Dzie padziełasia karona Vitaŭta
i čamu Vialikaje Kniastva tak i nie stała karaleŭstvam, piša kandydat histaryčnych navuk Siarhiej Palechaŭ.
17.11.2019 / 18:37
Pfalckaja karona — najstarejšaja karaleŭskaja karona Anhlii, 1370-ja. Padobnuju karonu vieźli Vitaŭtu. Fota: Wikimedia Commons.
«A ci byŭ toj Mindoŭh, nieviadoma»
Pieršym byŭ Mindoŭh. Abjadnalnik i kiraŭnik-«samaŭładnik» Litvy (jak nazyvali jaho ŭ letapisach), jon zmoh dabicca ad papy karaleŭskaj karony. Adnak paśla zabojstva Mindoŭha jaho nastupniki, u bolšaści pahancy, nie karanavalisia. Bo heta zapatrabavała b chryščeńnia ŭ katalictva abo unii z Rymam. U dypłamatyčnaj pierapiscy vialikija kniazi litoŭskija tytułavalisia karalami (a Alhierd uvohule carom, što ŭ kancylaryi Kanstancinopalskaha patryjarchata pierakładali słovam «vasileŭs»), ale heta byli tolki słovy. Dla pryznańnia za Vialikim Kniastvam Litoŭskim peŭnaha miesca ŭ siamji jeŭrapiejskich karaleŭstvaŭ treba było nie tolki chryščeńnie, ale i zhoda impieratara Śviatoj Rymskaj impieryi i papy.
Tak, z papskaha błasłavieńnia karaleŭstvami stali Bałharyja Kałajana (1204), Arahon Piedra II (1205), Sierbija Stefana Niemaniča (1217), Litva Mindoŭha i Ruś Daniły Ramanaviča (1253). Paśla hetaha ŭźviadzieńnie ŭ karaleŭski ranh nadoŭha spyniłasia. Nastupnym karanacyi damohsia brandenburhski kurfiurst Frydrych III, jaki staŭ «karalom u Prusii» Frydrycham I tolki ŭ 1701 hodzie sa zhody impieratara Leapolda I.
Choć pieramovy miž papami, impieratarami i patencyjnymi karalami nie spynialisia. Možna ŭspomnić nie tolki pierapisku z Alhierdam i Kiejstutam pra karanacyju pry ŭmovie chryščeńnia. Karony ad papy Siksta IV u 1483 hodzie dabivaŭsia i maskoŭski kniaź Ivan III. Praŭda, užo praz šeść hadoŭ jon pahardliva admoviŭsia pryniać karonu ad impieratara Frydrycha III. U Maskvie pastupova zaćviardžałasia ŭjaŭleńnie, što jaje kiraŭnik i sam roŭny impierataru.
Pahanskaja ž Litva, jakaja zastavałasia krainaj vusnaha słova, chutka zabyłasia pra svajho pieršaha karala. Kali ŭ pačatku XV stahodździa na pieramovach z polska-litoŭskaj delehacyjaj dypłamaty Teŭtonskaha ordena nahadali, što Mindoŭh zapisaŭ ordenu niekatoryja litoŭskija ziemli, delehaty adkazali: niajasna, ci byŭ naohuł kali-niebudź u Litvie taki vaładar, a kali i byŭ, dyk naŭrad ci mieŭ upłyŭ i prava rasparadžacca ziemlami. Choć, ź inšaha boku, pasłam vyhadniej było skazać tak, čym addavać svaje terytoryi na padstavie damovaŭ 150-hadovaj daŭniny.
Try sproby
Samaja viadomaja sproba pieratvaryć Vialikaje Kniastva Litoŭskaje ŭ karaleŭstva źviazanaja ź imiem Vitaŭta. Ale ci było imknieńnie stać karalom spravaj jaho žyćcia? Naŭrad ci. Asabliva kali ŭličvać, ź jakimi ciažkaściami vialiki kniaź sutyknuŭsia, kali źjaviłasia realnaja pierśpiektyva karanacyi.
Vitaŭt. Partret XVIII stahodździa z bresckaha aŭhuścinskaha manastyra. Fota: Wikimedia Commons.
Nie budzie mocnym pierabolšańniem skazać, što heta Vitaŭt zrabiŭ ź Litvy sapraŭdnaje Vialikaje Kniastva. Jon centralizavaŭ dziaržavu, zamianiajučy ŭdzielnych kniazioŭ pasłuchmianymi namieśnikami i vajavodami, uparadkavaŭ vielikakniaski dvor, stvaryŭ sistemu reprezientacyi (naprykład, vykarystoŭvaŭ hierbavuju i tronnuju piačatki), kłapaciŭsia pra padvyšeńnie mižnarodnaha prestyžu VKŁ.
Tym samym na procilehłym baku Jeŭropy zajmalisia vaładary Burhundyi, «vialikija hiercahi Zachadu». Ale i jany, niahledziačy na ŭvieś blask svajoj ułady i starańni, tak i nie stali karalami.
Za amal sarakahadovaje kiravańnie Vitaŭta ŭ krynicach znojducca tolki try epizody, jakija śviedčać pra jaho sproby atrymać karonu. U 1398 hodzie na bali paśla zaklučeńnia Salinskaj damovy z Teŭtonskim ordenam litoŭskija kniazi i bajary vyhuknuli Vitaŭta karalom. Pahavorvali, što karony dla jaho ad papy Banifacyja IX maje namier dabivacca Jahajła. Ale ŭ 1399-m Vitaŭt paciarpieŭ parazu ŭ bitvie z tatarami na Vorskle, a pazicyi Jahajły ŭ Polščy paśla śmierci žonki Jadvihi (dziakujučy jakoj jon i staŭ karalom) mocna pachisnulisia. Abodvum uładaram stała nie da taho.
U druhi raz Vitaŭt atrymaŭ prapanovu karanavacca ad vienhierskaha karala Žyhimonta Luksiemburhskaha ŭ 1410 hodzie, kali vioŭ vajnu z Teŭtonskim ordenam. Ale karanacyja aznačała b razryŭ sajuzu z Polščaj, chaŭruśnicaj VKŁ u baraćbie z kryžakami, i Vitaŭt na heta nie pajšoŭ. Jon paśpiešliva pakinuŭ Žyhimonta i pastaraŭsia pradstavić historyju palakam u vyhadnym śviatle.
Žyhimont Luksiemburhski ŭ šapcy, jakuju jamu padaryŭ Vitaŭt. U 1410 hodzie Vitaŭt na źjeździe z Žyhimontam padaryŭ jamu mnostva sokałaŭ, koniej, vyrabaŭ z šoŭku i futra, u tym liku 12 sabalinych šapak, dźvie ź jakich byli ŭpryhožanyja žamčužynami. U adnoj ź ich bahiemski majstar paźniej namalavaŭ Žyhimonta. Fota: Wikimedia Commons.
Samaj dramatyčnaj stała treciaja sproba, zroblenaja ŭ 1429—1430 hadach.
Zvyčajna padkreślivajecca, što joj papiaredničała spakojnaje i paśpiachovaje dla Vitaŭta dziesiacihodździe. Paśla 1422 hoda, kali Teŭtonski orden admoviŭsia ad Žamojci, Vitaŭt užo nie byŭ tak zacikaŭleny ŭ polskaj dapamozie. Vaładar Litvy moh znoŭ źviarnuć pohlad na ŭschod, dzie paśla śmierci vialikaha kniazia maskoŭskaha Vasila I na tron uzyšoŭ mały Vasil II, unuk Vitaŭta. Dosyć roŭnyja adnosiny skłalisia i z Ardoj.
Ale heta — tolki adzin bok miedala.
Toj, chto chacieŭ karanavać Vitaŭta
Vyhladaje, što była asoba, bolš za Vitaŭta zacikaŭlenaja ŭ stvareńni Litoŭskaha karaleŭstva, — vienhierski, rymski i češski karol Žyhimont Luksiemburhski, farmalny kiraŭnik Śviatoj Rymskaj impieryi. Impierataram jon stanie tolki ŭ 1433 hodzie, ale i da taho Žyhimont ličyŭ siabie kiraŭnikom chryścijanskaha śvietu.
Adsutnaść impieratarskaj karony była nie adzinaj prablemaj Žyhimonta. U 1419 hodzie paśla śmierci brata Vacłava IV jon atrymaŭ u spadčynu Čechiju, achoplenuju husickaj revalucyjaj. Husity spustašali jaho ŭładańni, ź imi nie ŭdavałasia damovicca. A z poŭdnia nasiadali turki. Žyhimont jak vienhierski karol byŭ raźbity imi pry Nikopali ŭ 1396 hodzie, paśla čaho asmanskija sułtany brali krepaść za krepaściu.
Simvał Ordena Drakona. Miunchien, Bavarski nacyjanalny muziej.
Žyhimont vielmi chacieŭ zaručycca padtrymkaj Vitaŭta ŭ baraćbie z husitami i asmanami. Jon staraŭsia zadobryć jaho łaskavymi słovami i prestyžnymi prapanovami. U žniŭni 1429-ha Žyhimont pryniaŭ Vitaŭta ŭ Orden Drakona — prestyžnaje abjadnańnie jeŭrapiejskich manarchaŭ. A ŭ karanacyjnych dakumientach paraŭnoŭvaŭ litoŭskaha kniazia z «apostałam Haspodnim» i nazyvaŭ «ščytom chryścijan suprać jazyčnikaŭ».
Niečakanaja prapanova
U pačatku 1429 hoda ŭ Łucku na Vałyni adbyŭsia źjezd jeŭrapiejskich manarchaŭ. Aproč Vitaŭta i Jahajły ź ich dvarami, u Łucki zamak pryjechali Žyhimont Luksiemburhski z žonkaj Barbaraj Cylejskaj, dvarom, vienhierskimi i češskimi baronami, a taksama łuckaje duchavienstva - katalicki i pravasłaŭny jepiskapy dy navat armianski jepiskap i ravin. Zorkaj forumu, kaniečnie, byŭ Žyhimont.
Nivodzin kiraŭnik Śviatoj Rymskaj impieryi raniej nie zajazdžaŭ tak daloka na ŭschod.
Abmiarkoŭvali biahučyja pytańni: baraćbu z turkami i husitami, uniju Pravasłaŭnaj i Katalickaj cerkvaŭ. Až raptam razmovu pierarvała niečakanaja prapanova Žyhimonta — karanavać Vitaŭta karaleŭskaj karonaj.
Takim pabačyli Łucki zamak Vitaŭt, Jahajła i Žyhimont Luksiemburhski zimoj 1429 hoda. Fota: shutterstock.com, Petruk Viktor.
Jahajła pahadziŭsia, choć Vitaŭt zaklikaŭ jaho nie śpiašacca ŭ takim surjoznym pytańni — paraicca z pradstaŭnikami polskaha isteblišmientu. (Vitaŭt źviarnuŭsia da brata pa-litoŭsku — peŭna, kab ich nie zrazumieŭ rymski karol, jaki viedaŭ jak minimum češskuju i moh razumieć inšyja słavianskija movy.)
Jahajła mieŭ svoj intares u stvareńni Litoŭskaha karaleŭstva. Jon u toj čas jakraz damahaŭsia ad polskaj šlachty harantyj, što paśla jaho śmierci polski stalec uspadkuje adzin ź jaho synoŭ. Mahčyma, polski karol raźličvaŭ, što paśla śmierci Vitaŭta, jaki sam synoŭ nie mieŭ, litoŭskaja karona piarojdzie da kahości ź Jahajłavičaŭ. A pakolki Litva i Polšča mieli sajuznyja adnosiny, palakam daviadziecca abrać litoŭskaha karala taksama i polskim… Adnak daradcy-palaki rašuča zapiarečyli, i Jahajła adklikaŭ svaju zhodu.
Adno za adnym jeździli pasolstvy Vitaŭta ŭ Polšču, a Jahajły — u Litvu. Palaki nastojvali, što stvareńnie spadčynnaha Litoŭskaha karaleŭstva supiarečyć Haradzielskaj unii 1413 hoda, pavodle jakoj VKŁ paśla śmierci Vitaŭta pavinna było pierajści da polskaha karala. Jany pahražali vajnoj, šantažujučy litoŭski bok. Vitaŭt adkazvaŭ, što vystupaje za zachavańnie dobrych adnosin, ale nastojvaŭ, što Litva zaŭsiody była svabodnaj i nikomu nie padparadkoŭvałasia.
U dadatak uźnikała farmalnaja začepka: ci moža rymski karol, jašče nie staŭšy impierataram, stvarać novaje karaleŭstva? Sprečka razharełasia pamiž jurystami Vienskaha i Krakaŭskaha ŭniviersitetaŭ. U vyniku palaki damahlisia ŭ papy Marcina V zabarony na carkoŭnuju častku cyrymonii — pamazańnie Vitaŭta. Ale Žyhimont davodziŭ, što pamazańnie i nie abaviazkovaje dla karanacyi, spasyłajučysia na paradak, pryniaty karalami Šatłandyi, Kastylii i Sicylii.
Pradziedava karona
Užo ŭ mai 1429 hoda Žyhimont Luksiemburhski pisaŭ Vitaŭtu, što karony, azdoblenyja kaštoŭnymi kamianiami, hatovyja. Źviestki pra toje, jak jany vyhladali, znajšoŭ niamiecki historyk baron Volfhanh Štromier fon Rajchienbach, aŭtar manahrafii ab finansach Niurnbierha, jaki i sam pachodziŭ z tamtejšaha patrycyjanskaha rodu. Jon źviarnuŭ uvahu na śviedčańni pra zakład karony, jakaja, vidavočna, pryznačałasia dla Vitaŭta. U raschodnych knihach Niurnbierha havaryłasia, što karona važyć 11 marak i ½ łota (prykładna 2,5 kiłahrama), u joj 50 rubinaŭ, 56 sapfiraŭ i adzin izumrud, usia jana absypanaja žemčuham, a ŭ čatyroch miescach — spałučeńniem rubinaŭ i piaci žamčužyn.
Karony, chutčej za ŭsio, pa zvyčai taho času, vyhladali jak dyjademy, uviančanyja zubcami.
U lipieni 1429 hoda ordenski sanoŭnik Kłaŭs fon Redevic paśla aŭdyjencyi ŭ Žyhimonta ŭ Presburhu (ciapierašniaj Bracisłavie) taksama adznačyŭ, što karony dla Vitaŭta i jaho žonki ŭžo hatovyja: adna ź ich niekali naležała impierataru Hienrychu, druhaja — rymskamu karalu Ruprechtu (1400—1410), i abiedźvie jany nabytyja za niečuvanyja 50 tysiač huldenaŭ (dla paraŭnańnia, karonu, padrychtavanuju dla karanacyi burhundskaha hiercaha Karła Śmiełaha ŭ 1473 hodzie, jakaja tak i nie adbyłasia, razam z Ordenam Padviazki aceńvali ŭ 60 tysiač huldenaŭ).
Hienrych VII u karaleŭskaj karonie ździajśniaje pachod na Rym. Jaho praŭnuk Žyhimont Luksiemburhski abiacaŭ takuju karonu Vitaŭtu. Fota: Wikimedia Commons.
Zakładać lichviaram karonu ŭ Siaredniavieččy było zvyčajnaj spravaj. Vaładary achvotna zakładali i daryli insihnii (kaštoŭnyja znaki ŭłady), asabliva tyja, što naležali ich papiarednikam. Narešcie, u adnym niadaŭna znojdzienym prajekcie karanacyjnaha dakumienta Žyhimont zajaŭlaŭ, što karonaj, pryznačanaj dla Vitaŭta, karystaŭsia jahony pradzied — impieratar Hienrych. Havorka idzie pra Hienrycha VII, jakoha Dante ŭ «Boskaj kamiedyi» źmiaściŭ u rai pad imiem vyratavalnika Italii Aryha.
Karanavaŭšysia impieratarskaj karonaj u 1312-m, Hienrych zajaviŭ pra svaje pravy na najvyšejšuju ŭładu ŭ Jeŭropie. Dla Žyhimonta, jaki taksama ŭjaŭlaŭ siabie «suśvietnym manarcham», prava stvaryć novaje karaleŭstva — Litoŭskaje — było prajavaj hetaj usiomahutnaści.
Dva pasolstvy
Chutka ažyćciavić ryzykoŭnuju zadumu pieraškodziła chvaroba. Rymski karol pakutavaŭ na padahru i jakraz pieražyŭ čarhovy jaje prystup (u Vatykanskaj biblijatecy zachavaŭsia rukapis z receptami lekaŭ, jakimi jaho lačyli). Tolki ŭ pačatku lipienia jon dabraŭsia da Vieny i aznajomiŭsia ź mierkavańniem jurystaŭ, jakija abhruntavali jaho prava stvarać novyja karaleŭstvy. U doŭhim liście jon jak moh staraŭsia raźviejać sumnievy Vitaŭta. A jany byli: razryvać sajuz z Polščaj vialikamu kniaziu zusim nie chaciełasia.
Ź Vieny Žyhimont vysłaŭ dva pasolstvy ŭ Litvu. Pieršaje, u jakim jechaŭ italjanski juryst, doktar Džanbatysta Čyhała z Hienui ŭ supravadžeńni silezskaha niemca Žyhimonta Rota, viezła traktaty jurystaŭ Vienskaha ŭniviersiteta, instrukcyju dla pasłoŭ ab chodzie ŭračystaj cyrymonii, a hałoŭnaje — karanacyjnuju hramatu, u jakoj havaryłasia ab nadańni karaleŭskaha tytuła Vitaŭtu i jaho spadkajemcam dy stvareńni Litoŭskaha karaleŭstva, nikomu nie padnačalenaha.
Za pieršym pasolstvam jechała druhoje, jakoje viezła sami karony, daśpiechi, azdobleny šoŭkam šacior i inšyja bahatyja dary. Pa zadumcy Žyhimonta, udzielniki pasolstva pradstaŭlali roznyja jaho ŭładańni: archibiskup mahdeburhski Hiunter fon Švarcburh i hiercah bavarski Ernst — Śviatuju Rymskuju impieryju, biskup zahrabski Johan Albien i šmatlikija vienhierskija barony na čale z hofmajstram Łasła Tamašy i nadaram (pałacinam) Mikłašam Harai — Vienhierskaje karaleŭstva, kniaź Pržemka Opaŭski i mahnat Ołdržych z Rožmbierka — Češskaje karaleŭstva. Hetyja pasły i pavinny byli karanavać Vitaŭta i Uljanu, a zatym prapanavać im viečny sajuz z vałodańniami Žyhimonta.
Čamu Žyhimont vypraviŭ abodva pasolstvy samym niebiaśpiečnym šlacham — praz Polšču? Rymski karol dumaŭ, što palaki nie aśmielacca napaści, kažuć adny historyki. Inšyja ličać, što jon śpiecyjalna staviŭ karanacyju pad pahrozu, bo na samaj spravie nie vielmi i chacieŭ stvareńnia Litoŭskaha karaleŭstva. Dumajecca, pryčyna była bolš prazaičnaja: Žyhimont śpiašaŭsia. Data karanacyi, śviata Naradžeńnia Dzievy Maryi (8 vieraśnia), była ŭžo pryznačana. U Litvu źbiralisia hości z roznych krain: mahistry Teŭtonskaha i Livonskaha ordenaŭ Paŭl fon Rusdorf i Cyse fon dem Rutenbierh, vialiki kniaź maskoŭski Vasil II i ćviarski Barys Alaksandravič, razanskija i navasilska-adojeŭskija kniazi, pasły vizantyjskaha impieratara Iaana VIII Paleałoha (pieršym šlubam žanataha z dačkoj Vitaŭta), dackaha karala Eryka Pamieranskaha, małdaŭskaha vajavody Alaksandra Dobraha i tatarskaha chana Ułuh-Muchamieda. Letapisiec-sučaśnik pisaŭ, što na ŭtrymańnie haściej išło «pa trysta bočak miodu, a jałavic trysta, a baranoŭ i vieprukoŭ pa trysta». Nieabchodna było paśpieć luboj canoj. Tamu i byŭ abrany samy karotki šlach — nie praź Vienhryju i Małdaviju, a praz Novuju Marku i Prusiju, jakija padzialaŭ vuzki pierašyjek polskich uładańniaŭ.
Zdavałasia, što ŭsio praličana. Karaleŭskija insihnii viezła druhoje pasolstva, a z polskim karalom Žyhimont raźličvaŭ usio-taki damovicca: «Kali pan karol polski daść im biaśpiečny prajezd — dobra; kali ž nie, dyk nie», — pisaŭ jon Vitaŭtu. Chutka vyśvietliłasia, nakolki lehkadumnymi byli hetyja słovy.
Zasada na Markhrafskaj darozie
Tym časam Vitaŭt upeŭniŭsia ŭ svaim žadańni karanavacca i adkidaŭ usie sproby Jahajły adhavaryć jaho. Vitaŭt razdražniona pisaŭ mahistru Teŭtonskaha ordena, što ŭ jaho niama papiery, kab adpisvać polskamu karalu.
Tady Jahajła, paraiŭšysia ź vialmožami, navažyŭsia na adčajny krok. Na polskaj terytoryi, jakaja adździalała Novuju Marku ad Prusii, na Markhrafskaj darozie, kala ŭročyšča Turava Hara, pasolstvy čakała cełaje vojska vielikapolskaj šlachty. Palaki nalacieli na pieršaje pasolstva, źbili pasłoŭ, adabrali dakumienty (dziakujučy hetamu jany i dajšli da našych dzion) i adpuścili ŭ Prusiju, adkul pasły dabralisia ŭ Litvu.
Takim šlacham karona musiła trapić da Vitaŭta. Ale paśla napadu palakaŭ na pasłoŭ Žyhimonta rešta delehacyi (pry jakoj była i karona) vyrašyła pierasiadzieć u Frankfurcie-na-Odery. Paźniej karonu addali ŭ zakład niurnbierhskamu kupcu. I ŭsio.
Druhoje pasolstva, daviedaŭšysia pra los pieršaha, niejki čas čakała ŭ Frankfurcie-na-Odery, ale ŭrešcie vyrašyła nie ryzykavać kaštoŭnymi karonami i paviarnuła nazad u Niurnbierh.
Toj samy polski pierašyjek siarod niamieckich ziamiel, dzie pasolstva čakała zasada.
Žyhimont prapanavaŭ Vitaŭtu pryvieźci karony biaśpiečniejšym šlacham, moža, navat pa mory, i pahražaŭ Polščy vajnoj. A Džanbatysta Čyhała i Žyhimont Rot, jakija dabralisia da Vitaŭta ŭ Vilniu, padradžalisia vyrabić insihnii na miescy. Ale ŭsio było daremna: vialiki kniaź raspuściŭ haściej i pamiryŭsia ź Jahajłam. Vitaŭt prasiŭ Žyhimonta, kab toj, kali ŭsio-taki nadumaje dasłać karony, zrabiŭ heta pa-cichamu, i skardziŭsia na «biessensoŭnyja i stamlalnyja raschody», jakich chacieŭ by paźbiehnuć. A nieŭzabavie pa darozie ŭ Troki Vitaŭt zvaliŭsia z kania i praź niekalki dzion, 27 kastryčnika 1430 hoda, pamior.
Novy vialiki kniaź Śvidryhajła i jaho daradcy nieciarpliva čakali, što Žyhimont usio ž dašle karonu. Ale rymski karol vielmi strymana pastaviŭsia da idei karanavać niepradkazalnaha Śvidryhajłu.
Kudy ž padziełasia karona?
Jašče ŭ XVI stahodździ, kali prajekt stvareńnia Litoŭskaha karaleŭstva paŭstaŭ u čarhovy raz, aŭtar «Chroniki Bychaŭca» zapisaŭ, što palaki pierachapili karonu Vitaŭta, raśsiekli i prykłali da mitry krakaŭskaha biskupa. I heta padavałasia całkam vierahodnym, tym bolš što zahadkavaja «litoŭskaja karona» zhadvajecca ŭ invientarach krakaŭskaj biskupskaj kafiedry taho ž XVI stahodździa. Adnak nasamreč los karony Vitaŭta skłaŭsia inakš.
Futarał dla karony Śviatoj Rymskaj impieryi. XIV stahodździe. U padobnym futarale vieźli i Vitaŭtavu karonu. Viena, Śvieckaja skarbnica.
Usiaho praz paŭhoda paśla śmierci Vitaŭta Žyhimont zakłaŭ karonu haradskoj radzie Niurnbierha i kupcu Ulrychu Ortlibu. Kupiec z takoj nahody ŭpryhožyŭ balustradu svajho doma hierbami rymskaha karala, rymskaha papy, siami kurfiurstaŭ i impierskaha horada Niurnbierha.
Dom niurnbierhskaha kupca Ortliba, u jakim karona zachoŭvałasia paśla taho, jak jaje nie zmahli dastavić Vitaŭtu. Fota: Wikimedia Commons.
Paśla Žyhimont jašče niekalki razoŭ zakładaŭ i pierazakładaŭ karony biurhieram Niurnbierha, Baziela i Rehiensburha — navat kali jon staŭ vaładarom chryścijanskaha śvietu, hrošaj jamu ŭvieś čas brakavała, z-za čaho ź jaho kpili sučaśniki. Apošni raz karona zhadvajecca 1 studzienia 1435 hoda, kali ziać Žyhimonta, aŭstryjski hiercah Albrecht V, paabiacaŭ dapamahčy jamu vykupić jaje ŭ lichviaroŭ. Na momant śmierci Žyhimonta (1437 hod) karona daŭno pierastała asacyjavacca ź imiem Vitaŭta i płanami stvareńnia Litoŭskaha karaleŭstva.
Što zdaryłasia z karonaj, zastajecca tolki zdahadvacca. Vidać, jaje razabrali na kamieńčyki i pierapracavali — tady heta było zvyčajnaj spravaj.
***
Rostu małoha, ruki roznaj daŭžyni
Vitaŭt ciełam byŭ drobny, hałava ŭ jaho była kruhłaja, pravaja ruka značna daŭžejšaja za levuju, pisaŭ polski historyk Jan Dłuhaš. Jon jašče zaśpieŭ ludziej, jakija bačyli vialikaha kniazia litoŭskaha na svaje vočy, — navat baćka Dłuhaša ŭdzielničaŭ u bitvie pad Hrunvaldam. Ale takija fizičnyja niedachopy, adznačaŭ chranist, Vitaŭt kampiensavaŭ nadzvyčajnaj enierhijaj, zahartavanaściu i pracavitaściu. Da apošnich dzion žyćcia jon jeździŭ konna. Navat u daloki pachod na Pskoŭ 80-hadovy vialiki kniaź vypraviŭsia viercham.
Samaja rańniaja vyjava Vitaŭta XVI stahodździa. Fota: Wikimedia Commons.
***
Žančyny Vitaŭta
Toj ža Dłuhaš adznačaŭ, što Vitaŭt mieŭ bolšuju, čym naležyć kiraŭniku takoha ŭzroŭniu, pažadlivaść da žančyn i schilnaść šukać pryhod z kabietami. Jon, piša chranist, moh kinuć vojska ŭ čužoj ziamli, u razhar vajny, i na śpiecyjalna padrychtavanym kani paskakać damoŭ da žonki «abo da svaich nałožnic».
Druhaja žonka Vitaŭta Hanna. Fota: Wikimedia Commons.
***
Jak apranaŭsia Vitaŭt
Krynica pra ŭbory Vitaŭta — zapisy z rachunkavych knih vielikakniaskaha i polskaha karaleŭskaha dvaroŭ, dzie paznačana, jakaja tkanina zakuplałasia i jakaja adzieža šyłasia ź jaje dla vaładaroŭ VKŁ. Na štodzień Vitaŭt nasiŭ pałatnianuju spodniuju kašulu, sukniu z kaŭniarom abo župan, sukonnyja portki i abutak z sukna abo skury. Źvierchu ž apranaŭ kažuch lisiny, sabalovy, z vaviorak ci z harnastajaŭ abo «sukonny płašč, padšyty suknom inšaha koleru». Dla kaptanaŭ Vitaŭta zakuplali taksama čorny jadvab, aksamit, franče. Adznačajecca, što stroi šylisia pa francuzskaj modzie. Azdoba dla ŭboraŭ zamaŭlałasia anhlijskaha vyrabu.
Taksama ŭ rachunkach Jahajłavaha dvara zhadvajecca skrojeny dla Vitaŭta šery aksamitny kaptan, padšyty vatavanym pałatnom sa schavanaj spadyspadu kalčuhaj, jakaja baraniła ad zamachaŭ.
Tak što možna zasumniavacca ŭ słovach Dłuhaša pra toje, što Vitaŭt mała zvažaŭ na adziežu, addajučy pieravahu aviečamu kažuchu, padšytamu suknom, na jaki jon padčas aficyjnych mierapryjemstvaŭ nakidvaŭ płašč.
Na hetaj piačatcy ź miełanchaličnym Vitaŭtam možna pabačyć kniažaskuju modu taho času (płaščy, nakidki ŭ niekalki słajoŭ — samyja bahatyja ludzi mahli sabie dazvolić vykarystoŭvać stolki tkaniny na adzin ubor). Možna spadziavacca, što aŭtar piačatki pasprabavaŭ pieradać i partretnaje padabienstva — u 1407 hodzie Vitaŭtu było pad 60 hadoŭ.
***
Rycar da abiedu, błazan paśla abiedu, a sam špijon?
U pierapiscy Vitaŭta zhadvajucca błazny, jakija viesialili jaho dvor. Adnaho ź ich zvali Hiene (Henne), jaho pazyčyŭ vialikamu kniaziu teŭtonski mahistr. Raz, nie vytrymaŭšy błaznavych vybrykaŭ, Vitaŭt daŭ jamu poŭchu. U adkaz Hiene skinuŭ svoj błazienski kaścium i abviaściŭ, što kniaź paśviaciŭ jaho ŭ rycary (poŭcha davałasia padčas paśviačeńnia). Vitaŭt damoviŭsia z błaznam, što da abiedu toj moh być spakojnym i mudrym rycaram, a paśla abiedu znoŭ rabiŭsia śmiešnym durniem. Mianuška «rycar da abiedu, błazan paśla abiedu» zamacavałasia za Hiene, z hetaha ŭ svaich listach adzin adnamu žartavali Vitaŭt i mahistr.
Raniej historyki nazyvali Hiene ordenskim špijonam, ale ciapier ličycca, što spravazdačy mahistru jon pisaŭ ź viedama Vitaŭta.
***
Chvaroby
Pad kaniec žyćcia vaładaroŭ Uschodniaj Jeŭropy apanavali chvaroby. U listach adzin adnamu jany mnoha ŭzajemna skardzilisia na zdaroŭje, zhadvajučy lichamanku, chvaroby vačej, bol u žyvacie, słabaść. Mahistr Konrad fon Junhinhien prasiŭ u Vitaŭta nievialikaha konika, na jakim moh by jeździć, pakul całkam nie ačuniaje. Vitaŭt pisaŭ mahistru, što jon z žonkaj Uljanaj chvareŭ na lichamanku i tolki praz try tydni zmoh sieści dy prajścisia.
Dobryja daktary byli redkaściu, i vaładary imi taksama abmieńvalisia. Niamiecki doktar Hajnrych na zahad mahistra ŭ 1426 hodzie žyŭ u VKŁ i lačyŭ kniahiniu Uljanu.
U toj samy hod chvareŭ i Jahajła, złamaŭšy nahu padčas palavańnia na miadźviedzia. Kryžacki naziralnik adznačaŭ u 1426-m, što «jaho vialikaść asłabieŭ za karotki pieryjad». Heta, adnak, nie pieraškodziła Jahajłu, jakomu było kala siamidziesiaci hod, naleta zajmieć syna Kazimira.
Pachavańnie Vitaŭta. Minijaciura ź siaredniaviečnaj chroniki Ebiercharda Vindekie «Historyja impieratara Žyhimonta». Viena, Aŭstryjskaja nacyjanalnaja biblijateka. Fota: Wikimedia Commons.
***
Aŭtar hetaha artykuła Siarhiej Palechaŭ — kandydat histaryčnych navuk, daśledčyk Vialikaha Kniastva Litoŭskaha z Rasii.
Staršy navukovy supracoŭnik Instytuta rasijskaj historyi Rasijskaj akademii navuk, staršy navukovy supracoŭnik Rasijskaj akademii narodnaj haspadarki i dziaržaŭnaj słužby.
Aŭtar knihi «Naśledniki Vitovta. Dinastičieskaja vojna v Vielikom kniažiestvie Litovskom v 30-je hody XV vieka» (Maskva, 2015), namieśnik adkaznaha redaktara rasijska-biełaruskaha vydańnia krynic «Połockije hramoty XIII — načała XVI vieka» (t. 1—2, adk. red. H. Ł. Charaškievič, Maskva, 2015). Ciapier rychtuje da vydańnia zbornik krynic «Dypłamatyčny kodeks Śvidryhajły».