Chmiel u Biełarusi vyroščvaje adna siamja. Tata adradziŭ, naščadki praciahvajuć
Biełarusi varta raźvić ułasnaje chmielavodstva, miarkuje doktar historyi Aleś Bieły.
14.09.2024 / 20:16
Cech pierapracoŭki chmielu AAT «Bizon». Fota Pivo.by
Šlubny sajuz Soładu i Chmielu
Samaj staroj pieśniaj u našych susiedziaŭ-palakaŭ ličycca viasielnaja pieśnia pra chmiel:
Oj, chmielu, chmielu, ty bujne ziele,
Nie będzie bez cię żadne wesele,
Oj, chmielu, oj, niebożę,
To na dół, to ku górze,
Chmielu niebożę!
Biełarusu hetaja pieśnia zrazumiełaja bieź pierakładu. A historyki polskaj movy ličać, što joj bolš za 1000 hadoŭ. Značyć, užo tady chmiel byŭ dla słavian adnym z najbolš važnych simvałaŭ ich Suśvietu.
U našym falkłory padobnych piesień taksama niamała. I jany taksama pieravažna viasielnyja. Jak, naprykład, voś hetaja:
Ciapier budu žanicisia:
Chmiel na tyčynku ŭžo paviŭsia,
Jačmień na niŭcy ŭžo naliŭsia,
Dačuška ŭ mamki nahulałasia,
A mnie, maładomu, spadabałasia.
A voś jak narodnaja pieśnia vyśmiejvała niežanataha chłopca (abo maładoha na viasielli), paraŭnoŭvajučy jaho ź niaŭdałym pivavaram:
A chto ž u nas niežanaty chodzić?
Siamionka ŭ nas niežanaty chodzić:
Jon braŭ chmialok u śviaty dzianiok,
Saładziŭ soład na piareklecie,
Myŭ katły na sinim mory,
Sušyŭ bočki na soniejku.
Dola jaho niaščasnaja:
Kozy, oŭcy chmiel pajeli,
Kury, husi soład padziaŭbli…
I sprava tut nie tolki ŭ tym, što piva było abaviazkovym atrybutam viasielnaha zastolla.
Zdajecca, sam praces pivavarstva simvalična supastaŭlaŭsia ź viasiellem, sa šlubam, sa śviatym sajuzam dvuch supraćlehłych i kankurentnych, ale ŭzajemna nieabchodnych pačatkaŭ — Soładu i Chmielu. Soład (i samo zbožža, piva naohuł, piŭnaja bočka) u narodnym falkłory i tradycyjnaj vobraznaści vystupaje ŭvasableńniem žanočaha — całodkaha! — pačatku i ŭ pivie, i ŭ žyćci naohuł. Nu, a chmiel — pačatak mužčynski.
Stroha kažučy, u pivavarstvie možna było b abyścisia i adnym soładam — taksama było b piva. Saładkavaje, jak nazojlivaja matčyna łaska… ale ŭsio roŭna jano pjaniła b, nasyčała i zdavalniała smahu. Ale ŭsio ž taki ŭ im čahości b brakavała… Jak kažuć: «Djabał soład saładziŭ, dy babie nie dahadziŭ…»
Urešcie čałaviek zdahadaŭsia, što ŭ pivie brakuje horyčy. A taksama, jak vyśvietlili našmat paźniej, antybakteryjalnaj ustojlivaści — choć, mahčyma, prodki intuityŭna zdahadvalisia i pra heta, tolki nie ŭmieli vykazać navukova.
I siońnia bolšaść hatunkaŭ piva niemahčymaja biez chmielu. Jaki čysta pa-mužčynsku ŭvieś čas kudyści lezie i čaplajecca. Čuli, naprykład, takuju prymaŭku: «Kab na chmiel nie maroz, dyk by tyn pieraros»?
Słavianski pryjarytet
Ahulnym standartam dadavańnie chmielu ŭ piva ŭ Jeŭropie stała nie adrazu. Doŭhi čas u roznych krainach i rehijonach u jakaści aramatyzataraŭ (i častkova antybakteryjalnych srodkaŭ) užyvali samyja roznyja, časta «sakretnyja» ziołki. Navat u historyi biełaruskaha pivavarstva viadomyja ŭ jakaści alternatyvy chmielu bahun, jadłoviec, hvaździki, maciarduška, ajer, «babki» (łaŭrovaje liście) — praŭda, choć kolki masavymi jany nikoli nie byli.
Zbor chmielu ŭ 1950-ja hady ŭ byłoj vioscy Astravy (ciapier u składzie ahraharadka Michanavičy) Minskaha rajona. Fota pachodzić ź siamiejnaha archiva viadomaha biełaruskaha mastactvaznaŭcy Siarhieja Chareŭskaha, dzied jakoha, Arkadź Paŭłavič Barkoŭski, paśla vajny byŭ hałoŭnym chmielavodam Minskaha rajona, kantralujučy jakaść syraviny i pastavak na piŭzavod «Biełaruś» (ciapierašniaja «Alivaryja»). Na chmielevych płantacyjach pracavali i abiedźvie babuli Chareŭskaha, Helena Symonaŭna Barkoŭskaja i Nastaśsia Kiryłaŭna Chareŭskaja.
Standartnym kampanientam piva ŭ Hiermanii chmiel zrabiŭsia da CHII stahodździa, u Niderłandach — da CHIII-ha, a ŭ Anhlii — tolki ŭ XVI-m. Hałoŭnaj pryčynaj, čamu Reinheitsgebot 1516 hoda, bavarski zakon ab čyścini piva, nadaŭ manapoliju mienavita chmielu, byŭ banalny pratekcyjanizm: bavarskija hiercahi kłapacilisia, kab inšaziemnyja ziołki nie stvarali kankurencyi pradukcyi tutejšych chmielnikaŭ.
Ale ŭ słavian jašče za šmat stahodździaŭ da hetaha skłaŭsia standart abaviazkovaha dadavańnia chmielu i ŭ piva, i ŭ pitny miod.
Pavodle adnoj z hipotez, mienavita słavianie pieršymi zdahadalisia vykarystać chmiel u pivavarstvie, a hiermancy navučylisia hetamu ŭžo ŭ našych prodkaŭ.
Prysmak, jaki nadajuć pivu šyški raśliny Humulus lupulus, urešcie źliŭsia ŭ masavaj śviadomaści z durmanam luboha ałkaholu. Bo inšych ałkaholnych napojaŭ doŭhi čas prosta nie viedali. Vino pryjšło z chryścijanstvam, ale piła jaho asnoŭnaja masa našych prodkaŭ tolki na pryčaście i nie ŭ toj kolkaści, kab ałkahol zakružyŭ hałavu. A harełka stała adnosna dastupnaj tolki ŭ XVII stahodździ. Voś adkul samo toje słova — «zachmialeć». Chmiel usprymaŭsia nie tolki jak simvał mužčynskaha pačatku, ale i jak nośbit ałkaholnaha efiektu va ŭsich viadomych napojach.
Roskvit litoŭskich chmielnikaŭ
Z XVI stahodździa, kali pačaŭsia imklivy rost brovaraŭ u Polščy i svajho chmielu tam pačynaje nie stavać, vyroščvańnie hetaj pracajomkaj i patrabavalnaj kultury ŭ VKŁ zrabiłasia prykmietnaj i prybytkovaj halinoj ekanomiki. Pryvilei na ziamielnyja nadańni fieadałam pačatku XVI stahodździa niaźmienna zhadvajuć: «i sa ŭsimi ich ziemlami pašnymi i bortnymi i ź sienažaciami, i ź lasy, i z dubrovami, i z chmielniki, i z bary, i z łovy źviarynymi i ptašymi…».
Uborka chmielu. Hraviura ź niamieckaha vydańnia 1889 hoda. Fota Allegro.by
Litoŭskaja mietryka zafiksavała adzin cikavy skandał: u 1508 hodzie smalenski manastyr Śviatoj Trojcy skardziŭsia vialikamu kniaziu Žyhimontu Staromu, što jahonyja ŭradniki nie vydajuć manacham tradycyjnuju štohadovuju mierku chmielu z haspadarskaha skarbu, jak było zaviedziena z časoŭ jaho brata Alaksandra. Žyhimont zahadaŭ adnavić spraviadlivaść.
U časy, kali pa ŭsioj Jeŭropie prakaciłasia chvala «revalucyi cenaŭ», handal chmielem u VKŁ pačaŭ byŭ zasiarodžvacca ŭ rukach haradskoha kupiectva. Ale mahnaty, tahačasnyja namienkłaturnyja aliharchi, chucieńka apamiatalisia i prybrali hetuju halinu ekanomiki, jak zrešty i inšyja, da svaich ruk, vycieśniŭšy ź jaje zamožnych haradžan. Ustava 1522 hoda, jakaja zabaraniła vilenskim miaščanam handal chmielem, była tolki adnym źvianom u łancuhu ekanamičnych represij suprać zarodkaŭ nacyjanalnaj buržuazii, jakaja ŭ vyniku tak i nie aformiłasia jak kłas.
Bolšaja častka chmielnikaŭ mieściłasia na zachadzie Biełarusi, dakładniej kažučy — u histaryčnaj Litvie.
U 1605 hodzie tolki praz Haradzienskuju mytniu prajšło «343 kamieni, 35 vantuchoŭ i 61 z pałovaj vazy» chmielu. Kali ŭ 1561 hodzie VKŁ uctupiła ŭ Inflanckuju vajnu, mytny zbor za vyvaz chmielu, ustalavany ŭ pamiery «ad kamieniu chmielu dva hrošy», zrabiŭsia adnoj z važnych krynic papaŭnieńnia dziaržaŭnaha skarbu. Treci Litoŭski Statut praduhledžvaŭ dosyć surjoznuju adkaznaść za paškodžańnie chmielnikaŭ: «Chto by kamu chmieliščy padraŭ abo parubaŭ… takovy majeć hvałtu płacici dvanadcać rublej hrošaj. A jeśli by dzierava nie pasiek, tolki chmiel padraŭ, to majeć try rubli hrošaj zapłacici».
«Čaromchi, pasplatanyja viankami chmielu»
Bolšaja častka chmielu tady, vidać, rasła ŭ biaskrajnich lasach Biełarusi i Litvy ŭ dzikim abo napaŭdzikim stanie. Pry tahačasnych ščylnaści nasielnictva i stanie ekanomiki chapała i hetaha. Navat jašče ŭ XIX stahodździ, kali chmiel užo pieravažna kultyvavaŭsia, nie było prablemaj chutka znajści jaho pobač u lesie. Jak piša Adam Mickievič u paemie «Pan Tadevuš»:
A ŭ toj ža čas la ich va ŭsioj krasie biaskoncaj
Litoŭskija lasy šumieli ŭ blasku sonca.
Čaromchi, pasplatanyja viankami chmielu,
Rabiny, što rumiancam maładym hareli.
(Pierakład Piatra Bitela)
Chmiel zvyčajny (Húmulus lúpulus) — vid travianistych šmathadovych raślin rodu Chmiel siamiejstva kanoplevych. Šmathadovaja lijana, ściabło jakoj dasiahaje 7 m u daŭžyniu. Ściabło chmielu ŭjecca pa hadzińnikavaj strełcy, jano čatyrochhrannaje i połaje ŭnutry, karenišča doŭhaje i paŭzučaje. Płod — arech sa śpiralna zhornutym zarodkam, śpieje ŭ žniŭni — vieraśni. Fota Shutterstock.com by New Africa.
U «Panie Tadevušu», darečy, chmiel zhadvajecca sama mieniej 8 razoŭ. Vialiki chmielnik kala panskaha doma va ŭjaŭlenym Saplicovie adyhryvaje vialikuju simvaličnuju rolu ŭ źviazkach pamiž epizodami. U im uvieś čas niechta źnikaje, byccam za kulisami, kali aŭtaru treba pieravieści ŭvahu čytača na nastupny piersanaž i inšuju siužetnuju liniju. Voś jak, naprykład, uciakaje z zachoplenaha Saplicova Pratazy ŭ knizie 8-j:
Praz momant u kanoplach blisnuŭ šapkaj biełaj,
Što, niby hołub, chutka ŭ ciemry pralacieła.
Daŭ vystrał Konaŭka pa joj, dy nie paceliŭ.
Voś tyčki tresnuli — Pratazy ŭžo u chmieli.
«Ja pratestuju!»— kryknuŭ. Nie bajaŭsia bolej,
Bo dalej mieŭ jon rečku, łuh bałotny, pole.
A ŭ peŭny momant paemy Mickievič navat paličyŭ abaviazkovym dać tłumačeńnie vyklučnaj važnaści zaraśnikaŭ chmielu i kanoplaŭ u vajskovaj spravie:
Tamu ŭ čas bitvy ci najezdaŭ, dratavańniaŭ
Baki abodva nie škadujuć namahańniaŭ,
Kab tolki zatrymać kanopli za saboju,
Bo tym jany karysnyja ŭ chvilinu boju,
Što z chmielevym dalej złučajucca splacieńniem,
Spryjajučy atakam dy i adstupleńniam.
Tak što dla kłasičnaha panskaha falvarka «załatych časoŭ» chmiel i chmielnik — taki ž abaviazkovy atrybut, jak i dla tradycyjnych słavianskich viasielnych piesień.
Kaniec «załatych časoŭ»
U časy, kali pisałasia paema Mickieviča, u Paniamońni byli asabliva viadomyja vialikija chmielniki vakoł Ščorsaŭ, dzie mieściŭsia słavuty brovar hrafaŭ Chraptovičaŭ, dy ŭ Žałudku. Ale ekanamičnaja kanjunktura ŭžo była da ich niespryjalnaj.
Bo spažyvańnie piva, u paraŭnańni z harełkaj, bolšuju častku XIX stahodździa, pad uładaj Rasijskaj impieryi, u nas zaniepadała, a razam ź im i miascovaja kultura chmielu. Usio heta — praz absurdnuju padatkovuju palityku, jakaja addavała jaŭnuju pieravahu harełcy.
Tolki libieralnyja reformy Alaksandra II 1860-ch spynili hety praces, ale vyniki hetaha stali adčuvalnymi tolki praz pakaleńnie, u 1880-ja. Tady spažyvańnie piva iznoŭ pačało imkliva raści i znoŭ pačali zakładacca pramysłovyja chmielniki. Minskaja hubiernia na rubiažy XIX i XX stahodździaŭ zajmała treciaje miesca ŭ impieryi pa vałavym zbory chmielu. I, vidać, nie tak usia hubiernia, jak pieradusim jaje paŭdniovyja paviety — Pinski i Mazyrski. Jakija susiedzili z Vałynskaj hubierniaj — impierskim lidaram chmielehadoŭli, jakuju tam raźvivali češskija kałanisty. Da taho ž jany mieli bolš ciopły i vilhotny klimat, što vielmi važna dla pramysłovaha chmielu.
Našym ziemlakam, praŭda, navykaŭ hetaha promysłu ŭžo brakavała. I rašeńniu hetaj zadačy spryjała, naprykład, stvareńnie Piatrovickaj škoły pładavodstva i chmielavodstva ŭ Babrujskim paviecie, pieraviedzienaj paźniej u paviatovy centr — Babrujsk. Staŭka na raźvićcio hetaj haliny była adnoj ź inicyjatyŭ Minskaha tavarystva sielskaj haspadarki, viadomaha takimi svajmi słavutymi postaciami, jak Edvard Vajniłovič i Raman Skirmunt.
Juljan Fałat. Źbirańnie chmielu. 1884 hod. Akvarel na papiery. Nacyjanalny muziej u Varšavie. Fota Europeana.eu.
Savieckija areli
Paśla revalucyi chmielavodstva było adnoj ź pieršych halin, u jakoj pačali pieravažać kalektyŭnyja formy haspadarańnia. Naprykład, pad Kalinkavičami vyroščvańniem chmielu zajmalisia habrejskija sielhaskamuny. Zachavalisia fota mižvajennaha času, na jakich chmiel dahladajuć i źbirajuć ščaślivyja kamunary, usim svaim vyhladam demanstrujučy aptymizm i ŭpeŭnienaść u pieravahach sacyjalizmu.
Ale paśla vajny naša hadoŭla chmielu zaznała čarhovy zaniapad, i tolki ŭ pačatku 1970-ch paznačyŭsia novy ŭzdym. Mienavita tady ŭ stroj uviali bolšaść novych piŭnych brovaraŭ Biełarusi: Połacki, Słucki, Rečycki, Minski № 2 («Krynica»), Brescki.
Tady ž pad Maładziečnam, kala vioski ź simvaličnaj nazvaj Litva, byŭ zakładzieny i pačaŭ prynosić adčuvalnuju addaču chmielnik płoščaj 50 ha, jaki davaŭ 107 ton vysakajakasnaj syraviny štohod. Było i jašče niekalki davoli bujnych: kala inšaj vioski Litva, užo Lachavickaha rajona, a taksama ŭ Kamianieckim i Biarozaŭskim rajonach. Dzie-nidzie rady bietonnych słupoŭ-špaleraŭ i dahetul nahadvajuć pra byłyja maštaby toj hadoŭli.
Tady Biełaruś vyrablała 0,3 pracenta ad suśvietnaj vytvorčaści chmielu, uzrovień vytvorčaści byŭ naroŭni z Turcyjaj, Kanadaj i Paŭdniovaj Karejaj i ŭtraja bolšy, čym u Aŭstralii. Heta składała 40—50 % ad ułasnych patrebaŭ, a ŭ asobnyja hady navat i bolš. Ale padčas harbačoŭskaj antyałkaholnaj kampanii našy chmielniki, u jaki ŭžo raz, iznoŭ byli daščentu źviedzienyja.
Impartujem, a mahli b sami źbirać
Doŭhi čas u Biełarusi chmielnictvam zajmałasia faktyčna tolki adna siamja — naščadki pijaniera pryvatnaha chmielnictva Valera Antanoviča (pamior u 2016 hodzie). Jany majuć niekalki pradpryjemstvaŭ i vialikija, na dziasiatki hiektaraŭ, chmielniki na Bieraściejščynie — u Małaryckim i Pružanskim rajonach. Tam źbirajuć štohod pad 100 ton chmielu — ale heta nie pakryvaje i blizka patrebaŭ Biełarusi. Siońniašniaje naša pivavarstva pracuje pieravažna na impartnym chmieli. Miž tym my mahli b zaniać i rasijski rynak. Dla paraŭnańnia: susiedniaja Polšča źbiraje štohod 2 500 ton šyšak chmielu, Čechija — 5 500, a Hiermanija — 32 500.
Chmielevaja płantacyja ŭ Zamšanach Małaryckaha rajona, 2017 hod. Fota Viačasłava Radnienava, Piva.by
Cech pierapracoŭki chmielu AAT «Bizon». Fota Pivo.by
A samaje prykraje (choć u razmovie pra chmiel «prykraść» moža vyhladać niedarečnym kałamburam), što chmiel z usim svaim hłybokim histaryčnym i etnahrafičnym simvalizmam amal nie prysutničaje jak vobraz u siońniašniaj papularnaj kultury, nie vyklikaje ŭ sučasnaha biełarusa anijakich asacyjacyj. U adroźnieńnie ad nas, u Jeŭropie šmat dzie jość muziei chmielu, dzie možna zrazumieć usiu składanaść i šlachietnaść hetaha staražytnaha promysłu, samomu raścierci šyški pamiž palcami, adčuć roźnicu pamiž roznymi hatunkami, prajścisia pamiž radami špaleraŭ i adčuć siabie ŭ roli zborščyka.
Pryhadvajecca niadaŭni łozunh: «Kultura palapšaje žyćcio». Chočacca spadziavacca, što siarod tych, chto čytaje hety artykuł, znojducca i ludzi, jakija ŭ budučyni zmohuć zabiaśpiečyć Biełaruś i jakasnym chmielem ułasnaj vytvorčaści, i hodnym simvaličnym asensavańniem hetaj staražytnaj i hodnaj kultury.