Jak pravodzilisia rycarskija turniry ŭ VKŁ — raskazvaje Uładzimir Arłoŭ
Historyk Uładzimir Arłoŭ raspavioŭ dla čytačoŭ by.tribuna.com pra sport, jakim zachaplałasia zamožnaja biełaruskaja šlachta.
01.03.2017 / 10:14
Rycarskija turniry — adno z hałoŭnych spartyŭnych zachapleńniaŭ jeŭrapiejskaj šlachty ŭ Siaredniavieččy. Što cikava, u hetych spabornictvach našyja prodki byli nie apošnimi na kantyniencie i mahli niadrenna papresavać sapiernikaŭ. Taras Ščyry pahutaryŭ z historykam, piśmieńnikam Uładzimiram Arłovym i daviedaŭsia pra advažnych rycaraŭ-lićvinaŭ, dzie prachodzili rycarskija čempijanaty Jeŭropy, i pačuŭ historyju pra Zośku Doŭhuju, jakuju možna ličyć pieršaj spartsmienkaj u našaj historyi.
— Spadar Uładzimir, ci byli našy prodki spartyŭnymi?
— Z časoŭ kniazia Usiasłava Čaradzieja jany, jak śviedčać letapisy i chroniki, vyznačalisia mocaj, sprytam, tryvučaściu. Kaliści hetyja jakaści byli patrebnyja ŭ bitvach, na palavańniach, a praz stahodździ spatrebilisia biełarusam u sporcie. Miž inšym, anałahi siońniašnich spartyŭnych spabornictvaŭ pravodzilisia pamiž našymi prodkami jašče ŭ Połackim kniastvie. Z dapamohaj łuka, jaki dastavaŭ na 300—350 krokaŭ, nie tolki vajavali, chadzili na palavańnie (strałoj mahli zrezać husia, kačku, čaplu, lebiedzia), ale i vyznačali najlepšaha ŭ turnirach siarod łučnikaŭ. Stralali, vidać, pa pravobrazach sučasnych mišeniaŭ. Spačatku z łukaŭ, paśla pierajšli na arbalet, a praz peŭny čas — na vohniepalnuju zbroju. Viali ahoń z rušnic, tahačasnych anałahaŭ najnoŭšaj zbroi, jakoj karystajucca spartoŭcy-strałki. Ale najbližej da sučasnych spartyŭnych spabornictvaŭ pavodle praviłaŭ, kolkaści hledačoŭ byli rycarskija turniry, vielmi papularnyja ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim.
U časy Vitaŭta i Žyhimonta Aŭhusta isnavaŭ instytut rycarstva. Nie ŭ sensie navučalnaj ŭstanovy, a ŭ sensie źjavy. Našy rycary vandravali pa darohach Jeŭropy, ździajśniali podźvihi ŭ honar dam svajho serca i Ajčyny. Ich devizam byli słovy: «Serca — Ajčynie, honar — nikomu!»
— Hučyć davoli patryjatyčna. A kim naohuł byli rycary?
— Na našaj terytoryi jany nie składali asobnaha sasłoŭja. Rycarami była najbolš zamožnaja častka šlachty, jakaja mahła sabie dazvolić i ŭzbrajeńnie, i vandroŭki pa jeŭrapiejskich darohach, i ŭdzieł u turnirach. Ich pravy i abaviazki rehłamientavalisia strohimi zakonami. Pa-pieršaje, rycary pavinny byli kłapacicca pra svajo ŭzbrajeńnie, pa-druhoje, rycar mieŭ dazvoł vyjechać u lubuju krainu, aprača niepryjacielskaj, «dziela prymnažeńnia słavy svajoj i ajčyny».
U rycarskim kodeksie byli prapisanyja ideały duchoŭnaści, uzajemadapamohi. Tam taksama byli paznačany patrabavańni padtrymlivać carkvu, baranić słabych, šanavać žančynu, demanstravać asabistuju mužnaść, kłapacicca pra svaju adukacyju i navuku. Rycarskija praviły nie dazvalali zabivać praciŭnika zzadu. Piačatka hańby kłałasia na końnika, jaki zabiŭ u dvuboi piešaha, albo na ŭzbrojenaha, jaki pakinuŭ biez žyćcia biazzbrojnaha. Najhałoŭniejšymi z rytuałaŭ byli cyrymonija rycarskaha paśviačeńnia i turniry.
Rycary byli davoli papularnyja. Jany časta rabilisia abjektami ŭschvaleńnia litarataraŭ. Uzhadajma chacia b Valtera Skota, jaki žyŭ u paźniejšyja časy, ale napisaŭ raman «Ajvienha». Pra rycaraŭ karala Artura taksama pisali praz stahodździ. Znakamity biełaruski paet epochi Reniesansu Mikoła Husoŭski ŭ paemie «Pieśnia pra zubra» pakinuŭ vielmi padrabiaznaje apisańnie našych rycaraŭ, vajaroŭ u mirnyja časy. Voś jak jon apisaŭ rycarskuju padrychtoŭku.
Kniaź naš zahadvaŭ stvarać u svaich uładańniach
Łahier vajenny pry kožnym pasieliščy ŭ puščach…
Vyhan pry vioscy, i tam ad vidna da sutońnia
Nosiacca końniki z hikańniem cuham pa kruhu,
Šablaj i strełam celać u vieški…
Zvyčaj u końnikaŭ byŭ svaje łuki dy streły
Ukručvać u kłunak z adziežaj i hetak suchimi
Potym vynosić na bierah… Voś rynuli koni,
Pyrchańnie čuješ adno, bačyš vušy dy chrapy,
A na styrnie, upiliŭšysia ŭ hryvy, milhajuć
Konnych hałovy. Svabodnaj levaj rukoju
Kožny hrabie, pamahaje kaniu vybiracca…
-- Kali rycarskija turniry źjavilisia na našych abšarach?
— U 1387 hodzie tahačasny vialiki kniaź Jahajła pastaviŭ svoj podpis pad pryvilejem, u jakim upieršyniu ŭzhadvalisia «rycary i bajary». Hetuju datu možna ličyć pačatkam pašyreńnia rycarskich tradycyj u našaj dziaržavie. Pakolki kniastva było častkaj ahulnajeŭrapiejskaj cyvilizacyi, praviły byli ahulnymi dla ŭsich i na terytoryi VKŁ. Hetyja turniry źbirali ŭdzielnikaŭ z roznych krain. Našy rycary jeździli na spabornictvy navat u dalokija krainy — Partuhaliju i Ispaniju. Na turniry rycary pryjazdžali zahadzia — za čatyry dni da pačatku. Pieršy viečar advodziŭsia śviatočnaj viačery i tancam, na nastupny dzień sudździ abmiarkoŭvali ŭdzielnikaŭ. Dla hetaha na ŭsieahulny ahlad vystaŭlalisia bajavyja šałomy i ściahi rycaraŭ. Paśla ahučvali imia ŭdzielnika, i kožny z prysutnych moh vystupić sa svaim słovam. Kali pra kandydata daviedvalisia, što jon,naprykład, parušaŭ rycarskija praviły albo biŭ sapiernika, jaki lažaŭ, napadaŭ sa śpiny, jaho adchilali ad udziełu ŭ spabornictvach. Na treci dzień rycary ŭračysta prysiahali vykonvać usie praviły turniru. Hetym časam uzdoŭž rystališča, dzie adbyvalisia spabornictvy, ładzili trybunu dla hledačoŭ.
— A dzie najčaściej adbyvalisia turniry?
— Historyja viedaje vypadki, kali jany prachodzili ŭ vialikich załach pałacaŭ i zamkaŭ, ale zvyčajna turniry adbyvalisia na haradskim placy. Z-za hetaha za pajadynkami rycaraŭ možna było nazirać nie tolki z trybunaŭ, ale i z voknaŭ najbližejšych damoŭ. Adnak za heta płacili hrošy. I byli adpaviednyja ludzi, jakija sačyli za tym, kab nichto biaspłatna z voknaŭ nie sačyŭ za vidoviščam.
Turniry adbyvalisia pieravažna ŭ staličnych haradach. Ja nie vyklučaju mahčymaści, što łakalnyja spabornictvy prachodzili ŭ vajavodskich stalicach, bujnych nasielenych punktach, ale jany nie mieli takoha rozhałasu, mienš zachavalisia ŭ histaryčnych krynicach. Inšaja reč — vajna. U 1579 hodzie vojski Stefana Batoryja trymali Połack u abłozie, jaki dahetul byŭ zachopleny Ivanam Žachlivym. Akupacyja ciahnułasia 16 hadoŭ. U kniaskim vojsku byli vienhry, palaki, niemcy. I całkam vierahodna, što ŭ ich łahiery adbyvalisia łakalnyja turniry. Abłoha była doŭhaj, ciažkaj, i ŭ volny čas jany mahli mierycca siłami.
Ale najčaściej spabornictvy prachodzili ŭ Vilni. Bolšaja častka turniraŭ prypała na 16 stahodździe, kali vaładaryŭ vialiki kniaź Žyhimont Aŭhust, viadomy mnohim svaim trahičnym kachańniem da Barbary Radzivił. U 1546 hodzie ŭ Vilni niekalki tysiač hledačoŭ nazirali za bojem, u jakim syšlisia lićvin Habryel Tarła i rycar z Prusii Lahiendorf. Naš spartoviec byŭ paranieny, ale ŭsio roŭna pieramoh u hetym adzinaborstvie. Praz hod na turnir u Vilniu źjechalisia rycary ź dziesiaci jeŭrapiejskich krain: z Francyi, Čechii, Italii, Hiermanii, Vienhryi, Anhlii. Udzielniki brali prystupam śpiecyjalna pabudavany draŭlany zamak. Na tym turniry na rystališča vyjšaŭ sam Žyhimont Aŭhust i pieramoh u svaim bai. Ale turnir hledačam i haściam zapomniŭsia druhim epizodam. U žartoŭnym pajadynku ŭdzielničała, zmahajučysia adrazu z dvuma rycarami, lićvinka Zośka Doŭhaja, jakuju ŭsia Vilnia viedała jak sprytnuju, viasiołuju žančynku. Mahčyma, heta pieršy prykład, kali my možam kazać u našaj historyi pra spartoŭku. Na turnirach pamiž saboj spaborničali vyklučna mužčyny. A tut na rystališča vyjšła Zośka, jakaja dobra vałodała i dzidaj, i miačom. Pad rohat prysutnych jaje abviaścili pieramožcaj.
Padobnyja turniry možna nazyvać, kali chočacie, svojeasablivymi čempijanatami Jeŭropy. Jany byli vielmi pradstaŭničymi. Usio pačynałasia z uračystaha paradu ŭdzielnikaŭ u rycarskich pancyrach. Pry hetym sudździ sačyli, kab nichto nie mieŭ pieravahi, a dzidy rycaraŭ byli adnolkavaj jakaści i daŭžyni. Toje samaje tyčyłasia i koniej. Jany musili być adnaho rostu. Pieramoha pavinna była zaležyć tolki ad majsterstva, a nie ad dadatkovych akaličnaściaŭ.
— Pavodle jakich praviłaŭ spaborničali rycary?
— Spabornictvy byli indyvidualnyja i kamandnyja. U indyvidualnych, kab pieramahčy, nieabchodna było źbić na doł sapiernika razam z kaniom. Pry hetym zabaraniałasia kalečyć čužoha kania, bić sapiernika zzadu i nižej za pojas, napadać na rycara sa źbitym šałomam.
Jak zaraz spabornictvy mohuć zaciahvacca nadoŭha (naprykład, u tenisie), tak i rycarskija bai mahli praciahvacca da poźniaha viečara. Ledź nie ŭ poŭnaj ciemry trubačy hrali adboj i pieramožcaŭ, kali niechta nie paśpieŭ atrymać čystuju viktoryju, kažučy sučasnaj movaj, vyznačali pa bałach. Što tyčycca ŭznaharod, spačatku pieramožca zabiraŭ sabie kania i zbroju sapiernika. Ale z časam źjavilisia i inšyja ŭznaharody, jakija stali tradycyjnymi dla ŭsioj Jeŭropy. Heta byŭ srebny pancyr, mieč z załatoj rukajaćciu, załaty rycarski pojas, špory, jakija na starabiełaruskaj movie nazyvalisia astrohami. Asablivym čynam sudździ adznačali i tych, chto bolš za astatnich pratrymaŭsia na arenie i zachavaŭ svaje piory na šałomie niekranutymi. Taksama ŭznaharodžvali za samy trapny ŭdar, davali pryz za najbolšuju kolkaść skryšanych dzidaŭ sapiernika. Niekatoryja rycary mahli za pajadynak złamać kala tuzina pik. Na turnirach uznaharodžvali i tych, chto pryjechaŭ z samaj dalokaj krainy. Ale hałoŭny pryz pieramožcu čempijanatu ŭručała žančyna, jakuju vybirali na turniry karalevaj lubovi.
— Tahačasnyja rycary vyznačalisia fizičnaj siłaj i padrychtoŭkaj?
— Hałoŭnuju rolu adyhryvaŭ nie ciełaskład, a majsterstva vałodańnia zbrojaj, konnaj jazdoj. Što tyčycca źniešnaści, dadzienyja archieołahaŭ i antrapołahaŭ śviedčać ab tym, što našy prodki mieli mienšy rost. Ja asabista ŭ hetym pierakanaŭsia, kali naviedaŭ ciapierašni Kiedajniaj (histaryčnaja nazva Kiejdany), dzie ŭ kalvinskim zbory jość pachavańnie Radziviłaŭ. U tamtejšych halerejach takija nizkija arki, što kožny raz prymušali mianie pryhnuć hałavu. I hety pry tym, što ja nie taki ŭžo i vysoki — moj rost 183 sm. Ale Radziviły, dla jakich budavali hety chram, byli jaŭna nižejšyja. I rycary, kali ich paraŭnovać z sučasnymi spartsmienami, naprykład, z baskietbalistami, byli mienšaha rostu.
Darečy, voś prykład, jaki śviedčyć pra mužnaść tych ludziej. Pa niekatorych źviestkach, nie Jahajła, a naš vialiki kniaź Vitaŭt kiravaŭ ahulnym vojskam padčas bitvy pad Hrunvaldam. Pakul Jahajła doŭha maliŭsia, nie davaŭ zahad polskim vojskam ustupać u bitvu, Vitaŭt u svaim bajavym pancyry ŭdzielničaŭ u bitvie. My nie viedajem, ci ad samaha pačatku, ci ŭstupaŭ u jaje epizadyčna, kab natchnić vajaroŭ, ale viadoma, što jahony pancyr byŭ tak pahnuty, što kab vyzvalić kniazia, jaho pryjšłosia razrazać nažoŭkami. A jamu na toj momant było 60 hadoŭ.
* * *
— Spabornictvy prachodzili pa alimpijskaj sistemie?
— Tak, na turnirach taksama dziejničała padobnaja sistema, pavodle jakoj u finalnym dvuboi vyznačali pieramožcu ŭsiaho turniru. Ale, što cikava, turniry nie zaviaršalisia na rystališčy. Jany praciahvalisia paśla za ahulnym stałom padčas uzajemnych zastolnych žartaŭ. Heta była sapraŭdnaja tradycyja. Žarty mahli być viasiołymi, kołkimi, a časam mahli i abrazić. Pryviadu prykład. Na adnym z rycarskich turniraŭ u Vienie ŭ 16 stahodździ niamieckija rycary pačali paśmichacca ź lićvinaŭ i palakaŭ. Čamu? Tamu što ŭ tych było nibyta horšaje ŭzbrajeńnie. Tady niechta ź lićvinskich rycaraŭ zapytaŭsia ŭ ich: «Dyk čamu ž vy z dobraj zbrojaj nam prajhrali bitvu pad Hrunvaldam?» Bojki nie było, ale ŭ adkaz niemcy, kab pakryŭdzić našych prodkaŭ, prapanavali lićvinam kupić u ich za 100 złotych samaha staroha i małarosłaha kania. Na dziva niemcam, našy prodki pahadzilisia i addali im tyja hrošy, a na nastupny dzień zaprasili tych na abied, kab pačastavać śviežaj alaninaj. Najelisia jany taho miasa, pili kielich za kielicham, viesialilisia, a naprykancy abieda niemcam na vialikim padnosie prynieśli hałavu i nohi tak zvanaha alenia. Im byŭ jakraz toj stary koń.
Juryj Radzivił (sarmacki partret).
Niemcy schapilisia za miačy, ale praviły rycarskich spabornictvaŭ prymusili ich sieści na miesca i zapić svaju kryŭdu jašče adnym kielicham.
— Spadar Uładzimir, ci hinuli padčas turniraŭ rycary?
— Takoje zdarałasia, ale padobnyja vypadki byli davoli redkija. Sudździ ŭvažliva sačyli, kab sprava da hetaha nie dachodziła. Dy i sami rycarskija kodeksy nie dazvalali zaviaršać boj zabojstvam.
— Našy rycary kaciravalisia za miažoj?
— U 1581 hodzie tyrolski hiercah Fierdynand vyrašyŭ stvaryć u svaim familnym zamku muziej jeŭrapiejskaj słavy. I jon źviarnuŭsia ź listami da samych znakamitych rycaraŭ z roznych krain z prośbaj dasłać svaju zbroju. U hety pieralik patrapili našy suajčyńniki Radziviły — Mikałaj «Rudy» i Mikałaj «Čorny». U vyniku ich pancyry ekspanavałasia ŭ muziei tyrolskaha hiercaha, a ciapier ich možna pabačyć u Vienskim histaryčnym muziei. Akramia taho, lićviny traplali ŭ rycarskija knihi, svojeasablivyja daviedniki, u jakich raskazvali pra znakamitych pradstaŭnikoŭ rycarstva. Darečy, siońnia ŭjaŭleńnie pra rycaraŭ VKŁ daje sarmacki partret, asobny žanr žyvapisu, u jakim hieroja adlustroŭvali ŭ poŭny rost u paradnym adzieńni. Našy šlachcičy ličyli siabie naščadkami sarmataŭ, vajaŭničaha i paśpiachovaha naroda, jaki žyŭ za tysiaču hadoŭ da našych rycaraŭ u pryčarnamorskich stepach. Jany byli vaładarami vielizarnych jeŭrapiejskich abšaraŭ i kidali vyklik samomu Rymu.
— Chto byŭ samym viadomym rycaram-lićvinam?
— Dvuch Radziviłaŭ my ŭžo zhadali. Da ich možna dadać kniazia Juryja Radziviła, jaki zastaŭsia ŭ biełaruskaj historyi pad mianuškaj «Litoŭski hierkules» i atrymaŭ pieramohu ŭ 30 bitvach. Varta ŭzhadać i Bahusłava Radziviła, pra jakoha možna napisać nie mienš cikavy raman, čym «Try muškieciory». Bahusłaŭ šmat vandravaŭ pa Jeŭropie. Fiechtavaŭ, biŭsia na duelach i z-za hetaha na niekalki dzion navat patrapiŭ u Bastyliju. A dapamahło jamu vyjści na volu dalokaje svajactva z karalom Francyi, u vojsku jakoha jon słužyŭ padpałkoŭnikam. Što jašče pra jaho skazać? Adnojčy vyratavaŭ žyćcio šviedskamu karalu, a anhlijski manarch z nahody jaho pryjezdu zładziŭ u Łondanie bal i vialikaje palavańnie. Bahusłaŭ zachaplaŭsia mastactvam i pisaŭ relihijnyja śpievy, pakinuŭ apisańnie svajho žyćcia, jakoje kolki hadoŭ tamu było vydadziena pa-biełarusku.
Bahusłaŭ Radzivił.
Jon nie tolki kalekcyjanavaŭ tvory mastactva, ale i sam dobra malavaŭ. A adnojčy navat stvaryŭ płan haradskich umacavańniaŭ Słucka, jaki jamu naležaŭ. Paśla ažyćciaŭleńnia hetaha prajekta jaho stali nazyvać «Bastyjonam Litvy», bo Słuck sapraŭdy staŭ mahutnym horadam. Uvohule Bahusłaŭ Radzivił byŭ avanturnikam, a bieź ich nie abychodziłasia historyja nivodnaha naroda. Adnojčy jon patrapiŭ u pałon da tataraŭ, ale prykinuŭsia źbiadniełym šlachcičam i zdoleŭ adkupicca za samyja drobnyja hrošy.
— Rycary ź jakich krain byli hałoŭnymi apanientami dla našych prodkaŭ?
— Siarod adnych žyła pamiać pra vialikija pieramohi, siarod druhich — pra paražeńni. I najbolš krasamoŭnaj padziejaj dla hetaha była Hrunvaldskaja bitva, kali ŭviečary 15 lipienia 1410 hoda vojska Teŭtonskaha ordena, jakoje ličyłasia najmacniejšym u Jeŭropie, było raźbita. Mnohija pamiatali ab hetym, što nakładała adbitak na rycarskija turniry, kali chtości chacieŭ chacia b u asabistym bai atrymać pieramohu. Takoje supiernictva prajaviłasia ŭ historyi sa starym kaniom, pra jakoha ja ŭžo raskazvaŭ.
Daśpiechi Mikałaja Radziviła Sirotki.
— Maskoŭskaje kniastva vybivałasia z kantekstu ŭ rycarskich turniraŭ?
— Biezumoŭna. Trahiedyjaj našych uschodnich susiedziaŭ było toje, što jany trapili na 250 hadoŭ pad manholski pryhniot. I hety čas tam isnavaŭ Maskoŭski ŭłus Załatoj Ardy. Mienavita tak u Ardzie nazyvali Maskoviju. Vialikija maskoŭskija kniazi pryjazdžali tudy i na kaleniach paŭźli, prajaŭlajučy ŭsie znaki pašany chanu, kab atrymać jarłyk na vialikaje kniažańnie. Usio heta doŭžyłasia da kanca 15 stahodździa. Hetyja padziei vyrvali i pierakreślili ŭsie viečavyja tradycyi ŭschodnich ruskich kniastvaŭ. Vyzvaleńnie ad Ardy było čysta źniešnim. Maskavity ŭ spadčynu atrymali i pabudovu dziaržaŭnaj piramidy, i ideju panavańnia nad usim śvietam, i taktyku vypalenaj ziamli. Karaciej, na ŭschod ad Vialikaha kniastva pačynaŭsia inšy śviet — jeŭrazijski. Tam sapraŭdy nie isnavała ni rycarstva, ni Mahdeburhskaje prava ŭ haradach, ni epochi Adradžeńnia i Refarmacyi, jakija byli ŭ dziaržavie našych prodkaŭ. A hetyja dźvie źjavy, miž inšym, na stahodździ pradvyznačyli ahulnajeŭrapiejski ruch cyvilizacyi.
Z časam papularnaść rycarskich turniraŭ pačała spadać. Nadyšli druhija časy, źjaviłasia novaja zbroja (u XVII stahodździ jany amal u Jeŭropie nie pravodzilisia — Tribuna.com). Ale zaraz u Biełarusi dziejničajuć šmat rycarskich kłubaŭ, jakija zajmajucca rekanstrukcyjaj turniraŭ. Tolki ŭ Minsku ich kala 15, a pa ŭsioj krainie — dziasiatki. Našy kłuby davoli časta zavajoŭvajuć uznaharody na śviatkavańni Hrunvaldskaj bitvy, na druhich turnirach. Štohod u Biełarusi ładziŭsia fiestyval «Bieły zamak», jaki byŭ viadomy pa ŭsioj Jeŭropie. Žyvyja rycarskija tradycyi lišni raz śviedčać pra toje, što my, biełarusy, źjaŭlajemsia jeŭrapiejcami nie tolki hieahrafična, ale i kulturna, i mientalna, i histaryčna.
R.S. Jašče bolš daviedacca pra rycaraŭ možna z knih Juryja Bochana «Turnirnyja tradycyi ŭ Vialikim kniastvie Litoŭskim u XIV—XVI stahodździach» i Uładzimira Arłova, Źmitra Hierasimoviča «Kraina Biełaruś. Vialikaje kniastva Litoŭskaje».