Вінцук Вячорка: Якія беларускія імёны правільныя

9 кастрычніка ў новым памяшканні Арт-Сядзібы прайшла «Моўная сустрэча» з Вінцуком Вячоркам.

11.10.2013 / 09:33

Сустрэчы гэтыя рэгулярныя, у іх бярэ ўдзел таксама Пётра Садоўскі. Сёння гаворка ішла пра беларускія імёны і прозвішчы, пра тое, як іх вяртаць у жыццё.

Вінцук Вячорка расказаў пра гістарычную эвалюцыю імёнаў беларусаў.

Арт-Сядзіба пераехала ў новы будынак.

Павал Белавус сустракае кожнага наведвальніка.

Сын Вінцука Вячоркі, Франак, уважліва слухае бацьку.

Параўнанне візантыйскага і рымскага варыянтаў беларускіх імёнаў.

Спадар Вячорка распавядае пра заканадаўчыя аспекты пытання імёнаў.

Захоплены слухач.

Слухачы выконвалі практыкаванні па транслітарацыі.

На сустрэчы былі і людзі ў гадах.

Вінцук Вячорка раіць кнігі-дапаможнікі ў выбары імя.

«Еўрапейскіх народаў, якія ў бальшыні сваёй носяць імёны свайго ж моўнага паходжання, няшмат. Можа быць, скандынаўскія народы, натуральна, грэкі. У нас імёны полацкіх князёў славянскія, а большасць імёнаў князёў ВКЛ этымалагізуюцца, гэта значыць, прачытваецца іх значэнне і паходжанне, пры дапамозе балцкіх моваў.

Я не прыхільнік аматарскіх спробаў этымалагізаваць балцкія імёны пры дапамозе славянскага лексічнага арсеналу.

Бальшыню народаў складалі звычайныя людзі. Якія ж імёны яны насілі да прыходу хрысціянства? Тыя з вас, хто цікавіўся гэтай тэмай, ведаюць, што гэта маглі быць амаль любыя назоўнікі. Жывёльны свет – воўк, раслінны – бяроза, часткі цела – шыя, словы, якія вызначалі настрой, рысы характару, урэшце, словы для адпалохвання злых духаў. Але з IX стагоддзя пачалася эпоха панавання хрысціянскіх імёнаў, і сёння абсалютная бальшыня беларусаў носіць імёны старажытнагабрэйскага, грэцкага і лацінскага паходжання.

Што да так званых «праваслаўных» і «каталіцкіх» імёнаў, я лічу, што не варта праводзіць па беларускім целе чарговы раз канфесійныя лініі падзелу.

За часы супольнага жыцця праваслаўных і каталікоў у Беларусі многія імёны сталі супольнымі; дзякуючы існаванню такіх вызнанняў, як грэка-каталіцтва, пратэстантызм, якія прымалі абодва корпусы імёнаў як свае, лепш казаць не пра канфесійнае проціпастаўленне, а этымалагічнае, гукавое, візантыйскі фільтр і рымскі фільтр. Агата, Тодар, Тадосся – рымскі варыянт гукавога афармлення імёнаў, Агапа, Хведар і Ходар, Хадосся – візантыйскі.

Вы можаце імёны сваіх дзяцей запісваць як палічыце патрэбным, можаце і «ўдакладніць» (беларусізаваць) напісанне свайго імені, «размахваючы» 33-м артыкулам Закона аб мовах:

«Беларускія (рускія) асабовыя імёны і прозвішчы ўжываюцца ў адпаведнасці з нацыянальнай іменаслоўнай традыцыяй, нормамі і правіламі беларускай (рускай) мовы». Руская ў дужках з’явілася ў гэтым законе пасля рэферэндуму 1995 года.

Орган, які рэгіструе акты грамадзянскага стану, не мае права адмовіць у наданні дзіцяці абранага бацькамі ўласнага імені, калі толькі яно «не супярэчыць нормам грамадскай маралі і нацыянальным традыцыям».

У расійскай мове вельмі жорсткая іерархія стылістычных «паверхаў». Гэта абумоўлена гістарычна. Шматлікія словы «высокага стылю» прыйшлі ў літаратурную расійскую не з дыялектаў, а з царкоўнай паўднёваславянскай мовы. Кніжны расійскі стыль, паэтычны стыль, асабліва стары, ламаносаўскай пары дый пазнейшай, поўны царкоўнаславянізмаў. У нас такога не было.

Новая беларуская літаратурная мова фармавалася на аснове народных гаворак. Таму і імёны накшталт Алесь, Міхась, Наста – не памяншальныя, яны могуць быць афіцыйнымі.

Для сучасных расійскіх памяншальных імёнаў характэрнае моцнае скарачэнне асновы, напрыклад, Миша, Петя, Женя і г.д. У беларускай мове памяншальныя формы часцей з пазнавальнай асновай: Міхасёк, Аўгінька. У XVI стагоддзі ў нас былі Ванькі, параўнай прозвішча Ваньковіч, але сёння гэтая форма ўспрымаецца хутчэй як расійская.

Не слухайце тых, хто кажа, што жаночыя прозвішчы на «-а» ў беларускай мове не скланяюцца.

Гэта ж нашыя словы, а не «какаду» ці «пенснэ». Гістарычна гэтыя «правілы» паходзяць не з беларускай, а з расійскай граматычнай традыцыі. У XIX стагоддзі там была замацаваная нескланяльнасць украінскіх прозвішчаў на -энко, пра што пісаў акадэмік Грот. І толькі пад гэтым уплывам аналагічнае правіла было ўведзенае ў беларускай мове, хоць ёй не ўласціва.