Makiedonija: małaja kraina ź vialikimi pantami
Nievialiki narod miž Sierbijaj, Hrecyjaj i Bałharyjaj prajaviŭ zajzdrosnaje majsterstva vyžyvańnia. Pra svajo padarožža ŭ Makiedoniju piša Źmicier Pankaviec.
26.01.2019 / 21:09
Ad Alaksandra da słavian
Kali havorka zachodzić pra byłuju Juhasłaviju, to ŭspaminajucca pierš za ŭsio impierskaja Sierbija, plažy Čarnahoryi, burlivy baśnijski kacioł i navat zamožnaja Słavienija. Makiedonija ž na pamiać prychodzić apošniaj. Ni tabie viadomych brendaŭ z hetaj krainy, ni nobieleŭskich łaŭreataŭ, navat na čempijanat śvietu pa futbole makiedoncy nie vychodzili ni razu.
Chacia Makiedonija viadomaja z antyčnych časoŭ. Histaryčna terytoryja, jakaja mieła takuju nazvu, znachodziłasia na poŭnačy sučasnaj Hrecyi i poŭdni Makiedonii. Aryjenciram moža słužyć sučasny hrečaski horad Sałoniki. A stalicaj toj staražytnaj dziaržavy była Pieła, jana taksama ciapier u Hrecyi. Słavianie na hetyja ziemli pryjšli na tysiaču hadoŭ paźniej.
Fota Pargovski Jove, shutterstock.com.
Ci byŭ słavuty Alaksandr Makiedonski makiedoncam? Takoje pytańnie možna pačuć časta. Žychary krainy ličać, što tak. Hreki tak nie ličać. Paŭdniovyja susiedzi Makiedonii ŭvohule nie zhodnyja na takuju nazvu krainy, bo ŭ Hrecyi jość rehijon, jaki nazyvajecca Makiedonija. Heta tarmozić praces ustupleńnia Makiedonii ŭ Jeŭrasajuz i NATA. Až nastolki, što kraina ŭsurjoz razhladaje pytańnie źmieny nazvy. I voś tut pytańnie, što važniejšaje: nacyjanalnaja hodnaść ci jeŭrapiejskaja pierśpiektyva?
Ličycca, što pieršyja žychary, jakija zmahli ŭtvaryć u Makiedonii dziaržavu, byli frakijcami, a potym ich źmianili hreki. Słavianie na hetych ziemlach źjavilisia tolki ŭ V stahodździ, u ramkach Vialikaha pierasialeńnia narodaŭ. I nie tolki pryžylisia tut, ale i akazalisia kulturna macniejšymi, asimilavaŭšy mnohija inšyja jak karenna bałkanskija, tak i pryšłyja narody. Ciurki-bułhary, naprykład, nieŭzabavie pierajšli na słavianskuju movu i stali prodkami sučasnych bałhar-słavian.
Štučnaja nacyja?
Makiedonski nacyjanalny ruch napačatku składaŭsia z krajoŭcaŭ, jakija bačyli svaju budučyniu ŭ aŭtanomii ŭ składzie Bałharyi, a pra niezaležnaść nie dumali.
Pierapis 1895 hoda pakazaŭ, što na hetych ziemlach žyvie 690 tysiač bałhar, 1,1 miljona musulman, 600 tysiač hrekaŭ, 80 tysiač jaŭrejaŭ. Makiedoncaŭ, jak i ałbancaŭ, tady jašče asobna nie vydzialali. Pakolki moŭna i kulturna jany vielmi blizkija da bałhar, to jak bałhar ich tady i ŭličvali.
Praŭda, palityčna pytańnie admietnaści makiedoncaŭ užo tady ŭzdymałasia. Najpierš hetuju temu stali ŭzdymać sierby. Tak, upłyvovy sierbski dypłamat Stojan Navakavič u 1888 hodzie aficyjna zajaviŭ, što isnuje asobny makiedonski narod i isnuje makiedonskaja mova. Sierby mieli tut svoj palityčny raźlik: jany chacieli dałučyć ziemli vakoł Skopje da siabie. Palityčnaja ideałohija, što sfarmavałasia na hetym hruncie, atrymała nazvu «makiedanizm». Sierbskija navukoŭcy dakazvali, što makiedoncy — naščadki słavian i staražytnych makiedoncaŭ, a voś bałhary — heta zusim inšaje: słavianamoŭnyja ciurki. Drukavalisia karty, u jakich makiedoncy ŭpieršyniu fihuravali jak asobnaja nacyja.
Makiedanizm znajšoŭ vodhuk u častki miascovaj intelihiencyi. Radykalnaja moładź zasnavała ŭ Sałonikach «Unutranuju makiedonska-adrynskuju revalucyjnuju arhanizacyju». Adno jaje kryło vysunuła łozunh «Makiedonija dla makiedoncaŭ» i sfarmulavała ideju ab niezaležnaści. 2 žniŭnia 1903 hoda vybuchnuła Ilindenskaje paŭstańnie suprać Asmanskaj Impieryi (Ilinden — dzień Śviatoha Illi). Jaho ŭznačaliŭ 25-hadovy revalucyjanier Mikoła Karaŭ, postać u niečym suhučnaja z našym Kastusiom Kalinoŭskim.
Paŭstancam udałosia zachapić niekalki haradoŭ, abvieścić Krušaŭskuju respubliku (ad horada Krušava ŭ hornaj častcy Makiedonii), ale pratrymalisia jany ŭsiaho 10 dzion.
Isnuje mierkavańnie, što makiedoncy — heta taki štučny narod, jaki kaliści prydumali chitryja sierby, kab asłabić svaich supiernikaŭ-bałharaŭ. Choć, mabyć, kamu-kamu, ale nie biełarusam raskazvać padobnyja historyi. Nas taksama nazyvali častkami roznych nacyjanalnaściaŭ, ale voś ža my jość na karcie Jeŭropy. Toje samaje i z makiedoncami.
Paśla Druhoj suśvietnaj vajny juhasłaŭski kamunistyčny lidar Iosip Broz Cita razam sa svaimi pamočnikami taksama ŭsialak spryjali raźvićciu makiedonskaha nacyjanalizmu. Ale dla tahačasnaj Makiedonii, jak i dla tahačasnaj Biełarusi, była nie dziŭnaja situacyja, kali adzin z bratoŭ ličyŭ siabie bałharynam, a druhi — sierbam (jak u nas ruskim i palakam). U 1991 hodzie Makiedonija ŭ pracesie raspadu adzinaj Juhasłavii stała niezaležnaj dziaržavaj. Prytym kali ŭ inšych častkach byłoj fiederacyi raspad supravadžaŭsia kryvavymi vojnami, u Makiedonii adździaleńnie adbyłosia mirna.
Iosip Broz Cita byŭ tym čałaviekam, pry jakim makiedoncy sfarmiravalisia jak asobny narod. Na fota: Cita z žonkaj u Biełym domie z prezidentam Niksanam. Fota Wikimedia Commons.
Jak dabracca?
Padarožničać pa Jeŭropie ciapier elemientarna. Amal usia jana pieraviazanaja nitačkami łaŭkostaŭ. Heta tannyja avijalinii, jakija dazvalajuć pranieści z saboj na bort tolki nievialiki zaplečnik. Samyja papularnyja łaŭkosty — Ryanair i Wizz Air. Apošni akurat lotaje ŭ Skopje. Pramych rejsaŭ ni ź Minska, ni Vilni, ni z Varšavy vy, praŭda, tudy nie znojdziecie. Daviadziecca zrabić pierasadku ŭ Budapiešcie, Bracisłavie, Bruseli, Malmio ci Vienie.
Bilet tudy i nazad z Varšavy kaštuje 60—70 jeŭra.
Vid na raku Vardar. Stadyjon u Skopje nosić imia antyčnaha cara Filipa II, a aeraport — Alaksandra Makiedonskaha. Fota Źmitra Pankaŭca.
Što tyčycca aeraporta Skopje, to sustrakaje jon vialikim pomnikam Alaksandru Makiedonskamu. Nazvany aeraport taksama ŭ honar pałkavodca. Uvohule, u hetaj krainie vam nie daduć zabycca, kamu naležyć Alaksandr.
Makiedonskich vizaŭ biełarusam atrymlivać nie treba. Pišuć, što dla naviedvańnia krainy treba turystyčny vaŭčar ci zaprašeńnie. Ale kali ŭ pašparcie jość aktualnaja šenhienskaja viza, to možna ŭjechać u Makiedoniju i pa joj. Nijakich pytańniaŭ u aeraporcie nie zadajuć. Tolki kažuć, što radyja vitać u svajoj krainie.
Čym pierasoŭvacca?
Z aeraporta Skopje da horada chodziać aŭtobusy. Prajezd u ich kaštuje ŭ rajonie 3 jeŭra. Davoziać da centra Skopje jany za 40 chvilin. Taksisty biaruć kala 20 jeŭra. (Dla paraŭnańnia: u susiedniaj Čarnahoryi, u Padhorycy, nam skazali, što nijakich aŭtobusaŭ da aeraporta niama, jedźcie na taksi. Znajšłasia alternatyva ŭ vyhladzie čyhunki, ale daviałosia iści pieššu kala 3 km.)
Pa samoj Makiedonii lepš taksama padarožničać aŭtobusami. Čyhunka ŭ Makiedonii znachodzicca ŭ zarodkavym stanie. Dy i ciahniki ličacca tut nie nadta nadziejnym transpartam, jany viečna łamajucca dy spaźniajucca. Što dla Bałkanaŭ, u pryncypie, taksama situacyja zvyčajnaja.
Heta nie rezidencyja prezidenta, a Archieałahičny muziej. Fota Alex W., shutterstock.com.
Aŭtobus sa Skopje ŭ Ochryd kaštuje kala 7 jeŭra. Moža być i daražej. Idzie aŭtobus kala 4 hadzin, ale heta pajezdka, možna skazać, z adnaho kanca krainy ŭ druhi.
A voś na rovarach u Skopje, z usimi jaho ŭzhoračkami, kryvulkami i kałdobinami, asabliva nie pahaniaješ. Pieššu nadziejniej.
Dzie žyć?
Prablem niama nijakich. Zachodziš na luby sajt z pošukam hatelaŭ i abiraješ siarod dastatkova tannych varyjantaŭ. Prymalna žyć u centry Skopje za 15—20 jeŭra za noč. Kali daražej, to heta ŭžo budzie hatel z usimi vyhodami. Tym i dobraja Makiedonija, što ceny tut zusim nie kusajucca. My žyli ŭ apartamientach u samym sercy Skopje, z voknaŭ była bačnaja centralnaja płošča, za dźvie nočy zapłacili 35 jeŭra. 17 ź ich paśla viarnulisia pa bukinhaŭskim kuponie. Tak što noč kaštavała mieniej za 10 jeŭra.
Toje samaje možna skazać i pra Ochryd. Tam zvyčajna haspadary viłaŭ zdajuć asobnyja pakoi. Umovy absalutna prystojnyja. Ale što tyčycca Ochryda, to havorka tolki pra niesiezon. U letni čas kaštavać heta budzie daražej, bo achvotnych pahrecca na bierazie Ochrydskaha voziera šmat.
Carkva na bierazie Ochrydskaha voziera.
Jakija tam hrošy?
Makiedonskaja valuta nazyvajecca dynar. Jana pryviazanaja da jeŭra. Kurs — 61 dynar za jeŭra. Kali mianiajecie valutu, to treba być uvažlivymi, ci nie biaruć u hetym abmieńniku kamisiju, ci nie machlarski tut kurs. Takoje taksama byvaje.
Nu i, kaniečnie, asablivaść Makiedonii, jak i ŭsich Bałkanaŭ, u tym, što tut daloka nie ŭsiudy možna raźličycca kartkaj. Pakul heta chutčej vyklučeńnie, čym praviła.
Što jeści?
U rajonie Staroha bazara vializnaja kolkaść tannych zabiahałavak, dzie smažacca słavutyja bałkanskija kałbaski čevapčyčy. Padajuć ich ź piercam i łavašom. Viehietaryjancy pavinny zacanić taŭče hraŭče — heta takaja fasola, jakaja smažycca ŭ admysłovym hlinianym posudzie. Zapić čaściej za ŭsio prapanujuć miascovaj haziroŭkaj «Hazoła» ci pivam.
Nacyjanalnaja makiedonskaja ježa: kaŭbaski i fasola. Fota Źmitra Pankaŭca.
U kvartale Staroha bazara za jahony kałaryt lubiać abiedać jak turysty, tak i miascovyja. Nie samy bahaty abied na dvuch čałaviek abydziecca ŭ rajonie 7—8 jeŭra. Varta adznačyć, što čevapčyčy i taŭče hraŭče — heta daloka nie adzinaje, što prapanujuć takija kaviarni. Jość taksama vializnaja kolkaść usialakaha miasa, jakoje smažycca prosta ŭ vas na vačach, kiebaby, piečań, sup čorba, tradycyjnyja katlety pleskavica i šmat usiaho inšaha.
Kali takoj paŭfastfudnaj ekzotyki nie duža chočacca, to ŭ Skopje lohka znajści i bolš tradycyjnyja varyjanty. Naprykład, u samym centry jość bar «Kalektyŭ». Typovaja dla ŭsioj Jeŭropy ŭstanova. U «Kalektyvie» prapanujuć ahramadnyja burhiery, vializnyja porcyi kurycy, rebraŭ. Plus miascovy kraft, ale nie sudzicie jaho nadta stroha. Ekśpierymientalnaje pivavarstva ŭ hetaj krainie pakul jašče na pačatkovaj stadyi. Viačera ŭ takim bary budzie kaštavać kala 20 jeŭra.
Nu i, samo saboj, nielha prachodzić mima miascovych słodyčaŭ. Jany realna kłasnyja! Ad pachłavy za vušy nie adciahnieš. Padajuć słodyčy z maleńkimi kubačkami kavy ci čaju pa-turecku. Haspadary ŭstanoŭ z radaściu pavarožać vam na kavavaj huščy i skažuć, što vy chočacie pačuć, navat nie ŭziaŭšy hrošaj.
Adzin taki mužčyna raskazvaŭ nam, što jeździŭ u Minsk šmat razoŭ, voziačy skuranyja kurtki, i ŭzhadaŭ, jakija pryhožyja ŭ Biełarusi žančyny. Uvohule, źviarnuła ŭvahu toje, što zhadka pra krainu Biełaruś nikoha nie staviła ŭ tupik, jak heta časta možna sustreć u tradycyjnaj Jeŭropie. Niechta zaŭsiody niešta pra nas čuŭ.
Na rynku ŭ Skopji ekzatyčna i niadoraha. Fota Źmitra Pankaŭca.
A jašče, kaniečnie, varta schadzić na rynak. Niepieradavalnyja pačućci, kali bačyš mandaryny, tolki što sarvanyja z dreva, ź zialonymi listočkami, jakija pradajucca pa paŭjeŭra za kiło. Možna nabyć hranaty, samyja roznyja prypravy, miod, arechi. A jašče bulbu! Nie zaŭvažali ŭ biełaruskich kramach, što vielmi časta zimoj bulbu nam zavoziać mienavita z Makiedonii?
Dzie stryhčysia?
Voś čaho ŭ Makiedonii dakładna chapaje, dyk heta barbieršopaŭ. Jany litaralna na kožnym kroku. Ad hłamurnych dla chipstaraŭ da zusim aŭtentyčnych z patreskanymi skuranymi kresłami i pabitymi lusterkami. Na svaje vočy bačyŭ, što stryhucca i holacca ŭ barbieršopach mužčyny ad vaśmi da vaśmidziesiaci hadoŭ. Składvajecca ŭražańnie, što makiedonski mužčyna tolki i naradžajecca dla taho, kab vypić čaju dy pahalicca ŭ barbieršopie.
Cyrulni ŭ Makiedonii — paŭsiul. Tut u mužčyn nie było zvyčki halicca doma. Fota Źmitra Pankaŭca.
Što pahladzieć? Pasprabujem prajścisia tolki pa samych admietnych miescach Skopje i Ochryda.
Stary bazar u Skopji
Nohi sami viaduć na vułački tureckaha kvartała, jaki tak lubiać turysty. U Makiedonii vializnaja kolkaść musulmanaŭ-ałbancaŭ. Adna žančyna nazyvała ich u razmovie z nami «talibancami»: maŭlaŭ, mienavita jany škodziać raźvićciu krainy.
Skłałasia ŭražańnie, što makiedonskija ałbancy našmat bolš nabožnyja za svaich suajčyńnikaŭ u mietrapolii. U Tyranie, kali čujecca zaklik muedzina, na jaho amal nichto nie adhukajecca. A ŭ Skopje nabivajucca poŭnyja miačeci.
Mienavita ŭ Skopje ja ŭpieršyniu trapiŭ u miačeć. Nijakich kryvych pohladaŭ na turysta nie było i blizka. Uvohule, atmaśfiera ŭ miačeci dastatkova raźniavolenaja. Kali carkva najpierš stvoranaja dla razmoŭ z Boham, to ŭ miačeci nie admaŭlajecca i razmova pamiž saboj.
Asablivy kałaryt Staromu bazaru nadajuć śpievy muedzinaŭ. Viadoma, što ŭsie jany ciapier zapisanyja na stužku i nichto nie załazić na minaret, kab sklikać na malitvu, ale ŭsio adno zavarožvaje.
Miascovyja žančyny chodziać i ŭ parandžach, i ŭ mini-spadnicach. Skopje — heta horad, svabodny ad zababonaŭ. Mianie ŭraziła, što prosta ŭ centry horada staić vialiki pomnik ałbanskamu nacyjanalnamu hieroju Skienderbiehu, pobač jość i murał ź im. Nichto nie zalivaje jaho farbaj.
Vardar, masty i pomniki
Praz Skopje praciakaje raka Vardar. Kraina navat razhladała varyjant źmieny nazvy na «Vardarskuju Makiedoniju». Raka maje vialikaje značeńnie dla haradžan. Cieraz Vardar pierakinuty Kamienny most, pabudavany jašče ŭ VI stahodździ, razburany ziemlatrusam i adnoŭleny ŭ XX stahodździ.
Ale hałoŭnaja fiška makiedonskaj stalicy — heta niejmaviernaja kolkaść pomnikaŭ. Małaja nacyja samaśćviardžajecca praz hierojaŭ minułaha. Most la parłamienta zapoŭnieny skulpturami: ad vizantyjskaha impieratara Justynijana da revalucyjaniera miažy XIX—XX stahodździaŭ Hoce Dełčava. Viadoma, usich ich makiedoncy ličać svaimi. A jakaja ŭ horadzie abałdziennaja načnaja padśvietka!
Abaviazkova treba zaleźci da krepaści, jakaja ŭzvyšajecca nad horadam. Nie pałochajciesia, što tam mirna pasucca koni. Bo lepšaha vidu na Skopje vy nie znojdziecie. Kali projdziecie trochu ŭbok ad krepaści, to z vyšyni možna pahladzieć na novy stadyjon imia Filipa II, baćki Alaksandra Makiedonskaha. Praŭda, hladzicie, kab tam na vas nie napali sabaki z susiednich damoŭ.
Na Bałkanach abaviazkova treba schadzić na rynak, kab kupić tannych mandarynaŭ, hranataŭ, miodu, arechaŭ, prypraŭ. Vyhladaje heta ŭsio vielmi ekzatyčna i kaštuje nie tak doraha, jak u nas.
Skopje — heta i pravasłaŭje. Dziasiatki chramaŭ, skulptury aniołaŭ na vulicach. I katalicyzm — tut žyła maci Tereza (jana była ałbankaj). Možna schadzić u muziej, pryśviečany joj.
Ochryd — kałyska słavianskaha chryścijanstva
Ochryd siońnia — heta typovaje kurortnaje miastečka. Bahatyja ludzi z usiaho rehijona jeduć siudy na adpačynak uletku. Kryštalna čystaja vada voziera, niebłahaja infrastruktura i histaryčnyja cikavostki robiać Ochryd mahnitam dla turystaŭ.
Vulicy staroha Ochryda. Fota Źmitra Pankaŭca.
Na voziera možna hladzieć hadzinami, kormiačy čajek i lebiedziaŭ.
Ochryd — heta centr pravasłaŭja ŭsiaho rehijona. Jašče ŭ IX stahodździ vučań Kiryły i Miafodzija Klimient (paźniej śviaty) zasnavaŭ na bierazie voziera manastyr. Jon staić i pa siońnia. Ochrydskaja carkva faktyčna ad pačatku była aŭtakiefalnaj i nie padparadkoŭvałasia Kanstancinopalu. Jurysdykcyja Ochrydskaj archidyjacezii dachodziła da Białhrada.
Panciejlamonaŭ i Navumaŭ manastyry, biezumoŭna, stanuć adnymi z najbolš jarkich uražańniaŭ ad Bałkanaŭ. Takija miescy, zdajecca, isnujuć asobna ad času i asob.
Makiedonija — heta poŭnaja ekzotyka dla našaha čałavieka, ale bajacca jaje nie varta. Heta ŭ pryncypie miłaja kraina, jakaja tolki sprabuje, jak i Biełaruś, zajmieć svoj ułasny tvar. Makiedonija — heta tanna, biaśpiečna i cikava. Kaniečnie, biez zachodniejeŭrapiejskich standartaŭ, ale, mahčyma, heta i dadaje krainie dadatkovaha šarmu.