Pravał vialikaha refarmatara. Apošni płan paratunku Rečy Paspalitaj: čamu ŭsio pajšło nie tak
Kožny padručnik pa historyi Biełarusi zhadvaje hrandyjoznyja reformy Antonija Tyzienhaŭza. Praŭda, nie ŭsie padručniki tłumačać, čamu ž hetyja pačynanni pravalilisia, piša historyk Andrej Vaškievič.
02.01.2019 / 20:32
Jan Rustem. Partret Antonija Tyzienhaŭza (1819), frahmient. Z kalekcyi Mastackaha muzieja Litvy. Fota Wikimedia Commons.
U kancy leta 1778 hoda ŭ Hrodna pryjechaŭ anhlijski vandroŭnik Uiljam Koks. Jon prajšoŭsia pa siaredniaviečnych vulicach navokał haradskoha rynka, pastajaŭ na Zamkavaj hary, a na nastupny dzień zavitaŭ na abied da «vice-kanclera Litvy», hrodzienskaha starasty hrafa Antonija Tyzienhaŭza. Za stałom siadzieli 80 šlachcicaŭ, jakija źjechalisia na paviatovy sojmik. Hetyja hanarystyja naščadki sarmataŭ u kuntušach i z šablami całavali niz vopratki starasty, a niekatoryja prosta padali jamu ŭ nohi. Było bačna, što ŭ Hrodnie Tyzienhaŭz — nie tolki padskarbi litoŭski dy miascovy starasta. Jon byŭ miascovym dyktataram, jakomu tut biezumoŭna padparadkoŭvalisia ŭsie: i pryhonny sielanin, i majstar-niemiec, i francuzski lekar, i navat pradstaŭnik «šlachieckaha narodu», pradzied jakoha hramiŭ turkaŭ pad Vienaj.
Antonij Tyzienhaŭz. Bareljef T. Dyksa, 1886—1887 hady.
Koks byŭ uražany pieraŭtvareńniami Tyzienhaŭza. Na miescy raniejšaj dziaržaŭnaj vioski Haradnica paŭstaŭ administracyjny centr ekanomii ź dziasiatkami novych budynkaŭ. Kazarmy, składy, damy dla majstroŭ, škoły, bataničny sad i navat pieršaja ŭ sučasnaj Biełarusi kaviarnia…
Anhličaninu pakazali vielizarnyja budynki manufaktur, dzie sotni sialan pad kiraŭnictvam majstroŭ-inšaziemcaŭ vyrablali pajasy «pa typie słuckich», šaŭkovyja pančochi, karunki, ihralnyja karty, ahniastrelnuju zbroju, šykoŭnyja ekipažy.
Usie pamknienni Tyzienhaŭza pieratvaryć Hrodna ŭ «kvitniejučuju Hałandyju na Niomanie» vyhladali pierśpiektyŭnymi. Adnak naziralny padarožnik taksama padsłuchaŭ i zanatavaŭ u svaim dzionniku słovy pryhonnaha chłopca, vučnia na manufaktury, jakija prahučali prysudam dla ŭsioj tyzienhaŭzaŭskaj spravy: «Jakuju karyść ja atrymaju z taho, što zrablu ŭsio, jak vy žadajecie? Navat kali ja stanu majstram u hetaj prafiesii, to zastanusia rabom, i praca budzie majoj, ale prybytak — vaš».
Chacieŭ jak lepš — i ŭzmacniŭ kantrol
Zorka Antonija, naščadka livonskich rycaraŭ Tyzienhaŭzienaŭ, pačała ŭzychodzić u pačatku 60-ch hadoŭ XVIII ctahodździa i dasiahnuła zienitu paśla taho, jak u 1764 hodzie karalom Rečy Paspalitaj staŭ Stanisłaŭ Aŭhust Paniatoŭski — adnahodak i ziamlak Tyzienhaŭza.
Paniatoŭski staŭ karalom na rasijskich štychach, ale jon nie byŭ zvyčajnaj maryjanietkaj impieratrycy Kaciaryny II. Karol mieŭ płan vyratavańnia Rečy Paspalitaj i dla jaho realizacyi šukaŭ ludziej maładych, inicyjatyŭnych, adnym słovam — adnadumcaŭ.
Antonij Tyzienhaŭz akurat padychodziŭ na hetuju rolu i ciaham adnaho hoda atrymaŭ pasady hrodzienskaha starasty, padskarbija litoŭskaha i kiraŭnika ŭsich dziaržaŭnych uładańniaŭ u Vialikim Kniastvie Litoŭskim. Źjaviŭsia šaniec pierarabić žyćcio ŭ Rečy Paspalitaj tak, kab pazbavić krainu haniebnaj mianuški «zajeznaja karčma», kudy kožny moža ŭvajsci, vypić, padjesci i pajsci, ničoha nie zapłaciŭšy.
Marčeła Bačareli. Partret karala Stanisłava Aŭhusta Paniatoŭskaha ŭ karanacyjnym stroi (1768). Z kalekcyi Karaleŭskaha zamka ŭ Varšavie.
Pačynać ekanamičnyja pieraŭtvarenni vyrašyli ź vielikakniažackich uładańniaŭ na Litvie i Biełarusi.
Heta byli vializnyja abšary z tysiačami viosak, puščami, poŭnymi ryby aziorami i spłaŭnymi rekami. Treba było adabrać usie hetyja raściarušanyja ŭładanni ŭ arandataraŭ, sistematyzavać pavinnasci nasielnictva i navučycca pravilna karystacca bahaćciami lasoŭ i rek. Tyzienhaŭz zahadaŭ ačyscić ad kamianioŭ i pahłybić rečyšča Niomana — hałoŭnaj handlovaj arteryi zachodniaj častki Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Składalisia padrabiaznyja karty i apisanni ekanomij, u lasach zakładalisia pradpryjemstvy dla vytvorčasci patašu, dziohciu, vapny, draŭninnaha vuhalu.
Samaj składanaj spravaj akazałasia ŭparadkavańnie pavinnaściej pryhonnych sialan. U niekatorych ekanomijach sialanie ŭžo daŭno płacili padatki hrašyma, a takija formy pavinnaściej, jak panščyna abo hvałty, byli źviedzienyja da minimumu, a dla niekatorych hrup sialan uvohule skasavanyja. Dyj pačuvalisia dziaržaŭnyja sialanie davoli svabodna. Naprykład, mahli źmianiać miesca svajho žycharstva. Antonij Tyzienhaŭz rašuča staŭ na šlach uzmacnieńnia pryhonu. Sialanam masava vyznačalisia vielmi ciažkija adpracovačnyja pavinnasci i naturalnyja padatki — najpierš zbožžam.
Karta Katranskaha kluča Hrodzienskaj ekanomii. XVIII stahodździe. Fota Wikimedia Commons.
Z punktu hledžańnia sučasnaha razumieńnia ekanamičnaj metazhodnasci takija kroki refarmatara vyhladajuć zusim niełahična. I mnohija tahačasnyja ekanamisty i fiłosafy ličyli, što pryhon treba nie ŭzmacniać, a pakrysie admianiać. Adnak hrodzienski starasta mieŭ pra ŭsio ŭłasnaje mierkavańnie. Jon navat kazaŭ, što nie čytaje knih, bo ŭ ich aŭtary vykazvajuć svaje idei, a jamu dastatkova ŭłasnych idej i płanaŭ.
Hrošy supakoili karaleŭskaje sumleńnie
Uzmacnieńnie pavinnaściej dla pryhonnych sialan pazbaŭlała ich šancaŭ na chutkaje ŭzbahačeńnie i skasoŭvała tyja pačatki tavarna-hrašovych adnosin, jakija pačali farmiravacca na vioscy ŭ mirnyja hady kiravańnia Saksonskaj dynastyi (1720—1760-ja). Adnak pačatkovy efiekt pieraŭtvareńniaŭ byŭ vidavočny — u skarb paciok strumieńčyk vycisnutych ź sialan hrošaj.
Choć Stanisłaŭ Aŭhust Paniatoŭski i byŭ karalom-humanistam, adnak traciŭ jon na svoj dvor až siem miljonaŭ złotych na hod.
Niekalki dadatkovych miljonaŭ złotych ad litoŭskich dy biełaruskich sialan prymusili karaleŭskaje sumleńnie nadoŭha zamaŭčać.
Kamianicy Tyzienhaŭza ŭ Pastavach. Fota Antona Makoŭskaha. Fota Wikimedia Commons.
U 1766 hodzie pačalisia chvalavanni sialan u Šavielskaj ekanomii (centr jaje — horad Šaŭlaj (Šaŭli) — znachodzicca na poŭnačy sučasnaj Litvy). Miascovyja haspadary płacili hrašovy čynš pačynajučy ź siaredziny XVII stahodździa, tamu ŭzmacnieńnie pryhonu stała dla ich sapraŭdnaj katastrofaj. Šmatlikija skarhi sialan na niepasilnyja pavinnasci dy złoŭžyvanni pierasyłalisia z Varšavy na stoł samoha Tyzienhaŭza, ale nie mieli nijakaha efiektu. U vyniku daviedzienyja da adčaju sialanie paŭstali. Heta byŭ nie bunt viaskovaj biednaty, a śviadomy pratest haspadaroŭ na čale sa svaimi vojtami i najbolš aŭtarytetnymi haspadarami. Paŭstańnie žorstka zadušyli barony ź niedalokaj Kurlandyi, jakim Tyzienhaŭz paśla addaŭ vakolicy Šaŭlaŭ u arendu. Vojtaŭ, jakija ačolvali pratest, kalesavali i čvartavali.
Na Hrodzienščynie takoha adkrytaha pratestu nie było, choć biełaruskija sialanie pačali paprostu ŭciakać z ekanomii, padpalvajučy «na darožku» svirny ź dziaržaŭnym zbožžam.
Tym nie mienš hrošy, atrymanyja ad sielskaj haspadarki, papaŭniali skarb. Ich možna było puscić nie tolki na karaleŭski dvor, ale i na razvićcio pramysłovasci.
Staŭka na šoŭk i karunki
Pačynajučy z druhoj pałovy 60-ch hadoŭ XVIII stahodździa Tyzienhaŭz pabudavaŭ u vakolicach Hrodna bolš za dvaccać manufaktur.
Na rečkach Haradničanka i Łasasianka (vada była hałoŭnym ruchavikom na fabrykach toj epochi) apracoŭvali skury. Na manufakturach tkali pałatno i vyprostvali jaho (zhodna z tahačasnaj terminałohijaj — falavali, adhetul i nazva sučasnaha hrodzienskaha mikrarajona Foluš), vyrablali patrebnyja ŭ budaŭnictvie cviki i inšyja rečy.
Ale Antonij Tyzienhaŭz nie asabliva hanaryŭsia hetymi sapraŭdy prybytkovymi pradpryjemstvami, pačaŭšy adnu za druhoj budavać fabryki, dzie vyrablalisia pradmiety raskošy. Na adnoj z ich rabili karety koštam čatyry tysiačy złotych, na druhoj krucili hałuny i pazumienty (załatuju i srebnuju taśmu), na treciaj tkali słuckija pajasy z sapraŭdnymi załatymi nitkami…
Vyraby manufaktur XVIII stahodździa.
Popyt na takija tavary byŭ mały, składy chutka zapaŭnialisia pradukcyjaj, u vyniku ŭ čakanni klijenta na ich pylilisia vyraby ahulnym koštam u sotni tysiač złotych. Miž tym syravina dla vyrabu darahich zabavak dla mahnataŭ pryvoziłasia z Zachodniaj Jeŭropy, u vyniku zaroblenyja kryvavym mazalom sialan złotyja ciakli za miažu.
Antonij Tyzienhaŭz realizoŭvaŭ usio novyja i novyja prajekty — naprykład, pasadziŭ na Haradnicy šaŭkoŭnicy, različvajučy praź dziesiać-piatnaccać hadoŭ zabiaśpiečyć miascovych šlachcianak šaŭkovymi pančochami z ajčynnaj syraviny.
Teatr Tyzienhaŭza ŭ Hrodnie. Ciapier heta Teatr lalek, i staić jon pa adrasie Dziaržynskaha, 1/1. Fota H. Šaciła.
Na fabrykach pracavali paŭtary tysiačy pryhonnych z vakolic Hrodna. Siudy zabirali maładych chłopcaŭ i dziaŭčat, pry hetym ich baćkam z navakolnych viosak navat nie znižali pavinnaściej. Efiektyŭnaść pracy na manufakturach była nizkaja, bo były sielanin, stojačy pa 13 hadzin za tkackim varštatam, praciahvaŭ maryć pra pracu ŭ poli, taksama ciažkuju, ale na volnym pavietry.
Kaniec vialikaha refarmatara
Tym časam niaŭchilna nabližaŭsia čas vielizarnych vypłat pa zamiežnych pazykach. Treba było spłačvać hrošy ŭ skarb, ale prybytkaŭ i ad manufaktur, i ad sielskaj haspadarki pastupała ŭsio mienš. Fabryki tolki zabirali hrošy, a nasielnictva hrodzienskaj ekanomii ŭ tyja mirnyja hady pačało navat skaračacca.
Viasnoj 1780 hoda stała zrazumiełym, što Antonij Tyzienhaŭz — bankrut. Nad ambitnym starastam zbirajucca chmary, a jon, byccam ničoha nie adbyvałasia, šukaŭ u Varšavie novaha baletmajstra dla svajoj tancavalnaj škoły…
Raźviazka nastupiła chutka. Tyzienhaŭz daviedaŭsia, što ŭ Hrodna jedzie novy kiraŭnik ekanomii, paśla čaho zahadaŭ vyviezci ŭ adzin sa svaich majontkaŭ archiŭ i častku ruchomaj majomasci. Praŭda, samyja važnyja dakumienty słužačyja ekanomii ŭsieŭładnamu starastu nie addali. U noč z 25 na 26 lipienia 1780 hoda aboz z čatyroch dziasiatkaŭ vazoŭ na čale z Tyzienhaŭzam vyjechaŭ z Hrodna.
Da kanca historyi Rečy Paspalitaj zastavałasia jašče 15 doŭhich hadoŭ, ale adzin z samych ambitnych madernizacyjnych prajektaŭ dziaržavy ŭžo skončyŭsia niaŭdačaj. Tyzienhaŭzu nichto bolš nie daviaraŭ, karol nie chacieŭ z im navat sustrakacca. U 1785 hodzie hraf pamior u stanie, blizkim da psichičnaj chvaroby.
Da kanca XVIII stahodździa dažyli tolki šeść z bolš jak dvaccaci Tyzienhaŭzavych manufaktur. Heta byli akurat zakładzienyja ŭ pieršuju čarhu pałatnianyja fabryki i harbarnia.
U 1795 hodzie ziemli Hrodzienskaj ekanomii byli padzielenyja pamiž Prusijaj i Rasijaj, pa Łasasiancy prajšła miaža, a vialikija budynki navučalnych ustanoŭ i fabryk na Haradnicy byli prystasavanyja pad kazarmy dla rasijskich sałdat. U pałacy Antonija Tyzienhaŭza pasialiŭsia rasijski hienierał-hubiernatar. Mienavita tut 25 listapada 1795 hoda faktyčny rasijski viazień Stanisłaŭ Aŭhust Paniatoŭski padpisaŭ akt svajho adračeńnia ad tronu, čym pastaviŭ kropku ŭ historyi Rečy Paspalitaj.