Čarnahoryja: mužčyny dla vajny, žančyny dla pracy
Čarnahoryja — kraina, kudy biełarusy jeduć płavać, pić vino i lubavacca architekturaj. Ale što tam, za tymi zhrabnymi fasadami? Kandydat histaryčnych navuk Varvara Kucharenka adkryvaje sapraŭdnaje abličča hetaj krainy: supiarečlivaj i samabytnaj, z dzikaj i adnačasova natchnialnaj historyjaj. I nijakich turystyčnych mifaŭ.
12.01.2019 / 19:29
Fota: Olena Z, shutterstock.com
Da słavian tut žyli iliryjcy, hreki, rymlanie. Paśla prychodu na ŭźbiarežža Adryjatyčnaha mora paŭdniovym słavianam daviałosia kantaktavać jašče i z vizantyjcami, vieniecyjancami, vienhrami, a potym z asmanami i aŭstryjcami.
Pieršaja nazva Čarnahoryi, Dukla, dastałasia słavianam jašče ad nazvy iliryjskaha plemieni, jakoje tut žyło raniej, ci ad nazvy rymskaha pasielišča. Dukla była pratektaratam Vizantyi, ale pry dynastyi Vajsłaŭlevičaŭ jana nabyła niezaležnaść i navat była karaleŭstvam (dakładny čas nabyćcia hetaha statusu nieviadomy, vierahodna, heta adbyłosia da 1078 hoda).
Amal adnačasova ź pierachodam čarnahorskich ziemlaŭ pad uładu sierbskaha župana Stefana Niemani ŭ 1185 hodzie pačynaje vykarystoŭvacca novaja nazva — Zeta (pachodzić ad nazvy raki). U sierbskaj dziaržavie Niemaničaŭ Zeta budzie zastavacca da śmierci cara Dušana ŭ 1355 hodzie. Adnaŭleńnie samastojnasci čarnahorskich ziemlaŭ źviazana z dynastyjami Bałšyčaŭ (kiravali Zetaj da 1421 hoda) i Crnajevičaŭ (da 1496 hoda).
U XV stahoddzi Zeta pačynaje nazyvacca Crna Hora, h. zn. Čornaja Hara. (Montenegro na vieniecyjanskim dyjalekcie, što ciapier paŭsiudna vykarystoŭvajecca nie tolki jak mižnarodnaja nazva krainy, ale i jak turystyčny brend).
Ivan Crnajevič pieranios svoj dvor u Cecinie — novuju stalicu, dzie byli pabudavanyja pałac i słavuty manastyr. Staličny status Cecinie naležaŭ da 1918 hoda, kali kraina ŭvajšła ŭ skład juhasłaŭskaj dziaržavy. Paśla adnaŭleńnia niezaležnasci Čarnahoryi ŭ 2006-m Cecinie stała «histaryčnaj» stalicaj, dzie znachodziacca rezidencyja prezidenta i Ministerstva kultury.
Jak novaja Sparta
Z 1496-ha dla Čarnahoryi pačaŭsia pieryjad asmanskaj ułady. Farmalna niezaležnaść ad turak Kniastva Čarnahoryi była zafiksavana tolki ŭ Bierlinskim traktacie 1878 hoda. Ale faktyčny status čarnahorskich ziemlaŭ u Asmanskaj impieryi i raniej adroznivaŭsia ad inšych zachoplenych bałkanskich krain.
Da kanca XIX stahodździa kraina zastavałasia terra incognita, niahledziačy na cikavaść da jaje antrapołahaŭ pieryjadu ramantyzmu. Z adnaho boku, da Čarnahoryi stavilisia z simpatyjaj, ličačy jaje niaskoranaj chryscijanskaj cytadellu siarod isłamskaha śvietu. Z inšaha boku, hory nie tolki pieraškadžali skaryć hetuju krainu musulmanskaj cyvilizacyi — adnačasova jany nie davali pryjsci siudy ŭ nieskažonym vyhladzie i cyvilizacyi zachodniaj.
Knihi i artykuły ChICh stahodździa, pryśviečanyja Čarnahoryi, źmiaščali niedakładnuju infarmacyju, prezientujučy žycharoŭ kniastva jak kryvažernych dzikunoŭ, da taho ž jašče i ašukancaŭ. Byli navat takija, što ličyli čarnahorcaŭ jeŭrapiejskimi pradstaŭnikami niehroidnaj rasy. Navat padčas Pieršaj suśvietnaj vajny adzin brytaniec čuŭ razmovu dvuch svaich suajčynnikaŭ, jakaja vydatna ilustruje hetuju viersiju: «Kaniešnie, ja viedaju Ałbaniju. Tam vyklučna albinosy ź biełym vałośsiem i čyrvonymi vačyma, i kali chtości z ich biarecca šlubam z kim-niebudź z Čarnahoryi, dzie žyvuć ciemnaskuryja, u ich naradžajucca dzieci, jakich nazyvajuć dałmacincami, bo ŭ ich čornyja i biełyja plamy».
Na vandroŭnikaŭ, jakija zbiralisia ŭ Čarnahoryju, hladzieli jak na asudžanych (prykładna tak, jak ciapier hladziać na tych, chto zbirajecca ŭ Kosava, a jašče niekalki hod tamu dzivilisia i žadańniu pabačyć Ałbaniju). Tym cikaviejšyja dyjamietralna supraćlehłyja śviedčanni tych, chto viartaŭsia z bałkanskaha vajažu, zachavaŭšy nie tolki hałavu, ale navat nos i vušy cełymi. Naviedaŭšy Čarnahoryju, jeŭrapiejcy pačynali prasłaŭlać jaje svabodnych, mocnych i pryhožych ludziej. Čaściej za ŭsio vandroŭniki paraŭnoŭvali heta hramadstva sa staražytnaj Spartaj.
Partyzany prynosili hałovy
Što kazać pra prymchi zachodniejeŭrapiejcaŭ, kali navat najbližejšyja susiedzi ŭ Kotary (zaraz adzin z najpryhažejšych haradoŭ Čarnahoryi, jaki da ChICh stahodździa byŭ pad uładaj Vieniecyi) słova «čarnahorac» ličyli abrazaj. Taki «kryvažerny» imidž stvarali sabie sami žychary Čarnahoryi. U čarnahorskim hramadstvie da XX stahodździa dokazam pieramohi nad voraham była adrezanaja hałava. Potym zvyčajna jaje nasadžvali na palu, azdablajučy dvor hieroja («junaka», jak nazyvali ich u paŭdniovych słavian). Dzieci na padvorku mahli hulać z hetymi hałovami ci ŭsadžvać im u zuby cyharety, ździekujučysia ź pieramožanaha voraha.
Toj ža los, viadoma, čakaŭ i samich čarnahorcaŭ, jakija traplali ŭ turecki pałon. Ale toje, što turki rabili z chryscijanami, raznosiłasia pa ŭsioj Jeŭropie z zaklikami pakarać kryvažernych musulman. Padobnyja ž učynki čarnahorcaŭ i inšych chryscijan zamoŭčvalisia, apraŭdvalisia ci navat uchvalalisia jak prajava vyzvalenčaj baraćby.
Navat kali Čarnahoryja była jašče teakratyjaj i kiravałasia pravasłaŭnymi mitrapalitami, anijakija chryscijanskija pryncypy miłasernasci nie pieraškadžali vyšejzhadanaj tradycyi. Hosci, hulajučy z uładarom Piatrom II Pietravičam-Niehašam u biljard (a hulnia hetaja dla čarnahorcaŭ nastolki simvalizavała ich suviaź z cyvilizavanym śvietam, što jany navat pałac mitrapalita, dzie stajaŭ stoł, dahetul nazyvajuć «Biljardaj»), byvali śviedkami viartańnia z četavańnia (tak nazyvalisia partyzanskija ci rabaŭničyja vyłazki drobnych atradaŭ) čarnahorskich junakaŭ ź miecham hałoŭ, jakija vykidalisia na padłohu pierad mitrapalitam. Uładar płaciŭ za hetyja trafiei, a potym jany nasadžvalisia na pali ŭ viežy pobač z manastyrom i pałacam.
Biljarda — rezidencyja mitrapalitaŭ Čarnahoryi. Jany byli i śvieckimi kiraŭnikami krainy — kniaziami. Biljardaj rezidencyju prazvali, bo ŭ joj stajaŭ pieršy ŭ krainie biljard. Trapić na biljard da mitrapalita było vialikim honaram dla jaho paddanych. Fota Wikimedia Commons.
Ad tradycyi adrazańnia hałoŭ, nasoŭ i vusnaŭ admovilisia tolki dziakujučy šyrokamu raspaŭsiudžańniu ahniastrelnaj zbroi, bo, pakul čarnahorac piłavaŭ adnu hałavu, možna było paśpieć zastrelić niekalki turak. Da taho ž, z hetymi hałovami było niazručna pieramiaščacca, bo nasili ich čarnahorcy da viartańnia dadomu ŭ svajoj torbie pobač ź ježaj.
Vialikija hieroi
Čarnahorcy ličyli siabie vialikimi hierojami, a astatnija narody (akramia ałbancaŭ) — niazdatnymi na sapraŭdnyja mužčynskija ŭčynki, i tamu padobnymi ŭ pavodzinach da žančyn. Paraŭnańnie z žančynaj było dla čarnahorca samaj strašnaj abrazaj. Prytym što ŭsia haspadarka trymałasia na žančynach, mienavita mužčyna byŭ poŭnym haspadarom siam'i, amal što ŭłasnikam svajoj žonki.
Fota Wikimedia Commons.
Dla mužčyny pravilnym zaniatkam ličylisia tolki vajna i četavańnie (partyzanskija vyłazki suprać turkaŭ). Fizičnaja praca była haniebnaj, a tamu joj zajmalisia žančyny. Adsiul i jašče adzin z mifaŭ (vielmi papularny siarod turystaŭ) pra čarnahorskuju lanotu. Čarnahorcaŭ sapraŭdy składana było prymusić pracavać na sielskaj haspadarcy ci ŭ pramysłovasci. Kali była stvorana pieršaja Juhasłavija (Karaleŭstva sierbaŭ, charvataŭ i słaviencaŭ, 1918 hod), ułady amal ničoha nie mahli zrabić u hetym rehijonie, kab pieramahčy padobnyja stereatypy.
Bratuški
Hałoŭnaj tezaj, ź jakoj znajomicca kožny ruskamoŭny turyst u Čarnahoryi, źjaŭlajecca ideja spradviečnaha siabroŭstva i lubovi da ruskich. Ale rasijska-čarnahorskija adnosiny biaruć pačatak tolki ŭ 1711 hodzie, i pieršyja epizody adnosin vielmi składana nazvać paśpiachovymi. Usio pačałosia z idei čarnahorskaha mitrapalita Daniły Pietraviča Niehaša ab pošuku novaha mocnaha «siabra» na mižnarodnaj arenie. Adnačasova byŭ apublikavany list rasijskaha cara Piatra I da čarnahorcaŭ z zaklikam paŭstać suprać turkaŭ. Takija zvaroty byli nakiravany da ŭsich narodaŭ Bałkan, ale adhuknulisia tady tolki čarnahorcy, što skončyłasia dla ich poŭnaj parazaj.
Piatro II Pietravič-Niehaš jak mitrapalit i jon ža — jak kniaź. Fota Wikimedia Commons.
Nastupny inicyjatar razvićcia rasijska-čarnahorskich adnosinaŭ mitrapalit Vasil (1744—1766), pravodziačy pracu z čarnahorcami pa stvarenni kultu Rasijskaj impieryi, sprabavaŭ adpaviednyja «pijar-akcyi» pravodzić i ŭ Rasii. Ale caryca Lizavieta Piatroŭna, dasłaŭšy svajho emisara, chutka vyśvietliła, što čarnahorcy nie tolki nie addanyja Rasii, ale niekatoryja i nie viedajuć pra jaje ničoha; baraćba z turkami nie sistematyčnaja, a prajaŭlajecca ŭ drobnych sutyknieńniach.
Pieršyja epizody adnosinaŭ Čarnahoryi z Rasijaj, takim čynam, składana nazvać paśpiachovymi. Tolki z XICh stahodździa suviazi sapraŭdy stali rehularnymi, a finansavaja dapamoha ad Rasijskaj impieryi stała adnym z hałoŭnych artykułaŭ biudžetu Čarnahoryi.
Šlubnaja dypłamatyja
Adnym z najcikaviejšych uładaroŭ u historyi Čarnahoryi źjaŭlajecca apošni kiraŭnik dziaržavy — Mikoła Pietravič-Niehaš. Kniaziem jon staŭ u 1860 hodzie, a na jubilej svajho praŭleńnia, u 1910-m, vyrašyŭ pavysić svoj status da karala. Mikoła Pietravič byŭ adnym z samych jarkich prychilnikaŭ «šlubnaj» dypłamatyi. Majučy troch synoŭ i dzieviać dačok, jon pravaročvaŭ samyja niejmaviernyja varyjanty ich uładkavańnia. U vyniku žartavali, što ŭ Jeŭropie nie zastałosia dynastyj, jakija b nie stali svajakami karala hetaj maleńkaj dziaržavy.
Tak vyhladała kaplica Piatra II Pietraviča-Niehaša ŭ 1930-ja hady. Fota in.pinterest.com.
Hałoŭnymi dasiahnieńniami stali šluby dźviuch dačok čarnahorskaha ŭładara — Lubicy i Aleny. Pieršaja, bolš viadomaja jak Zorka Čarnahorskaja, u 1883 hodzie stała žonkaj sierbskaha apalnaha prynca Piatra Karahieorhijeviča, jaki ŭ 1903-m, ździejsniŭšy pieravarot, staŭ karalom Sierbii (Lubicu časam nazyvajuć sierbskaj karalevaj, ale jana pamierła jašče ŭ 1890 hodzie). A voś Alena (Savojskaja) u 1896-m vyjšła za spadčynnika italjanskaha trona Viktara Emanuiła III i stała karalevaj Italii i Ałbanii, impieratrycaj Efiopii.
Praz šlub svajho druhoha syna Mirka Pietraviča Mikoła byŭ źviazany i z inšaj sierbskaj dynastyjaj, Abrenavičami. Mienavita da syna Mirki ad hetaha šlubu, Michajła, musiła pierajsci čarnahorskaja spadčyna. Ale jašče ŭ 1918-m čarnahorskaja skupščyna (parłamient) pazbaviła Pietravičaŭ-Niehašaŭ usich pravoŭ na tron i vyrašyła dałučycca da farmiravańnia juhasłaŭskaj dziaržavy. Ciapier praŭnuk apošniaha karala, kniaź Mikoła, maje status «aficyjnaha pradstaŭnika naščadkaŭ dynastyi Pietravičaŭ-Niehašaŭ». U studenckija hady budučy architektar Mikoła Pietravič byŭ anarchistam, aktyŭnym udzielnikam paryžskich padziej 1968 hoda.
Tak maŭzalej vyhladaje ciapier, paśla razbudovy pa prajekcie Ivana Mieštraviča. Fota tourbynef.com.
Sučasnaja Čarnahoryja praz svajo nadzvyčaj pryhožaje ŭźbiarežža źjaŭlajecca pierš za ŭsio turystyčnym abjektam, jaki z kožnym hodam usio mienš nahadvaje nam pra historyju hetaj krainy. Minułaje sastupaje sučasnasci, a čarnahorcy, zaniatyja ŭ śfiery turyzmu, usio mienš nahadvajuć svaich prodkaŭ. Ale, viadoma, nijakija masavyja ekskursii nie zdolnyja adkryć pierad nami sapraŭdnuju krainu: pryhožuju, ale nie hłamurnaj pryhažościu, cikavuju, ale nie tymi turystyčnymi bajkami, jakija lažać na pavierchni.