«Uspomni mianie kali-niebudź»: jak žyło i jak pamirała Minskaje hieta
Piša doktar historyi Andrej Zamojski.
06.03.2019 / 11:47
Z uspaminaŭ žychara Minska Leanida Prakopčyka: «Była poźniaja vosień, kali na śmietniku Politechničnaha instytuta ja paznajomiŭsia i pasiabravaŭ z Tomasam. Uvajšoŭ adnojčy ŭ dvor instytuta, baču: niechta ŭ šerym palito i bierecie — našy tak nie apranalisia — kapajecca pałkaj u śmietniku.
Ja cichieńka śvisnuŭ — nieznajomiec paviarnuŭsia. Heta akazaŭsia chłopčyk, kruhłatvary, u akularach i vielmi bledny. Jon ahledzieŭ mianie, zaŭśmichaŭsia i vialikimi krokami — na nahach u jaho byli karyčnievyja čaraviki na taŭščeznaj padešvie — pajšoŭ, uminajučy druzłaje śmiećcie, nasustrač, a kali nabliziŭsia, praciahnuŭ pa-darosłamu ruku i skazaŭ:
— Mich chajse Tomas! («Mianie zvać Tomas».)
Ja ździŭlena hladzieŭ na niamieckaha chłopčyka. Było jamu hadoŭ 12—13. Adkul uziaŭsia cyvilny niemiec? Zaŭvažyŭšy majo ździŭleńnie, chłopiec horka ŭśmichnuŭsia i adchinuŭ doŭhaje palito. Na klatčastaj kašuli, na levym baku, atrutna žaŭcieła šaścikancovaja zorka z karotkim, jak streł, słovam «Juda».
My viedali, što aznačaje takaja łatka. Šaścikancovuju zorku z čornym abadkom, akuratnuju, vidavočna fabryčnaj vytvorčaści, nasili hamburhskija jaŭrei, jakija niadaŭna źjavilisia ŭ Minsku. Pryvieźli ich padmanam, paabiacaŭšy, što pierapraviać u Hałandyju na stałaje žycharstva. U Minsku bahaž adrazu kanfiskavali, źvieźli ŭ internat Politechničnaha instytuta i prymusili pierabirać, sartavać ułasnyja rečy. Pasialili niamieckich jaŭrejaŭ razam z našymi ŭ hieta, a na terytoryju instytuta pryvozili na pracu. Siarod ich akazaŭsia i Tomas. Ale chłopčyku davali pabłažku: jon moh nie pracavać i hulać niepadalok.
Pryvozili Tomasa nie kožny dzień, ale ja, vypraŭlajučysia ŭ abychod svaich pamyjek, abaviazkova zachodziŭ i na śmietnik u Politechničny. U dzień našaha znajomstva Tomas dastaŭ z-pad kašuli i praciahnuŭ mnie daŭhavatuju emaliravanuju talerku ź sinim abadkom — my joju karystajemsia da hetaha času.
Potym dziakujučy Tomasu ŭ nas źjavilisia stałovyja nažy ź nieržaviejučaj stali z kruhłymi ŭzorystymi ručkami, videlcy, ciažkija stałovyja łyžki, emaliravany kafiejnik… «Mama pieradała», — kazaŭ jon.
Ja staraŭsia nie zastavacca ŭ daŭhu i padkormlivaŭ Tomasa. Nieprykmietna zapichvaŭ u kišeniu blin abo braŭ z čyhuna paru bulbin u mundzirach. Daviedaŭsia jon, što takoje našy prasnaki, chvaliŭ, kazaŭ, što jeść, narešcie, sapraŭdny chleb.
Niejak ja ŭbačyŭ, što Tomas padabraŭ buračnyja ačystki, pabieh u prybiralniu, pamyŭ pad kranam i staŭ hryźci, jak morkvu. Akazałasia, jon vielmi lubić syryja buraki. Tak što ciapier ja ź viečara łaziŭ u sklep, vybiraŭ čyrvaniejšuju buračynu i prynosiŭ jamu. Tomas z apietytam zhryzaŭ jaje — tolki rot i palcy stanavilisia čyrvonymi.
Adnojčy Tomas dastaŭ z unutranaj kišeni i addaŭ mnie svaju novuju «pryhožuju» łatku-zorku — była ŭ jaho zapasnaja — i raptam surjozna paprasiŭ: «Uspomni mianie kali-niebudź».
U pačatku viasny hamburhskich jaŭrejaŭ pierastali pryvozić u Politechničny. Tomasa ja bolš nie bačyŭ. U 1943 hodzie amal usie niamieckija jaŭrei byli rasstralanyja. U žyvych zastałosia vosiem mužčyn. Chočacca dumać, što ŭ ich liku byŭ i Tomas».
Stvareńnie hieta
Niamieckija vojski akupavali Minsk 28 červienia 1941 hoda. Savieckaja armija chaatyčna adstupała, masavaj arhanizavanaj evakuacyi nie było, partyjnaje i savieckaje kiraŭnictva chutka vyjechała na ŭschod, pakinuŭšy minčukoŭ na volu losu. Ludzi nie viedali, što ich čakaje. Staryja pamiatali jašče niemcaŭ 1918 hoda, pry jakich «byŭ paradak». Bolšaść nie vieryła savieckaj prapahandzie. Mała chto dumaŭ, što takaja «kulturnaja nacyja», jak niemcy, užo praź niekalki tydniaŭ pieratvoryć žyćcio minčukoŭ u piekła.
Pierasialeńnie ŭ hieta. Ludzi spuskajucca ź Bietonnaha mosta na vulicu Maskoŭskuju (ciapier rajon mietro «Instytut kultury»). Dla bolšaści ź ich heta apošniaje ŭ žyćci fota.
Adnym ź pieršych zahadaŭ akupantaŭ było arhanizavać u Minsku judenrat (jaŭrejskuju radu), jakaja musiła pravieści rehistracyju jaŭrejskaha nasielnictva. Nadalej hety orhan adkazvaŭ za funkcyjanavańnie hieta. Rasparadžeńniem ad 19 lipienia 1941 hoda ŭsie jaŭrei pavinny byli pieramiaścicca na vyznačanuju terytoryju — na pravy bierah Śvisłačy, u kvartały Rakaŭskaha pradmieścia, pamiž Niamihaj i Jubilejnaj płoščaj. Na pierasialeńnie advodziłasia ŭsiaho tolki piać dzion.
Miaža hieta padadziena punkciram. Z knihi H. Smolara «Mienskaje hieta».
Hieta ŭ Minsku ŭklučała ŭ siabie 39 vulic i zavułkaŭ. U adroźnieńnie ad inšych bujnych hieta, naprykład varšaŭskaha, jano nie było aharodžana kamiennymi murami, tolki kalučym drotam. Siudy trapili i minskija jaŭrei, i jaŭrejskija biežancy z Zachodniaj Biełarusi, i tyja, chto viartaŭsia nazad, nie zdoleŭšy prarvacca na ŭschod u pieršyja dni vajny. Pa dadzienych jaŭrejskaha padpolščyka Hirša Smolara, kolkaść viaźniaŭ u kancy leta dasiahnuła 80 tysiač.
Niemcy sahnali ŭ Minsk častku jaŭrejaŭ ź inšych biełaruskich haradoŭ i miastečak. Paźniej siudy naŭmysna prabiralisia niekatoryja jaŭrei, acalełyja padčas źniščeńnia inšych hieta. Im zdavałasia, što ŭ stalicy budzie bolš šancaŭ vyratavacca…
Adziny acaleły budynak apošniaj častki hieta. Ciapier tut, pa adrasie Suchaja, 25, — Histaryčnaja majsternia. Fota Andreja Zamojskaha.
Štodzionnaść
Ad pačatku niamieckija akupacyjnyja ŭłady prymusili jaŭrejaŭ paznačyć siabie paviazkami i łatkami. Svaimi zahadami niemcy ŭvodzili šerah zabaron dla jaŭrejaŭ: vałodać majomaściu, mieć svaje škoły ŭ hieta, chadzić pa tratuarach.
U viaźniaŭ kanfiskoŭvali kaštoŭnaści, hrošy, ciopłyja rečy. Jaŭrejaŭ vymušali prybirać vulicy, budavać łahier Traścianiec. Ranicaj rabočyja kałony pakidali terytoryju hieta, a ŭviečary viartalisia dadomu.
U hieta dziejničali dziciačy dom, miedyčnyja ŭstanovy (niemcy bajalisia epidemij), prytułak dla invalidaŭ. Jaŭrejskaja palicyja pavinna była sačyć za paradkam, ale na spravie nie mieła nijakich pravoŭ.
Dazvoł na pracu i vychad u horad davaŭ judenrat. Vychad u horad, jaki dazvalaŭsia tolki ŭ składzie pracoŭnaj kałony, davaŭ mahčymaść nabyć ježu ci abmianiać kaštoŭnyja rečy na pradukty. Uviečary rabočyja viartalisia ŭ hieta, ale z vosieni 1942 hoda, kali niemcy ŭviali tak zvanaje kazarmiennaje raźmiaščeńnie (niamieckaje — Kasernierung), jany ŭžo načavali na miescy pracy i tolki pad kaniec tydnia išli ŭ hieta.
Z kožnym razam vychodzić stanaviłasia ŭsio bolš składana i niebiaśpiečna. Pašyryŭsia kantrol, stała bolš niamieckich patruloŭ, jakija kantralavali ŭsie pieravozki. Akupanty bajalisia zamachaŭ z boku partyzanaŭ.
Z 1942 hoda hieta nahadvała łahier. Niemcy praviarali najaŭnaść žycharoŭ u damach. Na Jubilejnaj płoščy pieryjadyčna prachodzili pieraklički. Pakarańniem za parušeńni była śmierć. Usie budynki ŭ hieta i ich žychary atrymali indyvidualnyja numary. Akupanty ŭviali kruhavuju paruku: kali padčas pravierki i pieraklički asoby nie było na miescy ci niechta źnikaŭ, karniki źniščali ŭsiu siamju ci susiedziaŭ.
Pahromy i «maliny»
Paśla listapadaŭskich pahromaŭ viaźni stali bolš aktyŭna budavać tak zvanyja «schrony» («maliny»). Zvyčajnaja «malina» była prastoraj pamiž ścienami (budavałasia falšyvaja ściana), vykarystoŭvalisia padpoły, padstreški, padvały. Padčas karnych akcyj viaźni pavinny byli chutka schavacca. Sumny los čakaŭ tych, chto zastavaŭsia, kab začynić taki schron i adciahnuć uvahu karnikaŭ. Zvyčajna saboj achviaravali starejšyja, kab uratavać žyćcio dzieciam i ŭnukam. Praź niejki čas niemcy ŭžo viedali pra hetyja schovanki: prastukvali ścieny, vykarystoŭvali słužbovych sabak, vykurvali dymam. Paźniejšyja schrony ŭžo nahadvali padziemnyja bunkiery, vykryć jakija było składaniej.
Zonderhieta
Zabivajučy cełyja siemji padčas pahromnych akcyj, niemcy «vyzvalali» miesca ŭ hieta dla jeŭrapiejskich jaŭrejaŭ, jakich departavali z Hiermanii, Čechasłavakii, Aŭstryi. Niamieckamoŭnyja jaŭrei, jakija prybyvali ŭ Minsk, u bolšaści byli pierakananyja, što jeduć kałanizavać zdabytyja Rejcham uschodnija terytoryi. Bolšaść ź ich nacysty źniščali adrazu pa prybyćci ŭ Minsk. Tolki nievialikaja častka traplała ŭ «asobaje hieta» — zonderhieta, ci «hamburhskaje hieta». Heta nievialički kvartał pamiž vulicami Karala, Ramanaŭskaj Słabadoj i Suchoj.
Ciapier tut usiaho siem žyłych budynkaŭ i Instytut adukacyi.
Hanovierski vakzał u Hamburhu. Adsiul jaŭrejaŭ vyvozili na śmierć.
Tut dziejničaŭ svoj judenrat, špital. Viaźniaŭ zonderhieta taksama vykarystoŭvali na prymusovych rabotach. I tut taksama panavaŭ hoład.
«Kamiani spatyknieńnia» — pamiatnyja tablički, umuravanyja ŭ brukoŭku pierad damami achviar nacyzmu ŭ 1200 jeŭrapiejskich haradach. Na fota: kamień u pamiać žychara Hamburha, zabitaha ŭ Minskim hieta. Fota Andreja Zamojskaha.
Šeruju štodzionnaść hamburhskich jaŭrejaŭ niejak ratavaŭ jaŭrejski arkiestr (paźniej vystupleńni zabaranili) i relihijnaje žyćcio. U adroźnieńnie ad savietyzavanych minskich jaŭrejaŭ, viaźni zonderhieta byli bolš relihijnymi.
Pa ŭspaminach tych, chto vyžyŭ, siabroŭskich adnosin pamiž viaźniami dźviuch častak hieta nie było. Ale praź miascovych jaŭrejaŭ viaźni «hamburhskaha hieta» mahli abmieńvać u minčukoŭ rečy na ježu.
Z uspaminaŭ viaźnia hieta, doktara Rachil Rapaport: «Niahledziačy na drot, što padzialaŭ dva hieta, žyćcio ŭsio ž sutykała nas ź imi, hałoŭnym čynam, na roznych učastkach pracy. Heta byli ludzi nie tolki z čužoj movaj, ale z zusim inšaj psichałohijaj, čužymi nam zvyčkami, zvyčajami. Pamiž nami chutka paŭstała ŭzajemnaja antypatyja. Da nas jany stavilisia hrebliva, my ŭvasablali dla ich «balšavikoŭ», akramia taho, byli horš apranutyja i horš vyhladali. Ich nieprychavanaja pycha vyhladała trahikamična ŭ tych abstavinach. A dla nas jany byli «niemcami», i my ich ciarpieć nie mahli. Doŭhi čas jany nie razumieli jašče, što na roŭnych padzielać z nami adzin los…»
Ź viaźniaŭ zonderhieta vyratavalisia adzinki.
Sistematyčnaje źniščeńnie
Ź pieršych tydniaŭ akupacyi niemcy vyniščali tych, chto moh dać adpor: savieckich rabotnikaŭ, byłych vajskoŭcaŭ, moładź pryzyŭnoha ŭzrostu, — a taksama «niepracoŭnyja» hrupy: starych, dziaciej, chvorych. Mietadyčna vyniščałasia jaŭrejskaja intelihiencyja. Akupanty spačatku ździekami prynižali čałaviečuju hodnaść, a paźniej zabivali achviaru.
Viadomaha doktara-kardyjołaha, prafiesara Łazara Sitermana prymušali hołymi rukami vyčyščać pamyjnyja jamy tualetaŭ.
Viadomaha doktara-kardyjołaha, prafiesara Łazara Sitermana prymušali hołymi rukami vyčyščać pamyjnyja jamy tualetaŭ.
Kiraŭnictva SS namahałasia chutčej «vyrašyć jaŭrejskaje pytańnie». Adbyvalisia zabojstvy pa «kvotach». U sakaviku 1942 hoda padčas akcyi ŭ hieta karnikam nie chapiła peŭnaj kolkaści achviar. Tady jany aryštavali jaŭrejaŭ z rabočych bryhad.
28 lipienia 1942-ha niemcy źniščyli amal usio niepracoŭnaje nasielnictva hieta. Paźbiehnuć śmierci padčas karnych akcyj u hieta mahli chiba jaŭrei z pracoŭnych bryhad. Pad kaniec leta 1942 hoda ŭ hieta zastavałasia tolki 11 tysiač viaźniaŭ, praca jakich była patrebna akupantam.
Dla źniščeńnia jaŭrejaŭ niemcy prymianiali taksama «dušahubki» — admysłova abstalavanyja mašyny, kudy zahaniali dziasiatki ludziej i trucili ich hazam. Pachavalnyja kamandy zakopvali cieły za miežami Minska, u Traściancy.
Padpolle i partyzany
Bolš šancaŭ vyžyć było ŭ tych, chto ŭ apošnija miesiacy isnavańnia hieta mieŭ advahu ŭciačy i ratavacca ŭ lasach dy partyzanskich atradach. Vialikuju rolu ŭ supracivie adyhrała padpolle Minskaha hieta.
Jano paŭstała davoli chutka, praź niekalki tydniaŭ paśla stvareńnia hieta. Padpolščyki mieli kantakty ź judenratam, atrymlivali ad jaho infarmacyju pra płany akupantaŭ, a taksama zdabyvali falšyvyja dakumienty dla vychadu ŭ horad.
Hieta ŭvosień 1941-ha stała centram supracivu ŭ akupavanym Minsku.
Na terytoryi hieta dziejničała padpolnaja drukarnia i na pačatku 1942 hoda ŭbačyła śviet adno ź pieršych padpolnych vydańniaŭ — listok «Vieśnik Radzimy», jaki raspaŭsiudžvaŭsia ŭ hieta i pa-za miežami. Padpolle mieła suviazi z atradami kapitana Siarhiejeva (Bystrova), atradam imia Frunze.
Kiraŭniki padpolla nakiroŭvali hrupy moładzi ŭ lasy z nadziejaj vyratavać ich u partyzanskich atradach. Paźniej, kali pahroza likvidacyi hieta stała vidavočnaj, da partyzanaŭ išli ludzi roznych uzrostaŭ. Na hetym šlachu ich čakali vyprabavańni.
Likvidacyja hieta
U vieraśni 1943 prajšła departacyja apošnich viaźniaŭ u łahiery śmierci na terytoryi Polščy — Sabibor i Majdanek. 21 kastryčnika 1943 hoda adbyłasia apošniaja karnaja akcyja, niamieckaja palicyja źniščyła apošnich viaźniaŭ Minskaha hieta.
Partyzany vyratavali i pierapravili ŭ les hrupu jaŭrejaŭ, jakaja chavałasia na terytoryi byłoha hieta. Hetyja ludzi zamuravali siabie ŭ «malinach», što ŭratavała im žyćcio. Viaźni ŭ adnym z schronaŭ navat dačakalisia vyzvaleńnia Minska letam 1944 hoda.
Niekalki dziasiatkaŭ biełaruskich i niamieckich jaŭrejaŭ pakinuli dla pracy na radyjozavodzie. Jany žyli ŭ rabočym łahiery, jaki jašče časam nazyvajuć «małym hieta». Za niekalki dzion da prychodu Čyrvonaj Armii ŭ Minsk ich pahruzili ŭ tavarnyja vahony i pavieźli ŭ Aśviencim. Niedaloka ad Minska ciahnik trapiŭ pad bambiožku, i častka viaźniaŭ vyratavałasia. Paśla vajny, u 1946 hodzie, niekalkich jaŭrejskich inžynieraŭ radyjozavoda, jakija vyžyli, asudzili jak «kałabarantaŭ».
Sumnaje viartańnie
Paśla vyzvaleńnia Minska ŭ lipieni 1944 hoda ŭ horad viartalisia tyja, chto acaleŭ u lasach ci chavaŭsia ŭ biełaruskich siemjach (padletki i dzieci). U vyniku akupacyi jaŭrejskaja supolnaść Minska paniesła strašennyja straty. Navat siońnia niemahčyma dakładna vyznačyć kolkaść viaźniaŭ Minskaha hieta. Dadzienyja ab rehistracyi jaŭrejaŭ nie zachavalisia ci naŭmysna byli źniščanyja niemcami, kab paźbiehnuć adkaznaści za złačynstvy. Akupanty navat zabaraniali fatahrafavać i dakumientavać toje, što adbyvałasia ŭ miežach hieta.
Ličycca, što praz hieta prajšło bolš za 100 tysiač jaŭrejaŭ. Mahčyma, što ź jaho pry dapamozie padpolla ci samastojna ŭciakli ad 6 da 10 tysiač viaźniaŭ, ale acaleła ź ich tolki pałova.
Pamiać
Trahiedyja Minskaha hieta doŭhi čas śviadoma zamoŭčvałasia. Savieckaje kiraŭnictva nie žadała ŭzhadvać pieršyja miesiacy vajny, kali ŭ panicy nie praviało evakuacyi, kinuła na akupavanaj terytoryi miljony, abjaviŭšy ich potym zdradnikami. Dziaržaŭny antysiemityzm ŭ paślavajennym SSSR taksama nie spryjaŭ namahańniam jaŭrejskich aktyvistaŭ zachavać pamiać pra biełaruskich jaŭrejaŭ.
Savieckaja prapahanda nie rabiła akcentu na nacyjanalnaści achviar fašyzmu. Nadpisy na pomnikach paviedamlali pra «savieckich hramadzian, zabitych niamiecka-fašycskimi zachopnikami».
Uletku 1946-ha minskija jaŭrei pastavili ścipły pomnik svajakam u miescy, viadomym jak «Jama».
Hety miemaryjał u Minsku byŭ adzinym pomnikam, na jakim nadpis byŭ zrobleny na idyš i ŭzhadvalisia zabityja jaŭrei. Kala «Jamy» nie tolki źbiralisia ludzi, što stracili svaje siemji, — jana stała i placoŭkaj hramadskaha žyćcia jaŭrejskaj supolnaści Minska i ŭsioj Biełarusi. Pamiać pra žudasnyja padziei źbierahałasia ŭ siemjach niešmatlikich acalełych viaźniaŭ, jaŭrejaŭ-frantavikoŭ i tych ludziej, jakim paščaściła vyjechać na ŭschod u pieršyja dni vajny.
Z pačatku 1990-ch u Minsku pravodziacca pryśviečanyja achviaram dni pamiaci, uźnikajuć pomniki i šyldy ŭ pamiać pra biełaruskich i jeŭrapiejskich jaŭrejaŭ. Uviekaviečana pamiać jaŭrejaŭ, departavanych ź Bierlina, Brno, Bremiena, Hamburha, Dziusieldorfa, Kionihśbierha, Kiolna, Bona, Frankfurta-na-Majnie, aŭstryjskich haradoŭ. Heta zapoźnienaja, ale vielmi važnaja sprava.
Jama. Pomnik, pastaŭleny ŭ 1990-ja. Fota Andreja Zamojskaha.
Pomnik jeŭrapiejskim jaŭrejam na starych mohiłkach na vulicy Suchoj. Fota Andreja Zamojskaha.
Pomnik achviaram Minskaha hieta na miescy jaŭrejskich mohiłak na vulicy Suchoj. Pałamany kruhły stoł i vienskaje kresła simvalizujuć źniščanuju sialibu. Fota Andreja Zamojskaha.
Biełaruski archiŭ vusnaj historyi sumiesna z Histaryčnaj majsterniaj imia Leanida Levina padrychtavali dydaktyčny dapamožnik «Minskaje hieta» dla školnikaŭ i nastaŭnikaŭ. Hetaja inicyjatyva paklikana viarnuć u školnuju prahramu vyvučeńnie temy Chałakostu. Spampavać dapamožnik možna na sajcie BAVH (www.nashapamiac.org), a taksama na staroncy Nacyjanalnaha adukacyjnaha partała (adu.by) u raździele «Dadatkovy materyjał».