Siryja: sakret Asadaŭ
Kaliści ŭ Siryi kiraŭniki krainy mianialisia amal štohod. A paśla da ŭłady pryjšoŭ Chafiez Asad. Jon zastavaŭsia na pasadzie 30 hadoŭ, da samaj śmierci. Jaho źmianiŭ jahony syn Bašar, i kiruje ŭžo 18 hadoŭ. Niekalki vojnaŭ, niekalki ŭzbrojenych paŭstańniaŭ — ale jany ŭtrymali hramadstva pad žorstkim kantrolem, pišuć znaŭcy Blizkaha Uschodu doktar palitałohii Siarhiej Bohdan i kandydat histaryčnych navuk Anžalika Pabiedanoscava Kaja.
20.01.2019 / 19:19
Raskazvać pra sučasnuju Siryju, jak i pra inšyja ŭschodnija krainy, pryniata pačynajučy ź Siaredniaviečča. Naŭrad ci heta darečna. Bo ci šmat dla tłumačeńnia biełaruskaj sučasnaści daje raspovied pra Połackaje i Turaŭskaje kniastvy? Niahledziačy na daŭžeznuju pieradhistoryju, sučasnaja Siryja, Siryjskaja Arabskaja Respublika, — heta palityčnaje ŭtvareńnie XX stahodździa. Heta vidavočna navat pa naźvie, jakaja sprabuje dapasavać raznastajnuju, časta nieisłamskuju, a časam i niearabskuju spadčynu žycharoŭ Siryi da abstrakcyi «arabskaha śvietu».
«Arabski śviet» stvaryli pravasłaŭnyja i ŭnijaty
Arabski nacyjanalizm adpačatku byŭ sprobaj relihijnych mienšaściaŭ pieraadoleć svaje adroźnieńni ad musulmanskaj bolšaści i hetak znajści svajo miesca pad soncam. Maŭlaŭ, jakaja roźnica, chto tut jakoj viery, my ŭsie — araby, ad Maŭrytanii da Iraka.
Heta było svojeasablivaj abarončaj reakcyjaj va ŭmovach, kali dola chryścijan na Blizkim Uschodzie niaŭchilna padała. Chryścijanstva ŭvohule častkova paŭstavała i na ziemlach histaryčnaj Siryi, i toj samy Sauł staŭ apostałam Paŭłam pa darozie ŭ Damask. Chryścijanie tam žyvuć samych roznych kštałtaŭ, tolki asnoŭnych kanfiesijaŭ kala dziasiatka. Siarod ich i viadomyja biełarusam pravasłaŭje i katalictva, i šerah tak zvanych unijackich cerkvaŭ, jakija, praŭda, adroźnivajucca ad našych unijataŭ. Z narastańniem mižrelihijnaj kanfrantacyi, źviazanaj z umiašańniem zamiežnych chryścijanskich dziaržaŭ i pačatkam masavaj emihracyi chryścijan z Asmanskaj impieryi, chryścijanstva pastupova stała amal hościem u svaim ža domie. Užo da pačatku XX stahodździa dola chryścijan u Siryi upała da pryblizna 16%, a da 2000 hoda ich zastałosia ŭvohule tolki kala 7,8%.
Historyju arabskaha nacyjanalizmu adličvajuć ad 1868 hoda, kali arab-unijat Ibrahim al-Jazydžy zaklikaŭ «abudzicca» arabaŭ, što žyli tady pad Asmanskaj impieryjaj.
A hałoŭnym ideołaham kirujučaj u Siryi arabskaj nacyjanalistyčnaj partyi «BAAS» — u pierakładzie Partyi arabskaha sacyjalistyčnaha adradžeńnia — staŭ pravasłaŭny Mišel Aflak.
Hetaja partyja imknułasia abjadnać arabskija dziaržavy ŭ adnu, dzie hramadstva budzie vybudavana ŭ adpaviednaści z pryncypami nacyjanalizmu i sacyjalizmu. Praŭda, idei takoha «arabskaha śvietu» čamuści zusim nie spryjali mižarabskaj zhodzie, i pakul prychilniki «BAAS» trymalisia pry ŭładzie ŭ Siryi i Iraku, hetyja dziaržavy byli najzaciaciejšymi niepryjacielkami adna adnoj.
Partyja arabaŭ-baraćbitoŭ za adździaleńnie ad Asmanskaj impieryi na Viersalskaj kanfierencyi.
Kali natchnionyja tvorami Aflaka baasisty i inšyja nacyjanalisty pryjšli da ŭłady ŭ Siryi, jany zaprapanavali inšym arabskim dziaržavam abjadnoŭvacca. U 1958 hodzie siryjcy navat stvaryli svaju «Sajuznuju dziaržavu» ź Jehiptam.
Pieravarot u «Sajuznaj dziaržavie»
Praŭda, adrazu ž paśla ŭźniknieńnia novaj dziaržavy vyśvietliłasia, što supolnaj spadčyny, pra jakuju tak doŭha havaryli nacyjanalisty, u dźviuch arabskich krain niašmat. Va ŭsialakim razie, hetaha niedastatkova, kab zbudavać adzinuju dziaržavu. Vializny Jehipiet pačaŭ traktavać Siryju jak jašče adnu vobłaść.
U vyniku siryjskija aficery-baasisty pieradumali i ŭ 1963-m zrabili jašče adzin pieravarot, hetym razam kab adździalicca ad «Sajuznaj dziaržavy». Siarod hetych aficeraŭ rej viali pradstaŭniki kanfiesijnych mienšaściaŭ, asabliva ałavity. Heta nie było naŭmysnaj zmovaj «inšarodcaŭ», prosta mienšaści histaryčna byli bolš pradstaŭlenyja siarod vajskoŭcaŭ. Ich pradstaŭniki dałučalisia da arabskaha ruchu, aby niejak pieraadoleć svoj status «inšych». Naturalna, paśla pieravarotu, umacoŭvajučy ŭładu, putčysty taksama abapiralisia na «svaich», heta značyć ziemlakoŭ i svajakoŭ takoj samaj kanfiesijnaj prynaležnaści. Hetak i paŭstała dobra kansalidavanaja dyktatura, jakuju jaje niadobrazyčliŭcy lohka mahli abazvać «ałavickaj». Ale nasamreč režymu važnaja była nie «ałavickaść», a zachavańnie ŭłady.
U 1970-m užo ŭnutry siryjskaha ałavickaha režymu da ŭłady pryjšoŭ Chafiez Asad, baćka siońniašniaha kiraŭnika Siryi. Jon zamacavaŭ «svaich» (ałavitaŭ) na klučavych pasadach.
Pa siońniašnich standartach Chafiez Asad kiravaŭ luta i biaźlitasna. Ale dla taho času i rehijona taki styl kiravańnia byŭ typovym. Ciaham usiaho panavańnia Asadaŭ u krainie zachoŭvałasia nadzvyčajnaje stanovišča, adsutničali vybary i navat minimalna svabodnyja ŚMI. Jon prosta žaleznaj chvatkaj trymaŭ uładu, prykryvajučysia levanacyjanalistyčnymi łozunhami BAAS, jakija rabili akcent na adzinstvie ŭsich arabaŭ, zmahańni ź sijanizmam, razbudovie dziaržaparatu, asabliva vojska i orhanaŭ dziaržbiaśpieki, masavaj mabilizacyi ŭ baasisckija struktury. Palityčnyja apanienty ŭładaroŭ siadzieli za kratami.
Źleva naprava: Sadam Chusejn, Chafiez Asad, ministr zamiežnych spraŭ Ałžyra i siryjski vice-prezident na pasiadžeńni Lihi arabskich dziaržaŭ u Bahdadzie, 1978 hod.
Pa haspadarčym raźvićci, razbudovie infrastruktury i dziejnych dziaržorhanaŭ Siryja surjozna adstavała ad susiedniaj Turcyi i navat Livana. Zrujnavany Livan adbudavaŭsia navat paśla 14-hadovaj hramadzianskaj vajny, a Siryja hibieła ŭ zastoi.
Asad-starejšy ŭstrymaŭsia nie tolki ad libieralnaha refarmavańnia, ale i ad surjoznaj sacyjalistyčnaj madernizacyi, razhramiŭšy siły, jakija za jaje vystupali, naprykład kamunistaŭ, jakija chacieli pierarabić Siryju ŭ standartnym styli inšych krain prasavieckaj aryjentacyi — z radykalnym pieradziełam ziamli, intensiŭnaj industryjalizacyjaj, antyrelihijnaj kampanijaj.
U vyniku Siryja zastavałasia zaležnaj ad paraŭnalna nievialikaj naftazdabyčy, słynnaj u rehijonie tekstylnaj pramysłovaści i sielskaj haspadarki. Pry kancy 2000-ch Siryja pieražyła najhoršuju za apošnija piać stahodździaŭ zasuchu, jakaja zmusiła bolš jak miljon čałaviek pierajechać ź viosak u harady. Ale pry toj zahannaj ekanamičnaj struktury, jakaja skłałasia za papiarednija hady, uładkavać hetych ludziej dziaržava nie zmahła.
Udzielnik demanstracyi suprać Bašara Asada ŭ 2011 hodzie na turecka-siryjskaj miažy. Fota Thomas Koch.
Pryjšoŭšy da ŭłady ŭ 2000 hodzie, ciapierašni prezident Bašar Asad sam pryznaŭ, što tracina nasielnictva žyvie za rysaj biednaści. Pry hetym praciahvaŭsia imklivy demahrafičny rost, i kali ŭ 1990-m siryjcaŭ było 12,1 młn čałaviek, to ŭ 2003-m — užo 17,4 młn, a pierad vajnoj — ažno kala 23 młn čałaviek. Pry hetym vałavy ŭnutrany pradukt dziesiacihodździe pierad vajnoj amal nie ros.
Tamu niezadavolenaść u krainie narastała.
Kali nie Asad, to chto?
Siarod unutranych praciŭnikaŭ Asadaŭ zaŭždy chapała ekstremisckich hrupaŭ. U Siryi i jaje navakolli roznyja kirunki isłamu i chryścijanstva zaciata dzialili miž saboj dušy, ziemli i resursy. Havorka tut nie pra siaredniaviečnyja kryžovyja pachody, a pra toje, jak francuzskija i brytanskija ŭłady dzialili ziemli histaryčnaj Siryi i Paleściny paśla Pieršaj suśvietnaj vajny, žanhlujučy kanfiesijnymi i etničnymi raskładami. Hetaje pierakrojvańnie miežaŭ i pieradzieł ułady padšturchoŭvali etničnyja i kanfiesijnyja supolnaści da samaha prymityŭnaha razumieńnia svaich intaresaŭ.
Dzieci ŭ Eble (ciapier Tel-Mardzich pad Alepa). Ebła — staražytny siemicki handlovy horad-dziaržava, zasnavany ŭ III tysiačahodździ da n. e., zakinuty ŭ VII stahodździ n. e. Fota Anžaliki Pabiedanoscavaj Kaja.
Adna z aŭtaraŭ hetaha narysa dahetul pamiataje, jak padčas pajezdki pa Siryi jaje i jejnych spadarožnikaŭ spačatku haścinna pryniali, a paśla vyhnali z chryścijanskaha klaštara, daviedaŭšysia, što siarod chryścijanskich haściej jość musulmanie. Za doŭhija hady pracy na Blizkim Uschodzie aŭtaram redka davodziłasia takoje bačyć.
Varta zaznačyć, što kanfiesijnaja i etničnaja prynaležnaść žycharoŭ nie źviazanaja i nijak nie ŭpłyvaje na stupień raźvićcia i zamožnaści rehijona. Režym u Siryi choć i abapirajecca na ałavitaŭ dy inšyja mienšaści, ale surjoznymi pryvilejami ŭ paraŭnańni z sunickaj musulmanskaj bolšaściu jany nie karystalisia. Tamu pry demakratyčnym padychodzie možna było b sabie ŭjavić apazicyjnuju nadkanfiesijnuju alternatyvu Asadu. Ale stałasia inakš.
Radykalnyja apanienty Asada pastaralisia, kab mienšaści dy i ŭvohule niezacikaŭlenyja ŭ ekstremisckich idejach siryjcy ciarpieli i navat padtrymlivali ŭładu, jakaja mahła ich kryŭdzić, ale zabiaśpiečvała vyžyvańnie i mahčymaść zastacca tymi, kim jany jość.
Damask. Piekar za pracaj. Siryjski chleb — tonki łavaš. Fota Anžaliki Pabiedanoscavaj Kaja.
Hetaja tendencyja skłałasia vielmi rana, na pačatku ŭładarańnia Asada-starejšaha. Užo padčas zadušeńnia isłamisckaha paŭstańnia ŭ 1976—1982 hadach stała zrazumieła, što ekstremisty hatovyja rezać inšaviercaŭ.
Asablivy rozhałas mieła zabojstva 35 kursantaŭ-ałavitaŭ u artyleryjskaj vučelni Alepa ŭ červieni 1979-ha. Kursantaŭ zabiŭ ich vykładčyk Ibrahim al-Jusuf. Užo tady, u 1980-ja, hetkija mietady siryjskaha kryła «Bratoŭ-musulmanaŭ» i hrupaŭ, što ad jaho adkałolisia, vyklikali šok i pratesty navat va ŭłasnych šerahach.
Ułady pry zadušeńni paŭstańnia pastavili na tyja adzinyja instrumienty, jakimi ŭmieli karystacca: siłu i teror. Zahinuli mnohija tysiačy vinavatych i nievinavatych, u tym liku padčas žorstkaj začystki horada Chama. Ale, pa sutnaści, siryjcy ŭžo tady akazalisia pierad niezajzdrosnym vybaram pamiž kiepskim i jašče horšym.
Damask. Tradycyjny śniadanak: aliŭki, mołaty smažany kunžut, amlet, śviežaja harodnina, chumus, johurt, čaj.
I ŭ časie hramadzianskaj vajny, što pačałasia ŭ 2012 hodzie, siarod praciŭnikaŭ Asada chapała ekstremistaŭ. Uvosień 2013 hoda ŭvieś śviet ablacieła videa, u jakim Abu Sakar, adzin z kamandziraŭ «Siryjskaha svabodnaha vojska», arhanizacyi, što nikoli nie ličyłasia radykalnaj, jeść serca zabitaha voraha. Kamandavańnie «Vojska» asudziła ŭčynak, ale nie bolš za toje. Samoha Abu Sakara navat apisvali jak «pamiarkoŭnaha».
Šmatviektarnaść pa-damasku
Niama ničoha nadzvyčajnaha ŭ doŭhažycharstvie režymu Asadaŭ.
Asady ŭmieła łaviravali miž roznymi sponsarami. Hrošy brali nie z adnoj krynicy, a adusiul. Siryjskaja zapazyčanaść pierad SSSR pieravysiła 13 miljardaŭ dalaraŭ. Ale i bahatyja naftaj arabskija krainy płacili za «ŭtrymańnie frontu ź Izrailem». A pad kaniec 1970-ch Siryja pačała atrymlivać hrošy i ad tak zvanych radykalnych režymaŭ rehijona, kštałtu Livii, ale najpierš Irana. Hetyja srodki dazvalali siryjskamu ŭradu vyžyvać.
U toj ža čas prysutnaść ekstremistaŭ u šerahach apazicyi pałochała značnuju častku šmatkanfiesijnaha siryjskaha hramadstva. I tyja minimalnyja harantyi vyžyvańnia i stabilnaści, jakija režym Asadaŭ davaŭ mienšaściam i nierelihijnym hramadzianam, harantavali jamu padtrymku ź ich boku.