Armija Krajova ŭ Biełarusi: značnyja apieracyi, viadomyja kamandziry, vostryja pytańni
Polski punkt hledžańnia na składanyja histaryčnyja pytańni reprezientuje žurnalist z Hrodna Andrej Pačobut. Užo niekalki dziesiacihodździaŭ jon źbiraje infarmacyju pra AK.
31.03.2019 / 11:14
Z AK supracoŭničali Kazimir i Lucyja Dziaržynskija — brat Fieliksa Dziaržynskaha i jaho žonka. Niemcy ich rasstralali, a mahiły ciapier dahladaje KDB.
— U historyi Armii Krajovaj dastatkova šmat hieraizmu, ale šmat i adčaju. Ja ź dziacinstva čuŭ roznyja historyi pra padpolle, pra zmahańnie, paśpieŭ pabačyć šmat bajcoŭ AK. Ciapier na Biełarusi zastałosia troški bolš za 20 čałaviek žyvych udzielnikaŭ. Ja zaśpieŭ ludziej, jakija ŭ 60-ja tolki vyjšli z turmy. Ich amnistyja 1950-ch nie zakranuła. Ale i paśla turmy jany nie mieli prava viarnucca na Haradzienščynu: žyli ŭ Lvovie, u Litvie. Da kanca žyćcia takija ludzi zastavalisia pad nahladam śpiecsłužbaŭ.
Kolki ŭdzielnikaŭ naličvała akaŭskaje padpolle na Biełarusi
Razmova idzie pra dziasiatki tysiač ludziej. Akramia tych, chto byŭ u atradach, isnavała jašče padpolnaja sietka, jakaja dapamahała i zabiaśpiečvała bajcoŭ. Na 1945 hod na Biełarusi dziejničała čatyry akruhi AK: Navahradskaja, Paleskaja, Vilenskaja i Biełastockaja. I, niahledziačy na dosyć mocnyja ŭdary, jakija nanieśli AK savieckija śpiecsłužby, akaŭskaje padpolle ŭ 1945-m zastavałasia vialikaj siłaj. Da takoj stupieni vialikaj, što ŭ niekatorych rehijonach navat isnavała dvojeŭładździe.
Malunak Siarhieja Dubovika.
Chto išoŭ u AK
AK bolš čym na 90% składałasia ź miascovych ludziej. Hetym jana adroźnivalisia ad savieckaj partyzanki, jakaja ŭ pieršy pieryjad isnavańnia prykładna na stolki ž składałasia ź ludziej niemiascovych: tych, chto patrapiŭ u akružeńnie, pradstaŭnikoŭ rajkamaŭ i čynoŭnikaŭ, prysłanych siudy ŭ 1939-m, jakija nie paśpieli evakuiravacca.
Polska Walcząca — Polšča, jakaja zmahajecca. Simvał polskaha supracivu časoŭ vajny staŭ taksama simvałam AK. Aŭtarka prajektu Anna Smalenskaja zahinuła ŭ Aŭšvicy va ŭzroście 23 hadoŭ.
U Nalibakach byŭ partyzanski kanflikt pamiž savietami i AK, i zachavaŭsia dakumient, jaki AK pieradała savieckim partyzanam: «Spynicie zabivać našy siemji, kalektyŭnaja adkaznaść nie pavinna prymianiacca. Kali vy nie spyniciesia, my budziem rabić adpaviedna, taksama budziem zabivać». Vy dumajecie, heta na kahości paŭpłyvała? Saviety nie spynilisia, tamu što byli niemiascovyja.
Ci praŭda, što AK nie zmahałasia suprać niemcaŭ
Viadomy saviecki štamp: «AK u čas akupacyi stajała sa zbrojaj la nahi» — maŭlaŭ, jany nie zmahalisia ź niemcami. Ale sens u tym, što pravodzić apieracyi suprać niemcaŭ AK starałasia vielmi aściarožna, bo niemcy karali cełyja vioski za supracoŭnictva z partyzanami.
Na što spadziavalisia bajcy AK
U 1939 hodzie praz Zachodniuju Biełaruś išli balšaviki, nibyta ich było šmat, tanki jechali, samaloty lacieli. A praz dva hady tyja ž balšaviki ŭciakali i zdavalisia ŭ pałon. U 1941 hodzie išli niemcy. Ich było šmat, tanki jechali, samaloty lacieli. Heta była vialikaja siła. A paśla i hetaja vialikaja siła ŭciakała, i ŭ čarhovy raz pryjšli balšaviki. Tamu ŭ 1944—1945 hadach u častki hramadstva jašče zastavalisia nadziei, što i balšaviki pryjšli nienadoŭha.
Saviecki režym padavaŭsia antyčałaviečym i ekanamična varjackim, u ludziej zabirali ich zvykły ład žyćcia. Taksama šakavała vajna z relihijaj.
Žaŭniery 5-j Vilenskaj bryhady AK. 1945 hod. Fota: Wikimedia Sommons.
Raparty NKVD śviedčać, što mnohija ludzi dumali, nibyta paśla vajny savietaŭ ź niemcami budzie vajna savietaŭ z amierykancami. Frantaviki sutyknulisia z vojskami sajuźnikaŭ i ŭrazilisia, nakolki jany dobra arhanizavanyja i zabiaśpiečanyja, pabačyli mahutnaść zachodnich demakratyj. Čakańni, što budzie vajna Zachadu z Uschodam, što miaža jašče raz źmienicca, stvarali hlebu dla padtrymańnia viery ŭ pieramohu AK.
Jak Vilenskaja apieracyja mahła nie dapuścić Varšaŭskaha paŭstańnia
Apieracyja «Vostraja brama» — sproba vyzvaleńnia Vilni ad niemcaŭ atradami AK 6—13 lipienia 1944 hoda. Svaimi siłami vyzvalić Vilniu nie ŭdałosia, ale razam z tym uniosak AK u vyzvaleńnie ad nacystaŭ byŭ istotny.
Maciej Kalankievič (Kotvič) — adzin z aŭtaraŭ płana apieracyi «Vostraja brama» — aficer, udzielnik vajny 1939 hoda. Jon byŭ u składzie Pieršaha polskaha partyzanskaha atrada, jaki dziejničaŭ na terytoryi Polščy. Paśla patrapiŭ u Anhliju, bo chacieŭ słužyć u rehularnym vojsku. Heta jon prydumaŭ śpieckurs dla dyviersantaŭ, sam prajšoŭ jaho, byŭ skinuty na terytoryi Polščy i nakiravany na Navahradskuju akruhu AK. U 1944-m Kotvič źjaviŭsia na Haradzienščynie, byŭ paranieny, jamu amputavali ruku. Z-za apieracyi aŭtar płana «Vostraj bramy» nie zmoh udzielničać u jaho ździajśnieńni.
13 lipienia 1944 hoda. Bajcy AK i Čyrvonaj Armii patrulujuć Vilniu. Na zadnim płanie — Piatnickaja carkva.
Niemcy, dziakujučy aeraraźviedcy, mieli infarmacyju pra budučuju apieracyju AK. Hitler addaŭ zahad, kab Vilniu baranili da apošniaha, abviaściŭ jaje horadam-krepaściu, kab siły, jakija traplajuć u akružeńnie, praciahvali abaronu. Takoha nichto nie čakaŭ. Čakałasia, što, naadvarot, nabližeńnie frontu vykliča ŭ niemcaŭ paniku.
Siłam AK nie ŭdałosia vyzvalić Vilniu, pryjšli saviety, i heta ŭdałosia zrabić razam. Kali Vilnia była vyzvalena, pačalisia pieramovy kiraŭnictva vilenskaj AK i savieckaha boku, ź jakoha vystupaŭ hienierał Ivan Čarniachoŭski. Jon dziejničaŭ pad kantrolem savieckich śpiecsłužbaŭ, jaho partnioram byŭ Ivan Siaroŭ, sumnaviadomaja postać, adzin z kiraŭnikoŭ savieckaj biaśpieki. Jany admysłova raspracavali apieracyju, kab aryštavać kiraŭnictva AK. Na 70% apieracyja pryniesła im toje, što jany zapłanavali. Udałosia aryštavać kiraŭnika vilenskaha padpolla AK.
Ale nie ŭsie kiraŭniki pahadzilisia źjavicca na naradu z savietami. Choć usie sihnały śviedčyli, što pryčyn bajacca niama, častka kiraŭnictva, viedajučy savieckija noravy, nie daviarała SSSR. Mienavita jany zdoleli vyrvacca z akružeńnia. Kotvič byŭ prychilnikam taho, kab atrady, jakija vyrvalisia z akružeńnia, zachapili rajon i viali vajnu z savietami. Kab była stvorana linija abarony i jany zmahalisia z savietami niepartyzanskim šlacham. Jon adkryta pisaŭ, što vynik takoha kanfliktu zrazumieły dla kožnaha: usie zahinuli b. Ale, śćviardžaje jon, heta mahło b paŭpłyvać na rašeńnie zachodnich sajuźnikaŭ nie supracoŭničać z savietami, mahło b abudzić sumleńnie na Zachadzie…
Pomnik paŭstancam Varšavy na placy Krasinskich.
Mnie zdajecca, što, kali b takaja taktyka była vykarystana, nie było b paśla Varšaŭskaha paŭstańnia. Nichto b užo nie ličyŭ, što saviety niejak dapamohuć. Tady Vilenskaja i Navahradskaja AK zahinuła b da apošniaha čałavieka, ale savietam pryjšłosia b prademanastravać svaje mety ŭ dačynieńni da AK. Raźlik na dapamohu SSSR byŭ pamyłkaj, jakaja kaštavała vialikaj kolkaści žyćciaŭ žycharoŭ Varšavy.
Što viało ŭ AK pravasłaŭnych
Jość rapart vyviedki «Sajuza ŭzbrojenaj baraćby» (papiarednika Armii Krajovaj), dzie ŭzhadvajucca słovy adnaho z palešukoŭ: savietam za dva hady ŭdałosia zrabić toje, što Polšča za 20 hadoŭ nie zdoleła — zrabić nas palakami. Dvuch hadoŭ — 1939—1941 — chapiła, kab nasielnictva, niezaležna ad vieravyznańnia i nacyjanalnaści, zrazumieła, što takoje saviecki ład.
Ale i da taho niekatoryja pravasłaŭnyja, nie tolki kataliki, stali patryjotami Polščy — hety patryjatyzm im pryščaplała škoła i vojska. Saviety rasčaravali, potym rasčaravali niemcy. Kali niemcy pryjšli, ich sustrakali narmalna, bo była pamiać pra kulturnych niemcaŭ ź Pieršaj suśvietnaj vajny. A hetyja, druhija, niemcy pačali zabivać jaŭrejaŭ i siemji savieckich aktyvistaŭ, stała jasna, što heta absalutna antyčałaviečy režym.
Na fonie hetaha vobraz mižvajennaj Polščy ź jaje paradkam i stabilnaściu stanaviŭsia pryvabny.
Čamu AK atakavała biełaruskich aktyvistaŭ
AK nie atakavała aktyvistaŭ, jana atakavała kałabarantaŭ — tych, chto supracoŭničaŭ z nacystami biez zhody padpolla. A takuju zhodu možna było atrymać i paśla pracavać pry niemcach na luboj pasadzie. Takija prykłady viadomyja, ludzi pieradavali raźvieddadzienyja, AK pieradavała ich uradu, jaki znachodziŭsia ŭ Vialikabrytanii, i toj dzialiŭsia z Savieckim Sajuzam. Kali čałaviek pierachodziŭ na bok niemcaŭ, jon pavinien byŭ ličycca z tym, što moža być zabity padpollem.
Akramia taho, kankurencyja pamiž biełaruskimi aktyvistami i palakami na miascovym uzroŭni časta vyklikała ŭzajemnuju varažnieču. Jaje śviadoma raspalvali niemcy — «padzialaj i ŭładar». Naprykład, łahier u Kałdyčevie pad Baranavičami, u jakim siadzieła šmat akaŭcaŭ, achoŭvaŭ biełaruski palicejski bataljon.
Jak AK supracoŭničała ź biełarusami
Jarki prykład supracoŭnictva biełaruskich i polskich aktyvistaŭ — burhamistr Minska Vacłaŭ Ivanoŭski. Pra jahonyja tajemnyja kantakty z Armijaj Krajovaj zachavalisia ŭspaminy Hražyny Lipińskaj — kiraŭnika akaŭskaj raźviedki ŭ Minsku. Jana piša, što Ivanoŭski dapamahaŭ lehalizavacca ŭ Minsku aficeram Armii Krajovaj, samu Lipińskuju ŭładkavaŭ na pracu ŭ Minskuju haradskuju ŭpravu, dzie raźviedčyca prapracavała da 3 lipienia 1944 hoda. Što było b dalej z hetaha supracoŭnictva, kali b Ivanoŭskaha nie zabili (darečy, nieviadoma chto), ciažka skazać, ale ŭ toj momant jon utrymlivaŭ kantakty z polskim padpollem, i heta było karysna polskamu boku.
U AK nie było płanaŭ na Minsk, ale tut dziejničała dalokaja raźviedka — Minsk byŭ bujnym transpartnym vuzłom.
Uvohule, pytańnie ŭdziełu biełarusaŭ ci, šyrej, pravasłaŭnych u AK — pa-raniejšamu tabu dla biełaruskaj histaryjahrafii. Prytym što hety fakt byŭ. Skažam, u archivie Instytuta nacyjanalnaj pamiaci ŭ Polščy jość znojdzieny polskaj dziaržbiaśpiekaj pry pieratrusie ŭ adnaho ź siabroŭ padpolla śpieŭnik ź pieśniami, jakija śpiavali ŭ staŭpiecka-nalibockim zhrupavańni AK. Tam jość i pieśni na biełaruskaj movie. Pamiataju, naprykład, takija radki:
«Hej, biełarusy, čas nam da boju
Bić maskaloŭ i z ajčyny prahnać.
Rodnaja Polšča, my za taboju
Pojdziem za rodny kraj pamirać!»
Było stolki publikacyj u biełaruskaj presie pra AK i stolki daśledavańniaŭ — i nikoha hetaja častka historyi tak i nie zacikaviła.
Kolki nievinavatych zabiła AK
U čas vajny chutkaść, ź jakoj čałaviek moža nacisnuć na spuskavy kručok, pavialičvajecca. Vypadki svavolstva zdarajucca ŭ luboj partyzancy.
Ciapier mirny čas, dziejničajuć pravaachoŭnyja orhany, ale ŭsio adno jość hvałt, jość hniusnyja złačynstvy. A vy ŭjavicie, kali b nie było pravaachoŭnych orhanaŭ i nastupiŭ by čas destabilizacyi! Biezumoŭna, što ŭ takoj situacyi raście kolkaść złačynstvaŭ. Na maju dumku, dastatkova časta AK prypisvalisia padziei, nie źviazanyja ź joj. Z unutranych dakumientaŭ polskaha padpolla bačna, što pracedura prymianieńnia pakarańniaŭ była vielmi farmalizavanaja. Stvaralisia sudovyja orhany, jakija raźbirali kožnuju spravu. Kali AK niekaha zabivała, na toje musiła być sudovaje rašeńnie. A kali akaviec zabivaŭ niekaha pa svajoj voli, jaho sudzili. Kiraŭnictva padpolla sačyła za dyscyplinaj i karała za rabaŭnictvy i samavolnyja zabojstvy.
Prosta tak mirnych ludziej nichto nie zabivaŭ. Zabivali supracoŭnikaŭ dziaržbiaśpieki, zabivali za kankretnyja dziejańni, danosy. Ja niekali razmaŭlaŭ z adnym čałaviekam, i jon raspavioŭ, jak zabili jaho svajaka, jaki supracoŭničaŭ z NKVD. Jak jaho vykryli? Kab pravieryć jaho, pryjšli akaŭcy ŭ savieckaj formie, i jon pačaŭ im dakładvać.
Byŭ taki kamandzir AK Vacłaŭ Švarabovič (Kiepura), jaho taksama nazyvali Švaraboj. Adnojčy akaŭskaja raźviedka fiksuje, što Švaraboj staŭ rabavać: u adnym miescy, u druhim, u trecim. Pačali raźbiracca — a jon nie moh hetaha rabić, jaho tam fizična nie było! Akazvajecca, rabavała hrupa ludziej, jakaja kazała, niby siarod ich jość Švarabovič. Čamu mienavita hetym psieŭdanimam prykryvalisia? Bo heta była surjoznaja siła, i nichto nie chacieŭ supraciŭlacca Švaraboviču, ličyli, što lepš usio adrazu addać. AK vyjaviła, chto heta rabiŭ, i siarod biełaha dnia ŭ viosku Zinievičy pryjšoŭ sapraŭdny Švarabovič i zastreliŭ hetych traich. Ich zabili za toje, što jany, nie budučy siabrami AK, vykarystoŭvali hetuju nazvu. Jany ciapier u śpisach fihurujuć jak niavinnyja akaŭskija achviary.
Druhi bok spravy — pravasudździe. U pravavoj dziaržavie jość sudy, jakija mohuć vyvučać spravu, dapytvać kaho zachočuć — i ŭsio adno zdarajucca niespraviadlivyja prysudy. A ŭjavicie sabie situacyju padpolla. Aceńvajučy jakaść padpolnaha pravasudździa, varta pamiatać pra ŭmovy, u jakich jano dziejničała. U Baranavičach adbyłasia situacyja, kali siabra padpolla abvinavacili ŭ supracoŭnictvie ź niemcami i pavinny byli za heta rasstralać. Ale taja asoba, jakaja prymała rašeńnie, vahałasia, praviarała arhumienty. Padsudny zdoleŭ uciačy, i ŭ vyniku niekalki dziasiatkaŭ ludziej było rasstralana niemcami. Heta prykład, kali humanizm i žadańnie ŭsio ŭzvažyć pryviało da bolšaj trahiedyi.
Što praŭda, a što nie z taho, što pisali pra AK u Biełarusi
Niemahčyma havaryć pra ŭsiebakovaje daśledavańnie, pakul u archivy dapuskajuć tolki vybranych.
U rastyražavanaj knizie Jaŭhiena Siamaški «Armija Krajova na Biełarusi» (1994) šmat praŭdy, ale stolki ž i manipulacyj. Jašče adna ideałahizavanaja praca «Ohniem i miečom: chronika polskoho nacionalističieskoho podpolja v Biełoruśsii (1939—1953 hh.)» Siarhieja Žumara i Viktara Jermałoviča (1994). Aŭtary pracytavali vybranyja miescy z archivaŭ KDB.
Mohiłki žaŭnieraŭ 5-j vilenskaj bryhady AK, jakija zahinuli ŭ bajach ź niemcami. Vioska Varziany Astravieckaha rajona.
Historyju AK u Biełarusi napišuć tolki paśla poŭnaha raskryćcia archivaŭ.
Chto samyja značnyja piersanažy AK u Biełarusi
Siarod kamandziraŭ AK šmat hierojskich postaciaŭ. Pierš za ŭsio, Jan Piŭnik (Panury). Davajenny palicyjant, jon vajavaŭ u vieraśni 1939-ha ź niemcami, paśla ŭ Francyi — ź niemcami, paśla z polskimi vajskovymi častkami apynuŭsia ŭ Brytanii, prajšoŭ dyviersijny kurs (padrychtoŭka śpiecnaza, jany nazyvalisia «cichaciomnyja» na žaŭnierskim słenhu) i byŭ samalotam pierakinuty ŭ Polšču. Piŭnik stvaryŭ atrad pad Kielcami i byŭ pierakinuty na Ščučynščynu, dzie kamandavaŭ 7-m bataljonam 77-ha pałka piachoty AK. Jon zahinuŭ padčas bitvy ź niemcami pad vioskaj Bahdany na Hrodzienščynie. Jaho pachavali ŭ Vaviercy na Lidčynie, ale ŭ kancy 1980-ch była praviedziena ekshumacyja i pareštki pieranieśli na radzimu ŭ horad Chock na Kieleččynie. Heta była vialikaja ŭračystaść, u jakoj udzielničali dziasiatki tysiač ludziej.
Jan Piŭnik (Panury).
Vielmi značnaja postać — Anatol Radzivonik (Olech). Heta apošni kamandzir AK, jaki tut zastaŭsia i zahinuŭ. Byŭ z pravasłaŭnaj siamji, naradziŭsia ŭ Bransku — siamja apynułasia tam padčas Pieršaj suśvietnaj. Paśla viarnuŭsia na radzimu na Vaŭkavyščynu, staŭ nastaŭnikam. Ale, u adroźnieńnie ad šmatlikich adeptaŭ čyrvonaj ideałohii, Radzivoniki na ŭsio žyćcio zapomnili čyrvonuju ŭładu, jakuju pabačyli ŭ biežanstvie. Olech byŭ idejnym antykamunistam. Jon umieła kiravaŭ padpollem, na jaho palavali. Try ci čatyry razy NKVD abviaščała jaho zabitym, ale kožny raz pamylałasia: akazvałasia, što jon źmianiŭ psieŭdanim. Jon zahinuŭ 12 maja 1949 hoda ŭ vyniku danosu: la chutara Račkaŭščyna ŭ Ščučynskim rajonie jahony atrad byŭ uziaty ŭ try koły abłavy.
Atrad Olecha dziejničaŭ na Lidčynie. Admietna, što Olech (Anatol Radzivonik) byŭ pravasłaŭnym. Fota: Wikimedia commons.
Dzie pachavany Olech, nieviadoma. I ŭ Biełarusi, i ŭ Bałtyi, i va Ukrainie NKVD chavaŭ cieły ŭdzielnikaŭ padpolla ŭ sakretnych, biezymiennych mahiłach, kab ich pachavańni nie pieratvaralisia ŭ miescy pamiaci.
Ale pierad tym cieły niaredka vykładali ŭ publičnym miescy, kab pakazać, što bajcy miortvyja. Heta byŭ jašče adzin sposab psichałahičnaj vajny. Kali byŭ likvidavany paručnik Jan Barysievič (Krysia), papularny na Haradzienščynie kamandzir, jaho cieła raspranuli da kalsonaŭ i tak vazili pa vioskach: hladzicie, heta vaš boh, całujcie jamu nohi. Vaš supraciŭ biessensoŭny!
Čamu AK — častka biełaruskaj historyi
Armija Krajova była častkaj ruchu supracivu nacystam, a paśla — Savietam, dvum tatalitarnym režymam. Choć hety supraciŭ pryvioŭ da šmatlikich achviar, u historyi zastałosia: ludzi supraciŭlalisia. I navat niavažna, jak chto da jaho stavicca. Bolš za toje, ja ŭpeŭnieny, što najaŭnaść takoha supracivu skoŭvała siły tatalitarnych režymaŭ i, u kančatkovym vyniku, źmienšyła kolkaść ich achviar.