«Tožabiełarusy». Novaje žyćcio palityčnaha kliše stohadovaj daŭniny
Za apošnija hady ŭ movu biełarusaŭ uvajšło šmat jaskravych palityčnaafarbavanych terminaŭ. Da zvykłych «zmaharoŭ» i «śviadomych», jakimi prapahanda režymu Łukašenki akreślivaje inšadumcaŭ, dadalisia «nievierahodnyja», «źbiehłyja», u adkaz — «jabaćki», «łukašysty». Ale akramia hetych, usich viadomych aznačeńniaŭ, jakija padzialajuć biełaruskaje hramadstva na dva palityčnyja łahiery, jość i mienš zaŭvažnyja.
17.06.2023 / 18:20
Niadaŭna my pisali pra padzieł łahiera prychilnikaŭ Łukašenki na «ŭmieranych» (choć da mnohich ź ich hetaje słova hučyć niedarečna) i t.zv. «vambataŭ» — radykalnych prychilnikaŭ ruskaha śvietu, jakija zmahajucca suprać usiaho nacyjanalnaha biełaruskaha. I abodva padłahiery aktyŭna zmahajucca, prynamsi ŭ sacsietkach, adzin suprać adnaho.
Nie paźbieh takoha padziełu i łahier prychilnikaŭ demakratyčnych pieraŭtvareńniaŭ. U apazicyju da novych lidaraŭ mirnych pratestaŭ adrazu syšli kansiervatyŭnyja koły i prychilniki Zianona Paźniaka, jakija padtrymlivali ci to poŭnaje biaździejańnie, ci to radykalnyja i siłavyja mietady baraćby z režymam. Prychilnikaŭ kultu Zianona Stanisłavaviča ŭ sacsietkach prazvali «turbazianonaŭcami» — jany nie prymajuć anijakaj krytyki ŭ bok svajho kumira, ličačy, što heta padkopy «maskalskaj ahientury», ale patrabujuć, kab Cichanoŭskaja za ŭsio adkazała, praŭda, robiać heta niaredka pa-rusku. Prystaŭka «turba-» tut jaŭna pazyčanaja ź inšaha termina «turbapatryjot», jakim abaznačajuć ludziej, jakija prytrymlivajucca ahresiŭnaha patryjatyzmu.
Ale bolš cikavym, na našu dumku, źjaŭlajecca termin «tožabiełarusy», bo achoplivaje ludziej z roznych palityčnych łahieraŭ. Sens hetaha aznačeńnia, zapisanaha trasiankaj, lohka sčytvajecca — niesapraŭdnyja, niaščyryja biełarusy, abo biełarusy pa situacyi. Ale kaho kankretna majuć na ŭvazie?
2020 hod padniaŭ na pratest šyrokija masy suprać haniebnaha staŭleńnia i chłuśni ŭładaŭ, falsifikacyi vybaraŭ, hvałtu i katavańniaŭ. Padniaŭ pad nacyjanalnymi simvałami, šmat u kim abudziŭ prahu da ŭsiaho biełaruskaha — movy, kultury dy historyi. Ale, jak vyjaviłasia, daloka nie va ŭsich. Navat tym, chto chadziŭ ź biełymi branzaletami, vychodziŭ na maršy, patrabavaŭ pieraliku hałasoŭ, siadzieŭ na sutkach i byŭ vymušany źjechać padalej ad represij, jak vyjaviłasia ciapier, nie zaŭsiody paśpieła pryščapicca biełaruščyna.
Ludzi bačyli Biełaruś volnaj i demakratyčnaj, ale daloka nie biełaruskaj. Navat u emihracyi i paśla pačatku poŭnamaštabnaha ŭvarvańnia Rasii va Ukrainy hetyja biełarusy adčajna trymajucca za svaju «ruskaść», a inšyja ŭžo raźvivajuć u sabie «polskaść» — što zaŭhodna, aby nie biełaruskaść.
Nieprymańnie biełaruskaj movy — adna z hałoŭnych rysaŭ «tožabiełarusaŭ».
Hetuju dvaistaść pazicyi svaich suhramadzian najpierš zaŭvažyli karystalniki tvitara, najbolš čullivaj da lubych pracesaŭ u hramadstvie i sensastvaralnaj sacyjalnaj sietki apošniaha dziesiacihoddzia. Mienavita tam aznačeńnie «tožabiełarusy» ŭvajšło ŭ šyroki ŭžytak.
«Usie raptam zrabilisia biełarusami ŭ 2020 hodzie, bo heta było zručna, prestyžna», — adznačaje adzin ź biełaruskich tvitarčukoŭ.
Biełaruski tvitar nijak nie moža zrazumieć, «kali zakančvajecca apraŭdańnie ŭłasnaj nikčemnaści, a pačynajecca prynižeńnie ŭsiaho biełaruskaha» u «tožabiełarusaŭ».
Ale «tožabiełarusy», pryličajučy siabie da biełarusaŭ pa pachodžańni ci pa pašparcie, praciahvajuć tranślavać tezy pra biednaść biełaruskaj movy, sialanskuju biełaruskuju kulturu, adnatypnuju trahičnymi siužetami biełaruskuju litaraturu, adsutnaść narmalnaj muzyki i kino «na movie» — ŭsio heta, na ich dumku, nijak nie daje im stać śviadomymi. Jaskravy markier — tranślitaracyja svajho imia i proźvišča praz ruskuju movu, abo ŭvohule pierakładam na anhlijskuju (u tym liku ŭ pašparcie).
«U mienia priezidient Tichanovskaja. Moj rodnoj jazyk russkij, kak i u 80% biełarusov», — zvykłaja pazicyja «tožabiełarusaŭ».
Ale termin «tožabiełarusy» maje, nasamreč, bolš jak stohadovuju historyju, i całkam z užytku nikoli nie vychodzić. Prosta staŭ bolš zapatrabavanym u śviecie apošnich padziej u Biełarusi.
Adnym ź pieršych jaho zafiksavaŭ, mabyć, Maksim Harecki jašče ŭ 1914 hodzie ŭ svaim ese «Razvahi i dumki», pryśviečanym šyrokamu kołu tahačasnych palityka-ekanamičnych, historyka-kulturnych, litaraturna-krytyčnych i maralna-fiłasofskich prablem:
«A ja chaču viedać, i ci ni varta budzie mnie prysłuchacca da ščyraho, tolki ščyraho pačuvańnia biełarusoŭ i pravych, i levych, i siarednich, i tych, što «tožie bѣłorusy», i tych što niasuć kryž sa słavami: «Žyvie Biełaruś?» …
I «tožie bѣłorusy», i mładabiełarusy, i ŭsie jany, usie trochu-mnoha dvudušny i redka saŭsim ščyry u svaich spravach palityčnych…
«Tožie bѣłorus'», kali tolki ŭ im zachavalisia čełavieckije pačućcia, viečna zmahajecca z hołasam svajho sumleńnia: «Hladzi nie ašukajsia! Ci dobra ty uciamiŭ zaviety dziadoŭ svaich? Ci pa tej darozi pajšoŭ ty? Nie stańsia praklaćciem rodnaj ziamlicy… Ci nie varta iznoŭ paličyć, acanić, zvažyć toje-druhoje? A što, kali praz kolki hadoŭ «utopija» mładabiełarusaŭ budzić žyćciom?»
I drobnyje dušy majuć u sabie drabinki zołata, ale tak i astajucca drobnymi. I kali «tožie bѣłorus'» — sumlenny čełaviek, — vialika drama dušy jaho, žałobien jon duža… Kali ž jon tolki «dzielec», — pamaŭčym ab jom».
Jahony małodšy brat Haŭryła Harecki, budučy navukoviec, a tady navučeniec jašče Hory-Horackaha kamornicka-ahranamičnaha vučylišča, davaŭ adłup svajmu vykładčyku Siarhieju Cytoviču, za jahony rusifikatarski artykuł «Biełaruskaja płyń», u jakim toj dziviŭsia, jak mohuć biełarusy pryraŭnoŭvać siabie da «inšych narodaŭ», palakaŭ, finlandcaŭ, ukraincaŭ. U artykule «Biełaruskaja płyń i «taksama biełarusy», jaki apublikavaŭ u «Vieśniku Hareckaha paviatovaha ziemstva» (1917, № 23) z charakternym podpisam «Syn maci Biełarusi», Harecki pisaŭ:
«Biełaruski ruch, pačaŭšysia ŭ kancy XIX stahoddzia, raście i šyrycca. Da jaho prybyvajuć usio novyja i novyja siły. I tym adčajniej lamantujuć «toža biełarusy», jakija bačać u hetym hibiel Rasii».
Pavieł Charłančuk u roli Mikity Znoska, adnaho z najbolš jaskravych prykładaŭ nieśviadomych prystasavancaŭ. Fota: Kamsamolskaja praŭda
Źviartajecca da hetaha termina i Janka Kupały ŭ svajoj satyryčnaj trahikamiedyi «Tutejšyja», apublikavanaj u 1924 hodzie. Jaho faktyčna pramaŭlaje Janka Zdolnik, stanoŭčy piersanaž, ź jakim atajasamlaŭ siabie sam piśmieńnik:
Uschodni vučony (pakazvajučy na inšych): A cie toža biełorusy?
Janka Zdolnik: A tak, tak! Vy zhadali: jany samdziele toža — biełarusy, z parody renehataŭ i dehenerataŭ.
Jak možna zdahadacca, najbolš vyraznym prykładam «tožabiełarusa» jość inšy piersanaž kamiedyi Kupały, były viaskoviec Mikita Znosak, jaki hatovy prystasavacca da novaj «palityčnaj situacyi», ale pahardliva stavicca da ŭsiaho biełaruskaha.
Janka Zdolnik: A nadta prosta: stać na svoj tutejšy hrunt, na toj hrunt, na jakim uzraśli vašy baćki, dziady.
Mikita Znosak: Miedždu protčym, vy napamykajecie, siabra biełarus, kab ja staŭ nie na svoj, a na vaš — biełaruski, che-che-che! hrunt.
Janka Zdolnik: A choć by j tak.
Mikita Znosak: Miedždu protčym, panie nastaŭnik, jašče ja nie ŭpaŭ z svaim honaram tak nizka, kab leźci ŭ vašu, vybačajcie, mužyckuju biełaruskuju kampaniju. Vy, moža, paraicie mnie jašče i vašaha Taraškieviča hramatyku zubryć?
Janka Zdolnik: A čamu ž by nie?
Jašče adnaho z «tožabiełarusaŭ» vyvieŭ u svajoj pjesie «Pan ministar», nadrukavanaj u tym ža 1924 hodzie, Francišak Alachnovič. Jahony śvinaboj Filimon Pupkin zadumaŭ zdabyć lubymi srodkami pasadu ministra:
I budu ja «tožie» biełarus,
Bo maju na heta šmat pakus.
Ministram finansaŭ budu ja,
Tru-la-la, tru-la-la, tru-la-la!
«Hospodi… Spasi Bѣło… Bѣła… Bѣłuju Jedinuju Niedѣlimuju Matušku Rośsiju». «Avadzień» № 6, 1925.
Padchapiła hetaja słoŭca i tahačasnaja biełaruskaja presa, jakim jana taŭravała jak rusafiłaŭ, tak i pałanafiłaŭ.
Tak u šostym numary satyryčnaha časopisa «Avadzień» za 1925 hod była nadrukavanaja krasamoŭnaja karykatura, na jakoj uklenčany pravasłaŭny śviatar, «tožie bѣłorus», sprabuje pamalicca za Biełaruś, ale jak jon nie starajecca, atrymlivajecca za «Bѣłuju Jedinuju Niedѣlimuju Matušku Rośsiju». Hetaja karykatura i siońnia, praz stahoddzie, zastajecca aktualnaj, uličvajučy pracesy, jakija adbyvalisia ŭ Biełaruskaj pravasłaŭnaj carkvie z 2020 hoda.
«Tožie bѣłoruss» Arsien Paŭlukievič. «Małanka» № 13, 1926.
Jašče adzin «Tožie bѣłoruss» majecca na staronkach satyryčnaj «Małanki» za 1926 hod. Heta Arsien Paŭlukievič, jaki spačatku zmahaŭsia za pasadu staršyni Biełaruskaj rady Słuččyny i braŭ udzieł u Słuckim zbrojnym čynie, a paśla na čale pałanafilskaj Tymčasovaj biełaruskaj Rady vitaŭ majski pieravarot Piłsudskaha, jeździŭ da polskaha premjera i za abiacanaje finansavańnie pravodziŭ prapolskuju ahitacyju siarod biełarusaŭ. Ale praź niastaču finansavańnia i hramadskaj padtrymki hetaja Rada nieŭzabavie razvaliłasia.
Moža padacca, što «tožabiełarus» adpaviadaje siońniašniamu «jabaćku», ale, jak adznačali vyšej — hetym terminam možna abaznačyć i peŭnuju hrupu prychilnikaŭ pieramien. U toj ža čas siarod jabaciek dakładna jość ščyryja biełarusy, jakija hanaracca svajoj kulturaj, movaj i chočuć samastojnaści Biełarusi, ale čamuści ŭ hetym svaim žadańni staviać na asobu Łukašenki i byccam nie zaŭvažajuć taho, što robicca ŭ krainie pry jahonaj uładzie.
Čytajcie taksama: