Mašyna času. Naščadki radzimičaŭ
Jany pryjšli na hetuju ziamlu tysiaču trysta hadoŭ tamu. Dali imiony jaje rekam i puščam, dali imiony pasieliščam, ź jakich vyraśli našy harady, dali asnovu našaj movie. Jany pakinuli nam — nas, u našych žyłach bruić ich kroŭ. Pakinuli svaje haradziščy na aziornych vyspach, svaje niekropali ŭ lasach, svaje śviaciliščy i svaich bahoŭ, da jakich my apielujem štodnia, sami pra toje nie zdahadvajučysia. Kryvičy, dryhavičy, radzimičy — ź ich vyras biełaruski narod.
04.11.2018 / 18:47
Čytajcie taksama:
Padarožža ŭ krainu kryvičoŭ
Dryhavičy: pravał u pamiaci
U prajekcie «Našaj Nivy» «Mašyna času» my šukajem ślady tych plamionaŭ u siońniašniaj Biełarusi. I hetym razam vypraŭlajemsia na Pasožža, da radzimičaŭ.
Dapamoža nam u pajezdkach «Ford u Biełarusi».
Radzimičaŭ letapisy ŭspaminajuć usiaho paru razoŭ. Kijeŭski chranist to pryhadvaŭ ich pahanskuju dzikaść, to fiksavaŭ ich pieradaču ŭ padparadkavańnie tamu ci inšamu kniaziu.
Ułasnuju aktyŭnaść radzimičaŭ i sprobu paŭpłyvać na svoj los «Apovieść minułych hadoŭ» fiksuje tolki raz.
Havorka pra bitvu na race Piščanie. U 984 hodzie radzimičy sprabavali adstajać niezaležnaść, ale vajavoda kijeŭskaha kniazia Uładzimira raźbiŭ ich i abkłaŭ daninaj.
Voŭčy Chvost
My viedajem lehiendu pra padparadkavańnie kryvičoŭ sa spaleńniem Połacka, zabojstvam Rahvałoda i hvałtoŭnym šlubam Rahniedy. Skareńniem radzimičaŭ zajmaŭsia Voŭčy Chvost, vajavoda kniazia Uładzimira. Na Piščanie jaho družyna raźbiła radzimickaje apałčeńnie, heta navat uvajšło ŭ prysłoŭje-dražniłku: «Piščancy voŭčaha chvasta bajacca». Nie vyklučana, što Voŭčy Chvost sam jaje vydumaŭ, bo byŭ vostry na jazyk. Letapis uspaminaje, jak pierad inšaj bitvaj Voŭčy Chvost troliŭ praciŭnikaŭ-naŭharodcaŭ: «Hej, cieślary, voś pastavim vas charomy nam budavać».
Paśla ziemli radzimičaŭ adychodzili to čarnihaŭskim, to smalenskim kniaziam, jašče niekalki sot hod byli bufiernaj zonaj miž vialikimi kniastvami Litoŭskim i Maskoŭskim. Potym byli kazaččyna i šviedskaje našeście.
Ale imia radzimičaŭ nie zabytaje. U Homieli na nabiarežnaj staić pomnik radzimiču, jość ansambl narodnaj pieśni «Radzimičy» pry rajonnym domie kultury, a na aŭtaramontnym zavodzie robiać aŭtobusy «Radzimič».
Za miesca toj bitvy na Piščanie spračajucca homielskija i mahiloŭskija historyki. Pieršyja kažuć, što letapisiec mieŭ na ŭvazie sučasnuju raku Piasošańka na poŭdzień ad Homiela, druhija pakazvajuć na Piasčanku pad Słaŭharadam. My vyrašyli prajechać ziemlami radzimičaŭ — ad adnaho miesca bitvy da druhoha.
Paŭdniovy horad Homiel
Na pryhažość Saža, hałoŭnaj radzimickaj raki, my časam zabyvajemsia, začaravanyja Dniaprom, Dźvinoj dy Niomanam. Jašče na Sažy staić druhi pa vieličyni biełaruski horad — Homiel, što adzin źmiaščaje piać pracentaŭ nasielnictva krainy.
Kali załatoj vosieńniu zachočacca kaštanava-listotnych kijeŭskich uražańniaŭ — vam siudy.
Homiel zdaŭna byŭ macniej źviazany z Kijevam i Čarnihavam, čym z Połackam ci Horadniaj.
(Čarnihaŭ homielcy dahetul žartam nazyvajuć «naš kirmaš».) Homielskija parki i nadrečnyja kručy, jaho architektura i sam styl žyćcia paŭdniovyja.
Čałaviek na hetych vysokich bierahach źjaviŭsia ŭ niezapamiatnyja časy: padčas ziemlanych pracaŭ u navakolli homielskaha zamčyšča znajšli kostku šarścistaha nasaroha ź śladami čałaviečaj apracoŭki. Tyja nasarohi, nahadajem, vymierli razam z mamantami.
Pomnik radzimiču ŭ Homieli.
U časy radzimičaŭ, tysiaču hod tamu, Homiel byŭ adzinym na ich terytoryi vyjaŭnym haradskim pasialeńniem. Miesca abranaje nastolki ŭdała, što zamak na vysokaj kručy pry ŭpadzieńni ŭ Sož ručaja Hamiajuk byŭ pieraškodaj dla zavajoŭnikaŭ da XVIII stahodździa. Choć Homiel nikoli nie mieŭ kamiennych ścienaŭ — tolki draŭlanyja, abmazanyja hlinaj.
Asabliva impetna za jaho zmahalisia ŭ XVII stahodździ, kali hietman Chmialnicki padniaŭ Ukrainu. Kazackija atrady raźlivalisia pa Paleśsi, i Homiel byŭ klučavym punktam ekspansii na ziemli VKŁ.
U ručai Hamiajuk žyvuć lebiedzi. Lotać nie mohuć: kryły padrezanyja. Jość navat adzin čorny.
Lubaja vajna dzielić: nie było na Homielščynie ni adzinadušnaj padtrymki kazackaha ruchu, ni ŭsienarodnaj baraćby z kazakami. Homielskija miaščanie to adčyniali im bramy, to naśmierć stajali suprać ich na ścienach, pry haradskoj artyleryi. Kazaki pałkoŭnika Hałavackaha ŭ 1648-m u Homieli zabili 2000 jaŭrejaŭ i 600 «lachaŭ» — heta značyć miascovych katalikoŭ. Praź niekalki hadoŭ u liście karalu hietman VKŁ Januš Radzivił anałahična pisaŭ pra abaronu Homiela: «Našy ŭsich miaščan pavyrazali».
Kapitan Manthomiery i pačućcio rytmu
U 1651-m Homielski zamak baranili ad kazakoŭ niamieckija i vienhierskija najomniki pad zahadam kapitana Manthomiery, šatłandca. Vytrymaŭšy dva dziasiatki lutych šturmaŭ, harnizon čakaŭ padmohi. Kazaki, taksama źniasilenyja, vyrašyli abchitryć abaroncaŭ. Ranicaj, u tumanie, jany ŭdaryli pierad bramaj u niamieckija barabany. Uzradavanyja niemcy z krykam «Našy!» pabiehli adčyniać, ale čujnaje vucha Manthomiery złaviła nieadpaviednaść rytmu ŭ barabannym hrukacie… Paśla hetaha, jak kazaŭ hieroj Styviensana, zahavaryli ružžy.
Paśla pieršaha padziełu Rečy Paspalitaj Homiel trapiŭ u skład Rasijskaj impieryi i impieratryca Kaciaryna II padaravała jaho hrafu Piatru Rumiancavu «dla ŭźviesialeńnia».
Hraf Piatro Rumiancaŭ. F. Šubin, sa zboraŭ Nacyjanalnaha mastackaha muzieja.
Novy haspadar zasypaŭ ščodra palityja kryvioj zamkavyja rvy, źnios umacavańni, a na ich miescy zbudavaŭ pyšny pałac.
Pierad pałacam staić pomnik małodšamu Rumiancavu — Mikałaju, jaki pamior biaździetnym, a jaho brat pradaŭ usie ŭładańni dziaržavie, bo mieŭ pilnuju patrebu ŭ hrošach. Adsiul i złaviesnaja lehienda pra pałac: toj, chto ŭ im pasielicca, užo nie budzie mieć dziaciej.
Rumiancaŭ prydumaŭ aryhinalny sposab pieramahčy haradskoje samakiravańnie, jašče dosyć mocnaje ŭ tyja časy: jon pieratvaryŭ słaŭny volnalubivy Homiel u… miastečka, a pobač zbudavaŭ nibyta novy horad Navabielicu.
Ciapier heta prosta Navabielicki rajon Homiela. Ale z tych časoŭ Homiel maje dva hierby: ułasna homielski kryž na čyrvonym ščycie i navabielickuju ryś, jakaja tryvała zamacavałasia ŭ śviadomaści hamielčukoŭ.
Rysi ŭ Homieli nie vodziacca, a voś vaviorak proćma.
Ryś trapiła navat u čovien praščura-radzimiča, pomnik jakomu staić na nabiarežnaj Saža, pad pałacam, niedaloka ad piešachodnaha mosta.
Jon maje niadobruju słavu miascovaha mosta Mirabo, choć heta i pierabolšańnie, kaža homielski aktyvist i krajaznaŭca Jaŭhien Mierkis. Kali chtości i sapraŭdy źbirajecca źvieści rachunki z žyćciom, skoknuŭšy z mosta ŭ Sož, z budynačka jeparchii, jaki tut pobač, kličuć mitrapalita Homielskaha Stefana. I ŭładyka adhavorvaje čałavieka ad nieabdumanaha kroku.
Jak vyhladali radzimičy
«Pra vyjaŭnyja antrapałahičnyja admietnaści ciažka kazać, — adznačaje archieołah z Mahilova Alaksiej Aŭłasovič. — Byvali siarod ich vysokija na toj čas ludzi: znachodzili škilety i 1,9 mietra. Žančyny byli rostam 1,5—1,6 mietra, amal jak ciapier. Žyli tady ludzi niadoŭha — tryccać hod heta byŭ vielmi stały dla ich viek. Radzimičy-mužčyny lubili nasić piarścionki-piačatki, pramianiovyja fibuły-zašpiłki z trochkutnaj azdobaj — «voŭčym zubam». Žančyny ŭpryhožvali siabie padvieskami — nahrudnymi padvieskami-rybkami, ažurnymi, źmiejepadobnymi… I, viadoma, siamipialostkavymi skronievymi kolcami».
Rumiancavy i Paskievičy, nasupierak ujaŭleńniam mnohich, nie svajaki. Homiel z pałacam vykupiŭ u dziaržavy impierski pałkavodziec i asabisty siabar impieratara Ivan Paskievič paśla taho, jak vyhas rod Rumiancavych. Paskievič pašyryŭ pałac, prybudavaŭ da jaho viežu, u jakoj uładkavaŭ svoj pracoŭny kabiniet.
Haradskija lehiendy Homiela zachavali pamiać pra ŭdavu apošniaha Paskieviča, kniahiniu Irynu. Paśla revalucyi jana addała ŭsie svaje majontki savieckaj uładzie i mirna dažyła viek u draŭlanaj chacincy. «Voś tut, na susiedniaj vulicy», — machaje Jaŭhien rukoj u bok silikatna-błokavych hmachaŭ. My staim na vulicy Paryžskaj kamuny, dzie zachavaŭsia frahmient unikalnaj draŭlanaj zabudovy pačatku XX stahodździa.
Fiška Homiela: supastaŭny pa vieličyni ź niekatorymi susiedskimi stalicami, jon maje ŭ centry masiŭ adnapaviarchovaj draŭlanaj zabudovy. Arnamienty raźby pieraklikajucca z uzorami na ručnikach, a ŭ bahaćci azdableńnia vakon, paddaškaŭ, kutoŭ jość štości vizantyjskaje.
Jaŭhien Mierkis pakazvaje akanicy niezvyčajnaj kanstrukcyi: składnyja.
«Hałoŭny vorah našaj draŭlanaj zabudovy — inviestycyi, — sumna žartuje Jaŭhien. — Jak tolki ŭ ludziej źjaŭlajucca hrošy — dom zakatvajecca ŭ sajdynh, staviacca płastykavyja vokny».
Ale jość sposab zachavać admietny homielski styl: «Možna źvieźci ŭnikalnyja budynki razam, sfarmiravać cełuju vulicu.
Ale kab heta byŭ nie skansen, nie muziej pad adkrytym niebam, a žyvy kvartał. Raźmiaścić tam kaviarni, kulturnyja placoŭki, centry ramiostvaŭ».
Draŭlanaja zabudova čakaje vyrašeńnia svajho losu.
Homielski styl: tradycyjnyja arnamienty vykarystoŭvajuć u azdableńni vulic.
Ale na ŭnikalny kvartał treba srodki, a haradskaja ŭłada pakul maje inšyja nieadkładnyja prajekty: naprykład, mianiać novy asfalt na płoščy Lenina ci budavać na bierazie Saža tualet za 750 tysiač dalaraŭ — hetuju dziva-budoŭlu pakazvajuć haściam hamielčuki.
Piasošańka
«Nu jak vy heta sabie ŭjaŭlajecie — kijeŭski vajavoda Voŭčy Chvost prajšoŭ praz usie ziemli radzimičaŭ, i tolki paśla jany navažylisia bicca? Kaniečnie jany sustrakali jaho tut — na miažy svaich terytoryj», — z zapałam kaža navukovy supracoŭnik Vietkaŭskaha muzieja staraabradnictva i biełaruskich tradycyj Andrej Skidan, jaki ŭziaŭsia pakazać nam miesca bitvy na Piščanie.
Piasošańka siońnia — heta vyprastanaja mielijaracyjaj račułka miž asušanych tarfianikaŭ i kukuruznych paloŭ, pry vioscy Piasočnaja Buda. Jasna, što nijakich śladoŭ bitvy tysiačahadovaj daŭniny nie zachavałasia.
«Dy jakaja tam była bitva — dumaju, piaćdziasiat čałaviek z adnaho boku, piaćdziasiat z druhoha…» — kaža Andrej. Miž tym, na sučasnych mohiłkach u Piasočnaj Budzie jość padazrony pravał — nibyta koliś było pachavana mnoha ludziej. Ci nie pabityja vajary?
Ale heta hipatetyčna, a voś staradaŭnija abročnyja kryžy na mohiłkach XXI stahodździa — realnaść. Pieraviazanyja ručnikami, źbityja z brusoŭ-piatnaccatak a dzie i ź biarvieńnia, farbavanyja ŭ «carkoŭny» sini koler… Heta Paleśsie.
Abročnyja kryžy
Stavili nie na mahiłach. Heta byli svojeasablivyja viaskovyja achviarniki. «Abrok» — značyć «zarok», «klatva». Na abročnyja kryžy naviazvali ručniki, jak achviaru Bohu, z prośbami pra zdaroŭje, pośpiech u niejkaj spravie, kaniec vajny ci zasuchi. Zvyčaj byŭ pašyrany na Paleśsi, najlepiej jaho zafiksavaŭ daśledčyk Michaś Ramaniuk u manahrafii «Biełaruskija narodnyja kryžy».
Kab trapić u Piasočnuju Budu, treba jechać z Homiela na poŭdzień, darohaj, što idzie paralelna vialikaj kijeŭskaj šašy. Heta, pavodle mierkavańnia archieołaha Aleha Makušnikava, i jość toj staradaŭni šlach «u radzimičy», jakim išli z Kijeva zavajoŭniki.
Jak žyli radzimičy
Moža, jany budavali chaty kštałtu hetych? Za Piasošańkaj, u vioscy Chutaranka, zachavaŭsia staradaŭni budynak, zrobleny «zakotam» — ščyt zabity nie doškami, a rubleny ź biarvieńnia. Ścieny z dreva-viekaŭščyny: samoj chacie lohka budzie hadoŭ sto, dy tym chvojam, jakija pajšli na jaho budaŭnictva, jašče stolki ž — śviedki ledź nie šviedskich vojnaŭ.
Žytło radzimickaha času ciažka rekanstrujavać. Jak patłumačyŭ archieołah Alaksiej Aŭłasovič, pry kulturnym słoi hłybinioj da 60 santymietraŭ dreva ŭ našym klimacie nie zachoŭvajecca, jaho razburajuć vilhać i maroz. Ślady žytła radzimičaŭ znachodzili ŭ Čavusach, ale tolki ślady, biez mahčymaści vyznačyć kanstrukcyju.
Skronievyja kolcy radzimičaŭ
Pa hetych žanočych upryhožańniach archieołahi vyznačajuć, da jakoha plemieni adnosilisia ich haspadyni. Radzimičanki nasili siamipramianiovyja skronievyja kolcy. Ni ŭ jakoha inšaha plemieni takich nie było! Alaksiej Aŭłasovič ličyć, što modu na padvieski z «pramianiami» słavianie padchapili ŭ Vizantyi jašče padčas svaich badziańniaŭ ad Panonii da Donu. Z časam moda źmianiałasia, varjiravałasia kolkaść pramianioŭ, spraščałasia technałohija vytvorčaści.
Skronievyja kolcy z kurhanoŭ Rahačoŭskaha rajona.
Kali hladzieć z vyšyni spadarožnikavaj mapy na stratehičny aeradrom miž Kantakuzaŭkaj i Ziabraŭkaj, miescy dla bambardziroŭščykaŭ nahadvajuć pramiani na radzimickich skronievych kolcach,
žartuje Jaŭhien Mierkis.
Zvyšsakretny abjekt savieckich časoŭ ciapier nie vykarystoŭvajecca pa pryznačeńni. Tut ładziacca aŭtašou, moładź pryjazdžaje padryftavać. My taksama nie zmahli admović sabie ŭ takim zadavalnieńni.
Pachavańnie strały
Kopiju viežy homielskaha pałaca niečakana sustrakajem na papiarovaj fabrycy ŭ Dobrušy. Nie dziva: fabryku taksama zakłali ŭ časy hrafaŭ Paskievičaŭ. Praŭda, tut vieža vodanapornaja, a nie žyłaja.
Kožny biełaruski saviecki školnik viedaŭ horad Dobruš jak radzimu vučnioŭskich sšytkaŭ. U XIX stahodździ heta byŭ adzin z samych prahresiŭnych pramysłovych haradoŭ. Navat pieršuju ŭ Biełarusi elektrastancyju zbudavali nie ŭ Minsku, a mienavita ŭ Dobrušy, kab zabiaśpiečvać papiarovuju fabryku enierhijaj. I Dobruš byŭ taksama pieršym miescam u Rasijskaj Impieryi, dzie dla rabočych byŭ uviedzieny 8-hadzinny pracoŭny dzień i sacyjalnaje strachavańnie.
Miž tym u navakolli, chaj sabie na ŭzroŭni kłubnych kalektyvaŭ, dahetul zachoŭvajecca staradaŭni zvyčaj pachavańnia strały.
Ja pušču strału pa ŭsiamu siału,
Da j uzdoŭž siała ŭ kaniec vulicy.
Jak ubje strała dobra moładca…
Śviatočnaja pracesija z žančyn, śpiavajučy, išła praz usiu viosku, da ŭskrajku pola. Tam «strału» — niejki pradmiet abo hrošy — uračysta «chavali».
Miarkujučy pa tym, što adnym z varyjantaŭ «strały» była sałamianaja lalka, tysiačy hadoŭ tamu na jaje miescy moh być čałaviek, pryniesieny ŭ achviaru baham uradlivaści na sychodzie viasny:
Dzie matka płače — tam rečka ciače,
Dzie siastra płače — tam kaładziazi,
Dzie dzietki płačuć — ručajki biahuć.
Abrad źbiarohsia tolki na radzimickich ziemlach — u Zadniaproŭi, na rasijskaj Branščynie da Staraduba dy na poŭnačy Ukrainy.
Dahetul žyvie na Vietkaŭščynie, u navakolli Niehlubki, i tradycyja narodnaha tkactva. Ručnik, vytkany na krosnach, u zaležnaści ad składanaści, kaštuje ad 50 da 200 rubloŭ.
Ci doŭha jaho tkać? «Abročnyja ručniki tkali za sutki, — raskazvaje Andrej Skidan. — Ale heta rekord».
Brytkaja piła
Staiš pasiarod siońniašniaj Vietki, pustoj, jak usie biełaruskija rajcentry, i nie vierycca, što kaliści jana była viadomaja ad Rumynii da Sibiry, ad Bałtyki da Adesy. Napaminam pra tyja časy chiba vietkaŭskaja Krasnaja płošča, nazvanaja na ŭzor maskoŭskaj.
Andrej Skidan kaža, što na ručnikach Vietkaŭščyny ŭ muziei možna pabačyć arnamienty, jakija zachavalisia ad bronzavaha vieku.
Vietku na bierazie Saža, nasuprać staražytnaha pasielišča Chalč, zasnavali staraviery. U časy karala Jana Sabieskaha jany, hnanyja z Maskoŭskaj dziaržavy, paprasilisia ŭ Reč Paspalituju.
Staraviery nie byli zmročnymi zamknionymi siektantami, adarvanymi ad rečaisnaści, jakimi ich časam ujaŭlajuć.
Jany vykarystoŭvali svaju zhurtavanaść, družnaść: byli padradčykami, budaŭnikami, płytahonami, źbivalisia ŭ bryhady adychodnikaŭ, handlavali. Da siońnia pa staravierskich vioskach Homielščyny zachavalisia cahlanyja budynki ich pryvatnych kramaŭ.
Padpadali staraviery i pad pavievy času. Siarod ich traplalisia navat terarysty-anarchisty — usiamu navakollu ŭčudzilisia eksprapryjacyi, jakija ładzili ŭ 1917-m braty Malejevy ź Vietki. Niamała staravieraŭ dałučyłasia da revalucyjnaha ruchu. Sa staravieraŭ pachodziŭ, naprykład, balšavik-partyzan Minaj Šmyroŭ.
Doŭha žyvučy razam ź biełarusami, staraviery pierajmali movu. «Patašak» — heta «paddašak», ale «brytkaja» piła — nie brydkaja, a vielmi vostraja, ad słoŭ «jak brytva».
Biełarusy nazyvali staravieraŭ «maskali» (heta nie było kryŭdna), tyja ŭ adkaz — «chachły» ci «maziepy», u honar ukrainskaha hietmana, što pierajšoŭ u Paŭnočnaj vajnie na bok šviedskaha karala Karła CHII. Staraviery ž padtrymlivali rasijskaha cara Piatra, choć jaho baćka i vyhnaŭ ich z rodnych miaścin.
Staravierskija supolnaści, jak i ŭsie inšyja, raspyliła XX stahodździe. Napaminam pra ich — draŭlanaja Iljinskaja carkva ŭ Homieli.
Hetaje miesca naviedvaŭ jašče sałdat udačy Jamielka Puhačoŭ. Isnuje navat viersija, što mienavita vietkaŭskija starcy skreatyvili jamu ideju nazvacca Piatrom III, uziać uładu i viarnuć staryja paradki.
Niehlubski kut
Hałoŭnyja piśmieńniki Homielskaha kraju — Mielež i Šamiakin. Hałoŭny paet — Sys.
Łastaŭka, łastaŭka
Daŭno nie lotała
Pavucinu kryłom nie tkała
Pravym la Niehlubki, levym la Motala…
Niehlubski kut — uschodni kraj Biełarusi. Jon navat byŭ terytoryjaj dziaržavy Chmialnickaha i adnosiŭsia da Staradubskaha kazackaha pałka.
Carkva Śviatoha Mikoły ŭ Niehlubcy.
U Ladach pad Niehlubkaj zavitvajem da spadaryni Viery. Krepkaja chata, pastaŭlenaja baćkami, dvor pa-staromu padzieleny pavietkaj-streškaj na čysty i haspadarčy.
U centralnaj i paŭnočnaj Biełarusi radziej sustrenieš staryja płaniroŭki: fatohraf i daśledčyk Paleśsia Dzianis Ramaniuk ličyć, što zachavańniu staryny «paspryjaŭ» Čarnobyl, prycišyŭšy tut prahres i čałaviečuju aktyŭnaść.
U chacie spadaryni Viery paradak, čyścinia, čyrvonyja kuty ŭ abodvuch pakojach z raskošnymi ručnikami.
Sama haspadynia intelihientnaja niepakaznoj intelihientnaściu prostych ludziej. A pierad chataj na łavie siadzić apuchły mužyk u kampanii dvuch hetkich samych apojkaŭ. Jak žančynam udajecca supraćstajać dehradacyi, kali sto hod tut usio rabiłasia dla jaje pośpiechu?
Pancyrny bajaryn Hramyka
Pamiežnaj słužby ŭ Siaredniavieččy nie isnavała. Uschodniuju miažu VKŁ vartavali pancyrnyja bajary. Heta byŭ sacyjalny słoj nakštałt kazakoŭ: volnyja ludzi, źbiadniełaja šlachta dy sialanie, jakim za słužbu davali ziamlu dy vyzvalali ad padatkaŭ. U navakolli mnoha takich «šlachieckich» viosak. Naprykład, Hramyki.
Adsiul byŭ rodam Andrej Hramyka, kultavy ministr zamiežnych spravaŭ SSSR.
Na Zachadzie jaho nazyvali «Mister Nie»: jon, całkam u šlachieckich tradycyjach, dvaccać razoŭ nakładaŭ «vieta» ad imia SSSR na rašeńni Rady biaśpieki AAN. Hramyka uznačaliŭ MZS u 1957-m i kiravaŭ im da 1985-ha — praz Karybski kryzis, Čechasłavakiju 1968-ha i Afhanistan 1979-ha. Heta Hramyka prapanavaŭ refarmatara Harbačova na pasadu Hienieralnaha sakratara CK KPSS i sam try apošnija hady žyćcia zajmaŭ pasadu farmalnaha kiraŭnika SSSR.
Paśla Čarnobyla na viosku Hramyki lehła radyjacyjnaja plama. Jaje źnieśli i zakapali. Reštki prahłynuła paleskaja sielva.
Praz asfalt prabivajucca maładyja dreŭcy, stajać bietonnyja škilety niejkich budynkaŭ. Niečapanym zastaŭsia tolki abielisk pamiaci ziemlakoŭ, što zahinuli ŭ Druhuju suśvietnuju — u ich liku dva rodnyja braty Andreja Hramyki.
Sam Hramyka pamior u 1989-m, zaśpieŭšy jašče trahiedyju rodnych miaścin.
Kurhany miž kačułak
Jak i ad dryhavičoŭ, ad radzimičaŭ nie pazastavałasia vyjaŭnych taponimaŭ. Ale Śviaciłavičy, jašče adna pancyrna-bajarskaja vioska, u svajoj naźvie moža zachoŭvać pamiać pra padziei radzimickich časoŭ.
Pobač ź joj, na Sierykavaj hary, što daminuje nad usim navakollem, było staražytnaje śviacilišča. Na samym viersie placoŭka atočanaja vałam, na jakoj ciapier sučasnyja mohiłki.
Z adnaho boku płyvie Biesiadź, a z druhoha raskinulisia kurhannyja pali radzimičaŭ.
Jany ciapier amal źniščanyja: paru kurhanoŭ možna zaŭvažyć u lasku kala samaj viaršyni.
Razrytaja mahiła: kurhan nad Biesiadździu, razrabavany «čornymi kapalnikami».
Jašče niekalki dzivam zachavalisia ŭ poli, prosta siarod vosieńskich kačułak sałomy…
Jany stajać za niekalki sot mietraŭ ad viaršyni hary — možna mierkavać, jakuju płošču raniej zajmaŭ niekropal.
Pachavalnyja skrynki
U radzimičaŭ da pryniaćcia chryścijanstva byŭ niezvyčajny pachavalny abrad, adznačaje archieołah Alaksiej Aŭłasovič. Jany spalvali niabožčykaŭ, a harščok z pareštkami stavili ŭ śpiecyjalnuju skrynku. Pachavalnyja skrynki rabili z dreva, pamieram 1,2 ch 0,8 mietra, 30—40 sm u vyšyniu. Skrynku źmiaščali ŭ kurhanie, zboku, pakidajučy adnu ścienku adkrytaj. Jaje zavalvali kamieniem. Vychad abaviazkova byŭ aryjentavany ŭvierch abo ŭniz pa ciačeńni bližejšaj raki. Takija pachavańni znachodzili ŭ Kruhlanskim, Bychaŭskim, Čerykaŭskim, Słaŭharadskim rajonach. Jość viersija, što jany byli siamiejnymi. Ni kryvičoŭ, ni dryhavičoŭ tak nie chavali. Padobny abrad byŭ u viacičaŭ. Jašče tak chavali svaich pamierłych słavianie, što žyli na Donie. Ich častka pad ciskam stepavych narodaŭ mahła ŭ ICH stahodździ mihravać na Pasožža, ličyć Aŭłasovič.
Biesiadź kala Śviaciłavič…
…i śviacilišča niadaŭnich časoŭ.
Ščupak u śviatoj krynicy
«Na nastupnych raskresach — naleva», — tak Andrej Skidan kiruje nas na darohu da vioski Budzišča. Heta dziasiatak kiłamietraŭ pa zybučym piasku praź les, dzie dvum nie raźjechacca. Tut žyvych siem dvaroŭ i śviataja krynica z abročnymi kryžami.
Vialikaha pałomnictva da jaje niama, ale, bačna, padnaŭlajuć: pastavili śviežy zrub. Vady ŭ im niedzie pa pojas, bačna, jak na dnie kipiać, vykidajučy piasok, chałodnyja klučy. Napicca vady možna z pačeplenych na łancuhi mietaličnych kubkaŭ. U kupieli staić ščupačok-padletak: zapłyŭ, vidać, z Kaŭpity, pamiežnaj biełaruska-rasijskaj raki, u jakuju krynička ŭpadaje.
Śviatoje susiedzić z žyćciovym: z kupieli vada pieraciakaje u nastupny zrub z kładkami, u jakim užo možna prać bializnu.
Pry samaj abałoni Kaŭpity staić chata 90-hadovaj Niny Ciarencieŭny.
Choć chodzić babula z dvuma kulbami, na dvary ŭ jaje paradak, i navat vada ŭ chatu praviedzienaja: z maci žyvie «pakul nie žanaty» syn.
Los krajniaj žycharki Biełarusi charakterny dla stahodździa, jakoje jana pražyła: dzied mieŭ stałypinski chutar na rasijskaj terytoryi — musiŭ uciačy ad raskułačvańnia až u Biełastok. Maci zabili niemcy. Sama ŭratavałasia, bo ciotka zabrała jaje. «Mama była z Rasii, — udakładniaje spadarynia Nina, kivajučy za Kaŭpitu. — Ale havaryli tam jak my, pa-biełarusku».
Čačersk
Čačersk zhadvajecca ŭ letapisach siarod radzimickich haradcoŭ. Toj staražytny «Čyčersk» stajaŭ na urviščy nad Sažom, u siaredniavieččy jon vytrymlivaŭ tatarskija i maskoŭskija abłohi. Sučasnaj płaniroŭkaj horad abaviazany rasijskamu hienierału Čarnyšovu, jakomu Kaciaryna II, jak Homiel Rumiancavu, jaho padaravała.
Čačerskaja ratuša — vizitoŭka horada.
Za časami Čarnyšova źnieśli zamkavyja ŭmacavańni, hieamietryčna raspłanavali vulicy, u centry pastavili ratušu, jakaja i siońnia — vizitoŭka Čačerska. Choć ratuša była prosta dla pryhažości: nijakaha samakiravańnia ŭ Čačersku na toj čas užo nie było.
Ciapier na zamčyščy vydatny stary park. A na spusku da Saža, u jaki paśla vykryćcia kultu asoby ŭkinuli pomnik Stalinu, staić transformier płastykavaha amfiteatra, da jakoha idzie leśvica z kruhłymi lichtarami. Umiejučy, luby krajavid možna sapsavać.
Pračystaja — abaronca miru
Jašče adna staražytnaja tradycyja, što dahetul žyvie ŭ radzimickich ziemlach — «Śviača».
Heta nie śviečka, a najpierš abraz. Jon naležyć nie asobnaj siamji, a ŭsioj supolnaści — vulicy, vioscy, časam niejkaj hrupie ludziej. «Byvali raniej śviečy ŭdoŭskija, kabiečyja, dziavockija, — raskazvaje Hanna Sierykava, zachavalnica śviačy vioski Matniavičy.
— Našu Śviaču paśla vajny zrabili. Heta ikona — Pračystaja, zachavalnica miru. Kab vajny bolej nie było…»
Śviača musić hod stajać u chacie, paśla jaje pieranosiać u nastupnuju. Adbyvałasia heta, raskazvaje spadarynia Hanna, uvosień, na Pračystuju. Pieranos śviačy byŭ padziejaj dla cełaj vioski: haspadary, da jakich pierachodziła śviatynia, rychtavali pačastunak, stavili stały dla haściej i «asobny stolik dla Śviačy», pasyłali dziaciej zaprašać susiedziaŭ. Častavalisia, śpiavali. Ciapier tradycyja spyniłasia: «Čatyry hady ŭžo Śviača ŭ mianie, nichto nie choča brać…»
«Jość roznyja viersii, adkul pachodzić zvyčaj, — kaža Andrej Skidan. — Mahčyma, heta pieražytak staradaŭniaha pakłanieńnia chatniamu ahniu. A mo jana idzie ad tradycyi pravasłaŭnych bractvaŭ, jakija i na vioscy byli».
Va ŭdoŭskaj chacie spadaryni Hanny źviartaje na siabie ŭvahu niezvyčajna azdoblenaja ramka dla fota. «Heta mužyk mnie zrabiŭ na dzień naradžeńnia — zvabiŭ mianie ŭ Čačersk jechać fatahrafavacca. A ja jamu chuścinku vyšyła. Jon jaje zachavaŭ, nie abciraŭsia joj». Spadarynia Hanna niasie z šafy śviatyniu ź fiłasofskim čatyrochradkoŭjem pra kachańnie.
Ščaślivy šlub spadaryni Hanny adbyŭsia praź nialudskija stalinskija zakony. Jaje budučy muž jašče dzieciukom sieŭ na try hady ŭ turmu za torbu kałhasnaha žyta, jakoha nie braŭ. Paśla turmy na hod u vojska zabrali. «Ja ž maładziejšaja za jaho mnoha. Kab nie heta ŭsio — jon raniej ažaniŭsia b, vakoł jaho dzieŭki krucilisia. Adna ŭ vojska pravadžała, z druhoj hulaŭ, jak na pabyŭku pryjazdžaŭ. Ale jak viarnuŭsia dy pieršy raz pryjšoŭ na tancy, tam my i paznajomilisia…» Znajomstva było jak u pieśni. Dvojčy chłopiec, trymajučy za ruku, pytaŭ dziaŭčynu: «Čyja ty?» i dvojčy jana jamu adkazvała: «Ja baćkava-matčyna». I tolki na treci raz skazała, chto jana i jak zaviecca. Jany siabravali dva hady, paśla pabralisia.
«Jak jon pamior, ja try hady ničoha nie chacieła, nidzie nie byvała. Jon taki charošy byŭ, nie piŭ, nie kuryŭ, lubiŭ mianie, nazyvaŭ łaskava, — na vačach spadaryni Hanny bliščać ślozy.
Kryvičy-administratary i ich nałožnicy
Na poŭnač ad Matniavič, za Karmoj, małoj radzimaj Ivana Šamiakina, pad samym Słaŭharadam ciače druhaja mahčymaja Piščana. Rečka ciapier nazyvajecca Piasčanka.
Most cieraź Piasčanku ŭ vioscy Šałamy.
Jakija ž dokazy jość u mahiloŭskich historykaŭ na karyść taho, što bitva była tut? «Na Piasčancy, niedaloka ad vioski Šałamy my znajšli pachavańni dvuch družyńnikaŭ z kremacyjaj — značyć, jany byli pahancami. I daloka nie šarahovymi. Adzin mieŭ dobry pajasny nabor, tam była navat manieta, dyrchiem. Pobač ź jaho pracham pabili až siem harškoŭ. Čym bolš majomaści «davali» z saboj niabožčyku na toj śviet, tym vyšejšy byŭ jaho status. Adzin z tych harškoŭ možna datavać apošniaj čverciu Ch stahodździa. Ale z 988 pačałasia chryścijanizacyja, spalvać pamierłych pierastali. Značyć, pachavańnie možna datavać pramiežkam miž 975 i 988. Siudy jakraz i traplaje 984-y — hod bitvy na Piščanie», — razvažaje Alaksiej Aŭłasovič.
U vioscy Usochi, na poŭnač ad Słaŭharada, znajšli kamień z tryzubam — znakam kijeŭskich kniazioŭ. Mahčyma, ličyć archieołah, koliś heta byŭ miežavy znak, jaki źjaviŭsia paśla skareńnia radzimičaŭ.
I jašče adzin momant. U navakolli Šałamoŭ raskapali kurhan, u jakim byli pachavanyja dźvie žančyny-kryvičanki: «Tam byli charakternyja kryvickija skronievyja kolcy. Heta vyklučana, kab ich nasiła radzimičanka». Adna ź ich była jazyčnicaj (cieła spalili), a druhaja ŭžo chryścijankaj — heta dazvalaje datavać pachavańni hadami, blizkimi da chryścijanizacyi.
Archieołah miarkuje, što ŭ kurhanie mahli być pachavanyja žančyny kryvickich voinaŭ, prysłanych Kijevam kantralavać niadaŭna padparadkavanych radzimičaŭ: «Družyńniki-kryvičy ŭdzielničali ŭ vajskovych pachodach jak paddanyja Kijeva i byli administratarami na zavajavanych ziemlach. Mahčyma, što razam z kryvickimi družyńnikami na radzimickaj ziamli mahli apynucca žonki ci nałožnicy ź plemia kryvičoŭ».
U pamiać pra tuju kryvickuju kałanizacyju zastalisia vioski Stary i Novy Kryŭsk pad Homielem.
Šałamy
Pytajem darohi na Šałamy ŭ viaskovaha dziadźki, što svajoj pryvatnaj kabyłaj Luśkaj viazie kamieńnie ŭ łaźniu.
Viedaje jon i raku: «Piasčanka? Kala Papoŭki mościk jość, tam jana ciače. Ciapier jaje vyprastali, asušyli ŭsio kruhom, a raniej takija zaraśniki byli — vaŭki vadzilisia! …A kurhany raniej stajali i ŭ Słaŭharadzie samim, tam šviedy prachodzili». Paŭsiudna staražytnyja pachavańni prodkaŭ narod ličyć mahiłami zavajoŭnikaŭ.
U Šałamach, na staroj vulicy, što idzie da raki, niebahata žyłych dvaroŭ, bolšaść damoŭ dačnyja, ale jość haz. Bačna, što vioska staražytnaja: staić na ŭzhorku nad pojmaj uziataj u šluz Piasčanki.
Mahčyma, tut na sotni hadoŭ napierad vyrašyŭsia los usiaho radzimickaha kraju.
Na druhim bierazie raki ludzi kapajuć bulbu. Kaniečnie, nijakich padańniaŭ pra dalokija časy nie zachavałasia. Viedajuć tolki pra radzimičaŭ — z školnych padručnikaŭ, dy pra kurhany ŭ navakolli — «nieviadoma kim i kali nasypanyja».
Raźvitańnie z radzimičami
Pierajechaŭšy ŭ Bychavie Dniapro, traplajem u viosku Studzionka. Tut my raźvitajemsia z radzimičami. Heta samy zachodni punkt, dzie byli znojdzienyja ich ślady.
Sialiby pryvolna raskidanyja pa ŭzhorkach, na jakich ludzi sielacca nie adnu tysiaču hadoŭ.
Radzimičy śpiać u kurhanach u niedalokim lesie. Najstarejšyja kurhany — jašče pahanskija, z pachavalnymi skrynkami, a apošnija datujucca XIII stahodździem.
Letaś tut pracavali archieołahi, a adzin kurhan, vidać, hledziačy na ich, raskapaŭ barsuk, uładkavaŭšy sabie naru ŭ suchim piasku.
U apošnich pa časie kurhanach užo amal niama charakternych dla radzimičaŭ adznak. Chryścijanstva, tahačasnaja hłabalizacyja, unifikavała ich kulturu. Ciapier radzimičy — ledź prykmietnaja prasłojka, ź jakoj, adnak, žyvicca niezvyčajnaja i raznastajnaja kultura biełaruskaha Pasožža.
TAA «Aŭtacentr «Atłant-M Baravaja», UNP 691786523