Чэшскі дэмаграфічны цуд: у іх была самая нізкая нараджальнасць у свеце, сёння яны лідары ў Еўропе
У 1999 годзе ў Чэхіі быў самы нізкі ўзровень нараджальнасці ў свеце. Сёння каэфіцыент нараджальнасці ў краіне другі па велічыні ў ЕС, і тэндэнцыі апошніх гадоў кажуць пра тое, што чэхі хутка стануць лідарамі ЕС. У чым сакрэт? Чаму чэшская дэмаграфія адрозніваецца ад іншых краін? Разабраўся польскі партал Оbserwator Gospodarczy.
15.01.2022 / 01:16
Які каэфіцыент фертыльнасці?
Каэфіцыент нараджальнасці, ад ангельскага TFR (агульны каэфіцыент фертыльнасці), — гэта проста колькасць дзяцей, якіх сярэдняя жанчына народзіць за сваё жыццё.
Па дадзеных Сусветнага банка, у 1999 годзе каэфіцыент нараджальнасці ў Чэхіі складаў 1,13. Не лічачы Украіны і Ганконга, гэта быў самы нізкі ўзровень у свеце. Такі нізкі паказчык стаў вынікам распаду СССР і сістэмнай трансфармацыі камуністычных рэспублік. Гэта адбілася на дэмаграфічнай сітуацыі ўсіх краін Усходняга блока. Беспрацоўе рэзка ўзрасло, а ўзровень жыцця рэзка ўпаў.
З тых часоў нараджальнасць пачала расці ў многіх краінах Усходняга блока. Аднак Чэхія — абсалютна ўнікальная. У 1999 годзе яны былі апошнімі, а праз 20 гадоў занялі 3-е месца ва ўсім ЕС. Праз 20 гадоў іх апярэдзілі толькі 2 краіны — Румынія і Францыя.
Каэфіцыент нараджальнасці ў краінах ЕС у 1999—2019 гадах паводле звестак Сусветнага банка
Аднак паводле апошніх ацэнак нараджальнасці ў 2020 і 2021 гадах Чэхія знаходзіцца на другім месцы. Яны прайграюць толькі 0,04 першай Францыі. Улічваючы тэндэнцыю ў Францыі і стабільны рост у Чэхіі, можна выказаць здагадку, што ў найбліжэйшыя гады яна стане лідарам ЕС у гэтых адносінах. Гэта паказвае, наколькі паспяховая гэтая краіна.
Каэфіцыент нараджальнасці ў 1999—2021 гадах у асобных краінах ЕС
Чэхія ў ліку сусветных лідараў па росце нараджальнасці
Дасягненні Чэхіі ўражваюць не толькі па параўнанні з ЕС. З улікам усіх краін свету, у 1999—2021 гадах па росце каэфіцыенту нараджальнасці краіна займае 2-е месца ў свеце! Толькі ў Казахстане зафіксаваны больш высокі рост. Аднак варта адзначыць, што яго вынік і зусім шакіруе. Каэфіцыент нараджальнасці ў Казахстане павялічыўся ў гэтыя гады з 1,80 да 3,31. Гэта азначае павелічэнне на цэлых 1,51.
Другі па велічыні прырост быў зафіксаваны ў Чэшскай Рэспубліцы і склаў 0,64. Манголія заняла трэцяе месца з вынікам 0,59. Замыкаюць пяцёрку лідараў яшчэ дзве краіны з Цэнтральнай Азіі — Кыргызстан і Узбекістан. Так што можна з упэўненасцю сказаць, што ў выпадку з Цэнтральнай Азіяй знешнія фактары мелі ключавое значэнне.
Жанчыны нараджаюць столькі дзяцей, колькі хочуць
Ёсць такое паняцце, як разрыў у нараджальнасці. Прасцей кажучы, гэта розніца паміж запланаванай і фактычнай колькасцю дзяцей. Планаваная колькасць дзяцей у развітых краінах (за кошт усеагульнай кантрацэпцыі або доступу да абортаў) вышэйшая за фактычную. Колькі дзяцей моладзь хацела б мець, з'яўляецца адлюстраваннем іх культурных чаканняў. У сваю чаргу, іх рэальная колькасць паказвае, наколькі дзяржава прыязная да бацькоў. Аналіз «Разрыў паміж намерамі ў дачыненні да нараджальнасці на працягу ўсяго жыцця і дасягнутай фертыльнасцю ў Еўропе і ЗША: кагортны падыход» з 2019 года даказвае, што культурныя ўмовы дазволілі дасягнуць узроўню змены пакаленняў у 13 з 19 абследаваных краін.
Разрыў нараджальнасці ў Еўропе
Вынікі аналізу ясна паказваюць, што разрыў у нараджальнасці ў Чэшскай Рэспубліцы быў адным з самых маленькіх (пасля Францыі, якая з'яўляецца лідарам у разрыве нараджальнасці ў ЕС). Выходзіць, у чэшскіх сем'ях нараджаецца столькі дзяцей, колькі бацькі хочуць.
Што зрабіла дэмаграфію Чэхіі нашмат лепшай?
Найбольш эфектыўным інструментам аказалася прынятая ў 2005 годзе канцэпцыя сямейнай палітыкі. Гэта была стратэгія, якая ўключала шэраг мер па падтрымцы нараджальнасці.
Да таго ж Чэхія вельмі ліберальна ставіцца да ЭКА. Краіна з'яўляецца еўрапейскім лідарам у гэтым пытанні. Уся працэдура там каштуе ў 2 разы танней, чым у Польшчы.
З-за нізкага кошту лячэнне праводзяць нават жанчыны з-за мяжы. Да 60% чэшскіх жанчын, старэйшых за 35 гадоў, цяжараць пасля экстракарпаральнага апладнення. Дзякуючы гэтаму метаду тут штогод нараджаецца каля 6 тысяч дзяцей. Колькасных абмежаванняў таксама няма — усе атрыманыя яйцаклеткі апладняюцца, што дае шанец на большую колькасць эмбрыёнаў.
Чэшскае даследаванне «Дэтэрмінанты, якія ўплываюць на агульны каэфіцыент нараджальнасці ў Чэшскай Рэспубліцы» дае дадатковыя адказы на гэтае пытанне.
Макраэканамічныя мадэлі паказваюць, што ўзровень беспрацоўя таксама аказвае істотны ўплыў на ўзровень нараджальнасці. А беспрацоўе ў Чэхіі самае нізкае ва ўсім ЕС.
Ужо некаторы час яны спаборнічаюць з Японіяй за званне развітой эканомікі з самым нізкім беспрацоўем. Прычым ключавую ролю тут грае становішча сярод моладзі. У 2020 годзе беспрацоўе сярод людзей, маладзейшых за 25 гадоў у Чэхіі было самым нізкім ва ўсім ЕС. У апошнія гады яно было ў 2 разы ніжэйшы, чым, напрыклад, у Польшчы, якая перажывае дэмаграфічныя цяжкасці. Такім чынам, у выпадку з маладымі розніца вельмі вялікая.
Узровень беднасці таксама можа мець значны ўплыў. Менавіта ён з'яўляецца адным з асноўных фактараў, якія негатыўна ўплываюць на фертыльнасць. І тут чэхам няма роўных.
У 2020 годзе ў Чэхіі было ўсяго 11,5% бедных. Гэта самы нізкі вынік ва ўсім ЕС. Гэта амаль у 2 разы менш, чым у сярэднім па ЕС.
Беднасць у Чэхіі
Урад Чэхіі змагаецца за павышэнне нараджальнасці
Урад Чэхіі усімі спосабамі спрабуе змагацца за павышэнне нараджальнасці. У 2018 годзе быў уведзены адпачынак па доглядзе дзіцяці, каб заахвочваць удзел таты ў доглядзе дзяцей з ранніх гадоў.
Каб заахвоціць маці з маленькімі дзецьмі працаваць, максімальная колькасць гадзін у месяц, якія дзіця можа праводзіць у дзіцячых садках, у той час як бацькі атрымліваюць грашовую дапамогу, была падвоена да 92 гадзін. У той жа час урад мае намер увесці «сумесную працу», якая дазволіць маці з маленькімі дзецьмі працаваць няпоўны працоўны дзень на гнуткай аснове. Вялікая гнуткасць працы, больш эфектыўнае забеспячэнне правоў на няпоўны працоўны дзень і гнуткія механізмы аддаленай працы могуць спрыяць вяртанню жанчын на рынак працы.
Быць бацькамі ў Чэхіі выгадна
Быць бацькамі проста выгадна. Чэшская Рэспубліка прапануе шэраг ільгот для пар з дзецьмі.
Дапамога па доглядзе дзіцяці выплачваецца аднаму з бацькоў, які даглядае дзіця ва ўзросце да 4 гадоў. У студзені 2020 года агульная сума гэтай дапамогі была павялічана на 80 000 чэшскіх крон да 300 000 (гэта каля 36 000 рублёў, або 14 000 даляраў).
Кожная сям'я атрымлівае аднолькавую агульную суму на дзіця, незалежна ад статусу занятасці або даходу. Яна выплачваецца штомесячнымі плацяжамі, і бацькі могуць выбраць працягласць перыяду выплаты, які вызначае штомесячную суму.
Са студзеня 2020 года ўрад падвоіў максімальную колькасць гадзін у месяц (да 92 гадзін), якія дзіця ва ўзросце да двух гадоў можа праводзіць у дзіцячым садзе або іншай дашкольнай установе без страты дапамогі сям'ёй.
Таксама ёсць дапамога па цяжарнасці і родах. Яна выдаецца цяжарным жанчынам і маці нованароджаных для пакрыцця заробку ў выпадку іх пераводу на менш аплачваную працу ў сувязі з цяжарнасцю або мацярынствам. Таксама прадугледжана дапамога для дзяцей з малазабяспечаных сем'яў. Яе памер залежыць ад даходу сям'і.
Падатковыя льготы для бацькоў у Чэхіі
У Чэхіі таксама дзейнічае падатковая льгота пры ўладкаванні дзіцяці ў дашкольную ўстанову. Яе могуць выкарыстоўваць бацькі на падставе даказаных выдаткаў на знаходжанне кожнага дзіцяці ў дашкольнай установе або групе дзяцей. У 2020 годзе ліміт дапамогі складаў 14 600 чэшскіх крон — на дадзены момант гэта 680 даляраў (эквівалент месячнай мінімальнай заработнай платы).
Існуе таксама дапамога дзецям. Яна складае 15204 чэшскія кроны ($712) за першае дзіця, 19404 чэшскія кроны ($908) за другое і 24 204 чэшскія кроны ($1133) за трэцяе і кожнае наступнае дзіця.
Гэта робіць перавагі нараджэння дзіцяці ў Чэшскай Рэспубліцы сапраўды вялікімі.