Ispanka. Chvaroba, jakaja źmianiła śviet
Sto hadoŭ tamu na płaniecie taksama lutavała pandemija. Śmiarotna niebiaśpiečny vid hrypu — «ispanka» — dajšoŭ da samych dalokich kutkoŭ płaniety. Piša Andrej Akuška.
01.05.2021 / 09:33
Śvieckaja razmova padčas epidemii. Bigpicture.ru.
1918 hod byŭ čaćviortym, apošnim hodam Pieršaj suśvietnaj vajny. Mienavita tady ŭ i biez taho spakutavany śviet pryjšła novaja biada — «ispanka». Bolšaść daśledčykaŭ upeŭnienyja, što novy vid hrypu źjaviŭsia 4 sakavika 1918 hoda na adnoj z amierykanskich vajskovych baz u štacie Kanzas. U hety dzień sałdat Albiert Hitčeł paskardziŭsia na hałaŭny bol i vysokuju tempieraturu. Simptomy nahadvali hryp, tamu Albierta špitalizavali. Ale Hitčeł byŭ kucharam i kantaktavaŭ ź dziasiatkami vajskoŭcaŭ. Tyja zarazili inšych — i praź niekalki dzion na bazie ŭžo chvareła bolš za paŭtysiačy čałaviek.
Praź niekalki tydniaŭ chvorych stała 1100 i 48 ź ich pamierli (sam Albiert ačuniaŭ i pražyŭ jašče paŭstahodździa). Amal usie jany byli maładymi, zdarovymi chłopcami, u toj čas jak ad zvyčajnaha hrypu pamirajuć pierš za ŭsio ludzi sastarełyja i z chraničnymi chvarobami. Hety naściarožyła adnaho z aficeraŭ, pałkoŭnika Šrejniera. Jon napisaŭ rapart kamandavańniu ŭ stalicu, ale na jahonaje papiaredžańnie nie źviarnuli ŭvahi.
11 sakavika pieršy vypadak chvaroby byŭ zarehistravany za tysiačy kiłamietraŭ ad Kanzasa — u Ńju-Jorku. Amierykanskija vajskoŭcy tady jakraz hruzilisia na karabli, kab dabracca da Jeŭropy i zmahacca ź niemcami. U krasaviku jany zavieźli novy hryp u Francyju. Tam jon imkliva raspaŭsiudziŭsia pa akopach, dzie ščylna siadzieli sotni tysiač žaŭnieraŭ. A praz pałonnych pierakinuŭsia i na druhi bok frontu. U mai pieršyja chvoryja byli vyjaŭlenyja ŭ horadzie Bresłau na ŭschodzie tahačasnaj Hiermanii (ciapier Urocłaŭ u Polščy).
Prykładna tady ž ispanka trapiła na terytoryju byłoj Rasijskaj impieryi. Viasnoj jana była zafiksavanaja ŭ Adesie, a 13 žniŭnia datujecca pieršy vypadak u Biełarusi — u Mścisłavie. Kolki našych suajčyńnikaŭ zahinuła ad virusa sto hadoŭ tamu, skazać ciažka. Vojny, jakija tady išli na našaj terytoryi, nie dazvalajuć znajści adkaz na heta pytańnie. Da taho ž lekary časta stavili chvorym na ispanku inšy dyjahnaz — tyf. U kožnym razie lik išoŭ jak minimum na dziasiatki tysiač.
Sutyknuŭšysia ź pieršymi vypadkami, miedyki razhubilisia. Jany bačyli, što heta niejki niezvyčajny hryp. Tvar pacyjenta sinieŭ, čałavieka vyvaročvaŭ kašal, a lohkija byccam by niešta raźjadała znutry. Naradžałasia šmat teoryj, što zdaryłasia, navat takaja, što na Ziamlu viarnułasia čuma.
Pieršy časovy špital, razhornuty viasnoj 1918 hoda na vajskovaj bazie ŭ amierykanskim štacie Kanzas, dzie ŭpieršyniu dała siabie adčuć epidemija ispanki. Nieŭzabavie takija časovyja špitali stali chutka budavacca pa ŭsim śviecie, bo zvyčajnyja nie mahli źmiaścić vializnaj kolkaści chvorych. Wikimedia Commons.
Tady jašče nie viedali, što virus pieranosiać i tyja, chto vyhladaje zdarovym. Sałdaty-pieranosčyki spakojna jechali ŭ adpačynak i vieźli «padarunak» damoŭ. Mienavita tak u červieni 1918-ha chvaroba trapiła ŭ brytanski Mančester i imkliva zachapiła horad. Za paŭtara miesiaca zachvareła bolš za 100 tysiač, vialikuju častku składali dzieci.
Toje samaje adbyvałasia šmat dzie. Ale ŭ Mančestery znajšoŭsia čałaviek, jaki vyrašyŭ zmahacca z pandemijaj. Heta byŭ inśpiektar achovy zdaroŭja Džejms Nivien.
Daktary suprać ispanki
Džejms Nivien zrazumieŭ, što typovy siezonny hryp nie moža raspaŭsiudžvacca tak chutka. Jon zabiŭ tryvohu i prapanavaŭ zakryć škoły. Častka dyrektaraŭ admoviłasia słuchać hałoŭnaha doktara horada, i jon ničoha nie zmoh z hetym zrabić. Zastavałasia tolki drukavać dziasiatki tysiač pamiatak z rekamiendacyjami, jak źmienšyć šancy padchapić chvarobu. Vy ich viedajecie, bo jany nie źmianilisia da siońnia: myć ruki i mienš kantaktavać ź inšymi ludźmi.
Namahańni Niviena, choć i vyhladali baraćboj ź vietrakami, usio ž nie prajšli darma. Niekatoryja kalehi prysłuchalisia i pačali ŭvodzić miery zaściarohi, viedajučy, što chvaroba pieradavałasia pavietrana-kropielnym šlacham. Daktary i miedsiostry pačali nasić maski, jakija vykidali adrazu paśla źmieny. Praŭda, mnohija ŭsio adno zachvareli. Dy i masak na ŭsich nie chapała.
Na žal, heta byli tolki paŭmiery. Ludzi praciahvali naviedvać teatry i stadyjony, a chvaroba zachoplivała novyja harady i krainy. Jana zabiła tysiačy ludziej, a ŭłady zabaraniali pra heta pisać u presie — navat kali spyniałasia pramysłovaść, jak šachty pad Ńjukasłam, dzie ŭ lipieni chvareła 70% rabočych.
Mahčyma, čynoŭniki apamiatalisia b i ŭviali karancin. Voś tolki ŭ žniŭni ispanka (tady jana była ŭžo viadomaja pad hetym imieniem) adstupiła. Bolšaść chvorych ačuniała. Nivien zanatavaŭ u svaim dziońniku, što 3 žniŭnia 1918-ha situacyja palepšała.
Śviet supakoiŭsia, nie viedajučy, što samy žach tolki pačynajecca.
Virus viartajecca
Naprykancy leta 1918-ha virus muciravaŭ i viarnuŭsia. Ciapier jon moh zabić čałavieka za sutki ci navat chutčej. Druhaja chvala pajšła ź niekalkich krain, adnoj ź jakich znoŭ stali ZŠA. Da kanca vosieni pandemija dabrałasia navat da samych addalenych miescaŭ płaniety. Achviaraŭ stała bolš, ludzi zachłynalisia kryvavaj makrotaj i adychodzili na toj śviet. Ale praciahvałasia vajna, jakoj nadavali značna bolš uvahi, čym niebiaśpiečnaj chvarobie.
U kancy vieraśnia pierapoŭnienyja karabli z amierykanskimi vajskoŭcami — u tym liku zaražanymi — nakiravalisia ŭ Jeŭropu. Sotni pamierli, nie dajechaŭšy da Staroha Śvietu, i ich cieły prosta vykinuli ŭ mora, bo na sudnach nie było miescaŭ dla ich zachavańnia.
Typovym prykładam byŭ karabiel «Levijafan». Jon pieraŭtvaryŭsia ŭ płyvučy łazaret jašče da adychodu ad pryčału. 120 žaŭnieraŭ adpravili na bierah, bo jany nie mahli vytrymać darohu. Dalej było tolki horš: za pieršyja paŭtara sutak padarožža zachvareli 700 čałaviek. Praz tydzień ich było ŭžo 2 tysiačy. Toje samaje rabiłasia i na inšych sudnach, za što jany byli prazvanyja «karablami śmierci».
Maksimum, čym špitali mahli dazvolić sabie raździalić pacyjentaŭ u ahulnaj pałacie — heta praścinami. Bigpicture.ru.
Pamierłych było ŭ razy bolš, čym u pieršuju chvalu, chavać heta stanaviłasia ciažej — i pa armijach krain Antanty papaŭźli čutki. U chvarobie vinavacili ŭ tym liku niemcaŭ, jakija nibyta ŭžyli novy vid chimičnaj zbroi. Praŭda, u listapadzie 1918-ha vajna skončyłasia, i stała zrazumieła, što Hiermanija tut ni pry čym.
Tym časam situacyja stała krytyčnaj. Naprykład, u Łondanie nie pracavali mnohija kramy, a tracina palicejskich zachvareła. Rezkaha ŭsplosku złačynnaści nie zdaryłasia tolki tamu, što kryminalnyja elemienty taksama pakutavali ad virusa.
U asobnych haradach dajšło da taho, što cieły pamierłych nie chavali pa niekalki tydniaŭ. Tyja, chto pavinien byŭ hetym zajmacca, lažali chvoryja. Dy i trun na ŭsich nie chapała. Časam, kab vyrašyć prablemu, usich chavali ŭ vializnaj brackaj mahile, prosta kinuŭšy tudy cieły.
Zapoźnienyja miery
Daktary praciahvali šukać pryčynu ispanki. Jany daśledavali makroty, ale znachodzili tolki zvyčajnyja bakteryi: virusy ŭ aptyčnych mikraskopach było nie razhledzieć. Prychodziłasia raspracoŭvać mietady supraćdziejańnia chvarobie intuityŭna.
Nivien i jaho kalehi raspaŭsiudžvali ŭlotki i navukovyja filmy. Raskazvali pra hihijenu i nieabchodnaść admieny masavych mierapryjemstvaŭ. Narešcie ich pačuli. U Francyi ministerstva ŭnutranych spraŭ u kancy 1918-ha zahadała zakryć teatry, siniematohrafy, rynki i handlovyja centry. Ale realizacyja zahadu pakidała žadać lepšaha.
Pieršaj krainaj, što ŭspryniała niebiaśpieku surjozna, stała niejtralnaja Ispanija, ad jakoj chvaroba i atrymała svaju nazvu. Letam 1918-ha jaje ŭrad źviarnuŭ uvahu na čyhunki i karabli, praź jakija chvaroba pryjšła na Pireniejski paŭvostraŭ. Usich, chto pryjazdžaŭ z-za miažy, raźmiaścili ŭ karancinnych centrach. A marskija party pieraŭtvaryli ŭ rehijony sucelnaha karancinu.
Praŭda, i tam nie ŭsio było hładka. Rašeńnie admianiać ci nie admianiać masavyja mierapryjemstvy dazvolili prymać municypalitetam. U rehijonach paličyli, što zabarona śviata ŭradžaju ŭ kancy žniŭnia źniščyć miascovuju ekanomiku. Da taho ž urad tradycyjna relihijnaj Ispanii nie ryzyknuŭ zabaranić nabaženstvy. Adno i druhoje paspryjała ŭ vyniku raspaŭsiudžvańniu chvaroby.
Pachavańnie achviar ispanki ŭ ahulnaj mahile. Kanada, Łabrador, 1919 hod. Wikimedia Commons.
Vosieńniu 1918-ha amal usie dziaržavy zrazumieli nieabchodnaść zmahańnia z pandemijaj. U kožnaj krainie i kožnym horadzie heta rabili pa-svojmu. Najbolš paśladoŭna dziejničali ŭ paŭdniovaafrykanskim Kiejptaŭnie. Tam stvaryli 14 składoŭ, dzie možna było znajści biaspłatnyja ježu i leki. Pa damach chadzili vałanciory, jakija dapamahali chvorym. Dla socień maleńkich hramadzian, čyje baćki znachodzilisia ŭ ciažkim stanie ci skanali, zrabili śpiecyjalnyja dziciačyja damy. Masavyja mierapryjemstvy zabaranili, a ruch transpartu abmiežavali. 14 tysiač haradžan usio roŭna zahinuli. Ale daktary ŭpeŭnienyja: kali b nie hetyja zachady, śmiarotnaść była b vyšejšaj.
Apošniaja chvala
Na miažy 1918—1919 hadoŭ karancin dziejničaŭ užo šmat dzie. Ludzi ŭ maskach na vulicach i abmiežavańni ŭ pieramiaščeńni stali zvyčajnaj spravaj. Heta było darečy, bo ŭ pieršyja miesiacy 1919-ha pačałasia treciaja chvala pandemii.
Chvarobu znoŭ raspaŭsiudzili vajskoŭcy. Pieršaja suśvietnaja skončyłasia, i sałdaty viartalisia dadomu, zachapiŭšy z saboj virus. Ale achviaraŭ na hety raz było mienš. Tych, chto pryjazdžaŭ z-za miažy, praviarali. A kali padazravali ispanku, vymušali zastavacca na karancinie. Chvaroba stała patrochu adstupać. Mahčyma, z-za hetych pieraściaroh, a mahčyma, tamu što značnaja častka nasielnictva ŭžo pierachvareła i atrymała imunitet. Choć asobnyja vypadki fiksavalisia navat viasnoj 1920-ha (časam ich nazyvajuć čaćviortaj chvalaj).
Kalektyŭnaje fota časoŭ ispanki. Bigpicture.ru.
My i siońnia nie viedajem, kolki ludziej tady zahinuła. Zvyčajna miedyki pišuć, što chvaroba zachapiła paŭmiljarda čałaviek. A zabiła — ad 17 da 50 miljonaŭ. Nazvać bolš dakładnyja ličby naŭrad ci realna. Bolš-mienš adekvatnaja statystyka viałasia tolki ŭ Jeŭropie i ZŠA, ale i tam ciažka było zrazumieć, pamior čałaviek ad ispanki ci ad zvyčajnaha hrypu. A ŭ inšych rehijonach z padlikami było zusim kiepska. Naprykład, Kitaj byŭ padzieleny na niekalki častak, jakija vajavali pamiž saboj. I nichto nie ličyŭ, kolki žycharoŭ zahinuła z-za dziejańniaŭ armij, a kolki z-za ispanki. U kałonijach čynoŭniki ŭvohule mahli zapisać usich pamierłych jak achviar chvaroby. Navat kali realnaj pryčynaj byŭ hoład, što ŭźnik z-za złoŭžyvańniaŭ.
Tym nie mienš pamiać pra pandemiju zachavałasia. Naprykład, u naroda ihbo, što žyvie ŭ Nihieryi, uźnikła śpiecyjalnaje słova dla abaznačeńnia dziaciej, što naradzilisia ŭ 1919—1921 hadach. Na biełaruskuju jano pierakładajecca jak «tyja, chto naradziŭsia paśla hrypu».
Nastupstvy pandemii
U pandemii byli i niečakanyja nastupstvy. Skažam, dahetul ličyłasia, što hramadzianin abaviazany samastojna kłapacicca pra svajo zdaroŭje. «Vyžyvuć macniejšyja» — prykładna takim byŭ łozunh miedycyny da Pieršaj suśvietnaj.
Ale ispanka vymusiła jaho pierahledzieć. Zrazumieła čamu: virusu było ŭsio roŭna, bahaty pierad im ci biedny. Miljanier moh skanać hetak ža chutka, jak i dvornik. A słužanka prynosiła chvarobu ŭ dom da svajoj zamožnaj haspadyni — i jany pamirali pobač.
U nastupnyja dziesiacihodździ mnohija jeŭrapiejskija krainy źmianili sistemu achovy zdaroŭja. Daktary i leki stali bolš dastupnymi. Adnym ź pijanieraŭ tut byŭ SSSR, dzie spačatku dekłaravali ideju absalutnaj roŭnaści ŭsich hramadzian u balnicach.
Tak vyhladaje ŭznoŭleny ŭ łabaratoryi virus ispanskaha hrypu. Vyhadavać jaho ŭdałosia ŭ 2005 hodzie. Materyjał dla hetaha atrymali jašče ŭ 1950-ch, kali ŭ navukovych metach ekshumavali masavaje pachavańnie na Alascy. Wikimedia Commons.
Ispanka źniščyła šmat maładych ludziej ad 20 da 40 hadoŭ. A vinavaty byŭ… ich dobry imunitet! Arhanizm reahavaŭ na virus zanadta mocna i ŭ vyniku zabivaŭ sam siabie, bo antycieły, što vypracoŭvalisia ŭ praźmiernaj kolkaści, sami rabilisia atrutaj. Ale razabracca ŭ hetym vučonyja zdoleli daloka nie adrazu. Bo pryčynu ispanki — minijaciurny virus — vyjavili tolki praź dziesiacihodździ, kali źjavilisia dobryja elektronnyja mikraskopy.