Mova naša. Kalady ci Rastvo?
21.12.2014 / 09:53
«Soniejka nizka — Kalada blizka: zaraz pryjedzie na sivym kani…» Tak darosłyja zaachvočvajuć dzietak da dapamohi rychtavacca da cudoŭnaha siamiejnaha śviata Kaladaŭ. A jak štohod «padjazdžaje» pad nas Kalada, tak i pačynajem my mierkavać dy svarycca, jak ža śviata heta pa-našamu pravilna dy adpaviedna nazvać.
Nie treba nadta šukać. Asnoŭnaju nazvaju było i jość jakraz Kalada, Kalady abo, radziej, Kolady. Inšy raz kažuć, što heta nazva maje pahanskaje adcieńnie, ale heta, vidać, niapraŭda. Nazva hetaja jašče dachryścijanskaja, ale ciapierašnija fakty movy nie paćviardžajuć, kab jana ŭžyvałasia ŭ niejkim pahanskim kantekście. Sproby raźvieści nazvu Kalady z chryścijanstvam, na maju dumku, — niedarečnyja. Našto korpacca ŭ śviataści dy zabivać jaho staradaŭniuju, tajamničuju ŭračystaść? Našy prodki nikoli śviataści nie preparavali. Mova pra heta śviedčyć:
Zima niby spryjała Kaladam. Chałady dała jadranyja, dužyja. Ranicy ŭstavali ružovyja, z ružovym śnieham i ružovym iniejem, jakoha bahata pušyłasia na ścienach, u padstreššach, na halli drevaŭ. (Ivan Mielež, «Ludzi na bałocie»)
Adno ŭsim viadoma: jak u post, tak i na Kućciu, Kalady, dyj paśla Kalad ažno da Vadochryšča hałoŭnaja ŭvaha addavałasia Novanarodžanamu Bohu, čyny i dumki vierujučych naležali Jamu. (Kastuś Akuła, «Zapiski Jaŭchima Krajniaha»)
Tutaka jakraz prychodziać Kalady, jakija kanadyjcy śviatkujuć ź vialikim šumam i treskam. (Tamsama)
Viasiołych Kaladnych śviataŭ! (Papa Bieniedykt XVI, vinšavańnie biełarusam, «Urbi et Orbi» 2013 h.)
Z hetych tekstaŭ my bačym, što Kaladami nazyvajecca hetaje śviata jak u našym tutejšym kantekście, tak i ŭ mižnarodnym. Možna kazać, što kanadcy śviatkujuć Kalady, palaki śviatkujuć Kalady, anhličanie i h. d. Z tekstaŭ vidać i toje, što Kalady mohuć być teałahična niejtralnymi (jak, naprykład, u Mieleža), ale mohuć i utrymlivać chryścijanski źmiest (jak u Kastusia Akuły).
Kab dobra zrazumieć biełaruskija linhvistyčnyja realii, treba troški uspomnić pra realii kulturałahičnyja. Tradycyjna pieryjad Kalad składajecca z troch śviataŭ: Śviaty viečar (ułasna Kalada, bo tady jana pačynajecca; Rastvo Chrystova, Pieršaja ci Posnaja Kućcia), Ščodry Viečar (Ščadrec, Bahataja kućcia, Vasille, [«Stary»] Novy hod) i Treciaja kućcia (Chryščeńnie, Vadochryšča, Try karali). U realijach dvuch kalendaroŭ śviaty troški pieramiešvajucca, bo dziaržava žyvie pa hreharyjanskim kalendary (to bok, razam z katalickaj carkvoj), a pravasłaŭnaja carkva — pa julijanskim, ale pravasłaŭnyja taksama śviatkujuć dziaržaŭnaje (to bok, toje, što razam z katalikami) śviata Novaha hoda. Vychodzić, što pravasłaŭnyja (jakija śviatkujuć całkam usie tradycyjnyja Kalady i nie hrebujuć dziaržaŭnym Novym hodam) śviatkujuć «Novy hod» dvojčy.
Nazva Kalady, u značeńni samoha śviata, a nie tolki peŭnych jaho atrybutaŭ (jak kaladavańnie), z usich narodaŭ Jeŭropy zachavali tolki my, bałhary (Koleda) dy litoŭcy (Kalėdos). Až litoŭcy pazyčyli, vidać, hetuju nazvu ad nas. Dyk chaj karystajucca na zdaroŭje.
A što my śviatkujem na Kalady? Chryścijanie skažuć, što na Kalady my śviatkujem Rastvo Chrystova. Mienavita słova Rastvo spradvieku akreślivała ŭ nas histaryčny fakt naradžeńnia Chrysta. Słova hetaje staradaŭniaje, bo siahaje svajoju daŭninoju až pieršych paśviedčańniaŭ na piśmie našaje movy — CHIII st. Čamu pra Chrystova naradžeńnie my kažam «rastvo»? Hetym, vidać, padkreślivajecca peŭnaja niezvyčajnaść padziei. Palaki, taksama, kažuć pra ŭsich urodził się, a pra Chrysta — narodził się.
Čamu mienavita Rastvo z usich varyjantaŭ najlepšaje? Raźbiaremsia. Carkoŭnasłavianskamu spałučeńniu hukaŭ «žd» (jak u słovie «Roždiestvo») adpaviadaje biełaruskaje «ž», abo «dž»: csł. «žažda» — star.bieł. «žaža», adnakarennaje da «žadać»; csł. «mieždu» — bieł. «miž». Tak i biełaruskaje Rastvo heta starabiełaruskaje rožstvo->rožstvo. U sivuju daŭninu jano, moža, i vymaŭlałasia jak «rožstvo», ale ž taksama vielmi daŭno źmianiłasia jak i šerah inšych słovaŭ: «kniastva» (ad «kniažy), «charastvo» (ad «charošy») i h. d. Historyja viedaje jašče takija pravapisnyja varyjanty jak «rozstvo» (jak i «kniazstvo») i inš. Formy «ražastvo», «raždžastvo» — heta hibrydnyja formy. Jany ŭźnikli ŭ vyniku mižmoŭnaha praniknieńnia i nie naturalnyja, choć pieršaja ź ich i sustrakajecca ŭ narodanych pieśniach.
Treba, taksama, uspomnić, što ŭ daŭniejšych dakumientach i narodnaj movie možna sustreć, taksama, i vyraz Božaje Naradžeńnie, Chrystova Radžeńnie.
A pryjšli k nam ža try śviaty dy ŭ hości.
Radujsia, oj radusia, ziemla: Syn Božy naradziŭsia!
A pieršaje śviata — Chrystova Radžeńnie… (Z narodnaj pieśni)
Takim čynam, my dobra havorym, kali kažam, što śviatkujem Kalady i ŭspaminajem Rastvo Chrystova. Rastvom, viadoma ž, možna nazvać i samo śviata Kalad, ale mova naša samabytna schilajecca mienavita da nazvy Kalada, Kalady, radziej Kolady.
A jak ža pa-biełarusku budzie «Merry Christmas!»? U nas jość adno jomkaje, trapnaje, tradycyjnaje pryvitańnie-vinšavańnie, što prachodzić lejtmatyvam praz uvieś pieryjad Kalad: «Śviaty viečar dobrym ludziam!», «Śviaty viečar!». Pamiatajecie? Hetyja dobryja słovy śpiavajuć u kaladnych pieśniach kaladoŭščyki. Vitajucca jašče i kažučy «Z Kaladami!», ale heta, vidać, kalka z rasiejskaha «S Roždiestvom!», «S Novym hodom!». Možna, viadoma ž, inšy raz i tak pavinšavać adno adnaho (i vinšujcie na zdaroŭje), ale proci našaha tradycyjnaha «Śviaty viečar!» jano, na maju dumku, vyhladaje krychu blakła.
A napiaredadni Kalad — Kućcia. Hetym słovam u nas nazyvajuć nie tolki samu rytualnuju stravu kućci, ale toje, što ŭ rasiejcaŭ «Sočielnik», u anhielcaŭ Christmas eve, u palakaŭ Gwiazdka abo Wigilia — sam dzień napiaredadni Kaladaŭ. U niekatorych rehijonach Biełarusi (pieravažna ŭ katalickich) ludzi ŭžo nie padajuć na stoł kućci jak rytualnaje stravy, ale sam viečar i śviatočnaja biasieda ŭsio roŭna zachavała nazvu Kućcia.
Na maju dumku, kaladnaja simvolika moža raspaŭsiudžvacca i na śviata Novaha hoda, navat kali ludzi žyvuć pavodle julijanskaha kalendara, ale śviatkujuć Novy hod. My ŭžo krychu kazali, što Novy hod z pachodžańnia — heta Ščodry viečar u stasunku da «katalickich» Kalad, u aficyjnaj kalandarnaj sistemie dziaržavy. Novy hod de facto — heta «katalickaja» Bahataja kućcia. Adpaviedna ŭ Novy hod (jak u «stary», tak i ŭ «novy», na Ščodruju kućciu 31 śniežnia, abo 13 studzienia) možna pryvitacca «Ščodry viečar dobrym ludziam!».
Tamu pamiatajma: užo nieŭzabavie, na Kućciu, my źbiaremsia pry śviatočnym stale, kab sustreć Kaladu i adznačyć Rastvo Chrystova, što adbyłosia bolš za 2000 hod tamu. A kali chto nie źviazvaje śviata Kaladaŭ z Rastvom Chrystovym — jon maje prava radavacca pa-svojmu, ale, taksama jak chryścijanie, nazavie heta śviata Kaladoju abo Kaladami.
Dyk ščaśliva ŭsim spatkać Kaladu! Śviaty Viečar dobrym čytačam «Našaj Nivy»!