«A rasiejcy pavinny viedać, što Ivan Hrozny byŭ biseksuałam». Hiej-biełarus pra toje, što nienarmalna zastavacca razam, kali nie kachaješ i nie ščaslivy
Adkryty hiej Viačasłaŭ Bortnik naradziŭsia ŭ Biełarusi i šmat hadoŭ žyŭ i pracavaŭ na radzimie — pakul nie zakachaŭsia ŭ amierykanca Šona. Historyja ich kachańnia pačałasia 20 hadoŭ tamu — i za hety čas u ich žyćci paśpieli adbycca kardynalnyja źmieny. «Novy čas» pahavaryŭ ź Viačasłavam pra toje, jak heta — 20 hadoŭ być razam, pra žyćcio ŭ Amierycy i pravy ŁHBTK.
20.07.2023 / 08:15
Viačasłaŭ Bortnik u Vašynhtonie. Fota ź jaho asabistaha archiva
— Časta hamafobnaja rytoryka vykarystoŭvaje štamp «zachodnija kaštoŭnaści» i padaje heta tak, byccam ŁHBTK-ludzi źjavilisia ŭ XXI stahodździ jak pradukt prapahandy. Ci sutykalisia vy asabista z takoj rytorykaj i jak vy na heta reahujecie?
— Sutykaŭsia i šmat pisaŭ u svoj čas nakont hetaha ŭ biełaruskich i zamiežnych SMI. Hłupstva niepamiernaje i chłuśnia, ale paśpiachova vykarystoŭvajecca dziaržavaj dziela manipulacyi hramadskaj dumkaj.
Pa-pieršaje, adnapołyja adnosiny zaŭsiody byli nieadjemnaj častkaj biełaruskaj historyi. Ad Siaredniaviečča i amal što da XX stahodździa na terytoryi sučasnaj Biełarusi zakon byŭ bolš talerantnym da homaseksuałaŭ, čym na Zachadzie. Ź imionaŭ znakamitych hiejaŭ dastatkova zhadać Mikałaja Rumiancava, jaki kaliści vałodaŭ maim rodnym Homielem.A rasiejcy pavinny viedać, što pieršy maskoŭski car Ivan Hrozny byŭ biseksuałam.
Kali kazać pra našy časy, dyk z kanca 80-ch i da niadaŭniaha času Homielem kiravała tak zvanaja «hiejskaja mafija», šmat chto ź jakoj paśla pierajšoŭ na vysokija dziaržaŭnyja pasady ŭ Minsku. U savieckija časy kryminalny pieraśled homaseksuałaŭ vykarystoŭvaŭsia jak dadatkovy instrumient pryhniotu luboha inšadumstva. Siońnia dziaržava namierana padahravaje antyhiejskija nastroi, kab pry patrebie ačarnić Zachad ci dać vypuścić paru biaspraŭnamu nasielnictvu.
Viačasłaŭ i Šon u Minsku ŭ 2019 hodzie. Fota z asabistaha archiva Viačasłava Bortnika
— Jak da vas pryjšło asensavańnie svajoj seksualnaści i nakolki jana vyznačaje vašu identyčnaść?
— Heta byŭ doŭhi i nialohki šlach da samapryniaćcia. Tolki ŭ 19 hadoŭ ja pierastaŭ zmahacca z samim saboj. Na toj čas u Biełarusi jašče isnavaŭ kryminalny pieraśled homaseksuałaŭ. Majo najbližejšaje koła siabroŭ, kudy ŭvachodzili vysokaadukavanyja, prahresiŭna nastrojenyja, tvorčyja ludzi, dapamahło tady nie złamacca. Mnie pašancavała bolej, čym niekatorym z maich biełaruskich znajomych, jakija tak i nie zmahli pryniać siabie. Chtości spiŭsia, chtości padsieŭ na narkatu ci navat skončyŭ samahubstvam.
Seksualnaja aryjentacyja — biezumoŭna, važnaja častka majoj identyčnasci; heta toje, čaho ja nie mahu źmianić, navat kali b chacieŭ. Ja hanarusia tym, kim ja jość siońnia, i mianie zusim nie chvaluje, ci chtości prymaje maju aryjentacyju, ci nie.
— 20 hadoŭ tamu vy paznajomilisia sa svaim ciapierašnim mužam. Raskažycie, kali łaska, jak heta adbyłosia? Nakolki ja razumieju, vy tady jašče žyli ŭ Biełarusi — jakaja talerantnaściu nie vyznačałasia nikoli, a tady tym bolš. Jakimi byli tyja časy? Jakoj była hiej-Biełaruś dzievianostych-nulavych? I ci byli ŭ vas admietnyja miescy ŭ Homieli i Minsku?
— My paznajomilisia ŭ 2003-m, na mižnarodnaj pravaabarončaj kanfierencyi ŭ Mieksicy. U toj čas ja ŭznačalvaŭ biełaruski adździeł Amnesty International, a Šon pracavaŭ u vašynhtonskim ofisie arhanizacyi. Praz paŭtara miesiaca jon prylacieŭ u Minsk da mianie. Tak pačaŭsia naš dziesiacihadovy raman na adlehłasci. Tolki ŭ 2013-m my zmahli raspisacca.
Vy pytajeciesia pra Biełaruś dzievianostych-nulavych. I hramadstva, i dziaržava byli bolš talerantnymi ŭ tyja časy. U 90-ch i na pačatku nulavych, kali internet jašče nie mieŭ takoha raspaŭsiudu, jak siońnia, byli hiej-dyskateki, kłuby, časopisy «Sustreča» i «Forum Lambda», prajšli pieršyja prajd-fiestyvali i pieršy na postsavieckaj prastory hiej-parad (u 2001-m), navat isnavali dźvie zarehistravanyja ŁHBT-arhanizacyi. U Homieli śpiecyjalizavanych kłubaŭ ci zarehistravanych arhanizacyj nie było, ale hiej-žyćcio było davoli jaskravaje: viečaryny, hiej-frendli kłuby, varušniak na pleškach dy hiej-plažy. Čaściej my jezdzili tusavacca ŭ Minsk: «Sustreča», «Oskar», «Vaviłon», «Lucik», «Narcys», «6A», «Bufiet Jojo». A zazirnuć na Panikoŭku — heta było prosta MUST.
— Vy ŭžo 10 hadoŭ žyviacie ŭ ZŠA. Što źmianiłasia ŭ vašym žyćci paśla pierajezdu? Kali nie ŭličvać navakolnaha kantekstu.
— Šmat čaho źmianiłasia. Pierš za ŭsio, heta pačućcie Svabody. Viadoma, u kožnaha razumieńnie svabody svajo, ale ja kažu pra Svabodu ź vialikaj litary. Heta nie tolki pra ŭnutranuju svabodu (jana ŭ mianie zaŭsiody była), ale i pra vonkavyja harantyi pavahi da ciabie jak da Čałavieka. Padobnaje adčuvańnie ŭ mianie było jakraz tolki ŭ studenckija hady, što prypali na pieršuju pałovu 90-ch. U Biełarusi nikoli nielha było być zvonku takim, jaki ty jość unutry — takoje isnavańnie ŭ stanie piermanientnaj šyzafrenii. Tak žyć ciažka: treba zaŭsiody «filtravać bazar», tłumačyć, čamu ty nie viarblud, chvalavacca, ci zvolniać z pracy, ci dojdzieš siońnia dadomu žyvy, a maim siabram ź dziećmi — ci adbiare dziaržava dzicia. Žach!
Heta ŭsio lahčej usprymałasia, kali mnie było 20-30. U hetym uzroście šmat chto z nas byŭ revalucyjanieram-ramantykam. Kali tabie pad 50, chočacca ŭžo jakoj by tam ni była peŭnasci i stabilnasci: mieć zadavalnialnuju pracu, kamfortnaje žytło, mahčymaść vandravać pa śviecie, bavić volny čas z dobrymi siabrami ŭ lubimaj restaracyi, zajmacca dabračynnaściu. Ci pamiatajecie Coja: «Vajna — zaniatak maładych»? Siońnia ŭ mianie jość usio, čaho b nikoli nie było ŭ Biełarusi: kachany čałaviek, lubimaja praca, biaśpieka, pavaha, mahčymasci piersanalnaha rostu, tvorčaść, SVABODA.
— Jak dumajecie, ci budzie heta mahčymym kali-niebudź u Biełarusi? I što dla hetaha pavinna adbycca?
— Budzie, a voś kali — nieviadoma. Viedaju, što heta adbudziecca, kali Biełaruś budzie ruchacca ŭ demakratyčnym kirunku. Pry aŭtarytaryźmie, na žal, mnie nie ŭjaŭlajecca hetkaja mahčymaść.
2017 hod
Što rabić? Pačynać treba ź siabie, svajho asiarodździa — siabroŭ, kaleh, siam'i. Nie maje sensu bicca hałavoj u ścianu. Pierakonvać treba tych, chto vahajecca ci jašče nie maje asabistaha pohladu na prablemu. Zaciatych hamafobaŭ nie pierakanaješ — i nie treba. Viadoma, kožny pavinien ujaŭlać, što sprava heta niebiaśpiečnaja, i być hatovym da mahčymych nastupstvaŭ.
— Ci pišacie vy ciapier štości pra svoj dośvied i ŭvohule na temu seksualnaści? Moža być, artykuły ŭ ŚMI ci štości mastackaje?
— Z majoj pracaj usio ciažej znachodzić čas na tvorčaść, ale sprabuju. Pracoŭnuju karjeru ŭ ZŠA ja pačaŭ davoli pozna, tamu mnie treba ruchacca chutčej, čym zvyčajnamu amierykancu. Padaŭ materyjały ŭ zbornik pa ŁHBT tematycy, jaki rychtujecca biełaruskaj biblijatekaj u Łondanie. Taksama padrychtavaŭ teksty dla zbornika biełaruskich piśmiennikaŭ zamiežža «Biełarus». Častka z ich publikavałasia anłajn, ale na biełaruskaj movie jany vyjduć upieršyniu. Chaču taksama daviesci da ładu svaje dzionniki.
— Amieryka — uzor demakratyi dla inšych krain. Ale, tym nie mienš, navat tam pravy ŁHBTK-ludziej byli ŭzakonienyja adnosna niadaŭna. Za što zmahajucca ludzi ŭ ZŠA i ci jość u hetaj baraćby svaje admietnaści?
— Usio tak. Amierykanskamu ŁHBT-ruchu spatrebiłasia bolš za 50 hadoŭ, kab dasiahnuć taho, što majem siońnia. Ale navat u demakratyčnaj Amierycy niama harantyj. Šerah kansiervatyŭnych štataŭ prasoŭvaje zakonaprajekty, jakija adkidajuć pravy ŁHBTK na dziesiacihoddzi nazad, i nie tolki ŁHBTK, a i, naprykład, žančyn. Historyja pakazała, čto demakratyčnyja instytuty, jakija budavalisia stahodździami, možna raschistać i asłabić za 3-4 hady.
Hiej-prajd. 2017 hod
Siońnia adnym z samych važnych zakonaprajektaŭ dla ŁHBTK-supolnasci źjaŭlajecca «Akt Roŭnasci» (Equality Act). U vypadku pryniaćcia, miž inšym, budzie zabaroniena dyskryminacyja ŭ takich śfierach, jak pracaŭładkavańnie, žytło, bankaŭskija kredyty, sud prysiažnych, znachodžańnie ŭ publičnych miescach. Zakonaprajekt byŭ uchvaleny Pałataj pradstaŭnikoŭ minułaha Kanhresa ZŠA, ale navat nie patrapiŭ na razhlad Sienata. Pałata pradstaŭnikoŭ pieraabirajecca kožnyja dva hady, to-bok treba ŭsio pačynać spačatku. U niekatorych (ja b skazaŭ, hamafobnych) štatach možna pabracca šlubam, ale tabie naŭprost admoviać u pracy praz seksualnuju aryjentacyju abo nie buduć absłuhoŭvać u restaracyi. Jašče horšaja situacyja dla trans-ludziej: mohuć navat aryštavać za znachodžańnie ŭ publičnym miescy.
Taksama viadziecca praca pa zabaronie bulinhu ŭ adukacyjnych ustanovach, uzmacnienni achovy ŁHBTK-biznesaŭ i h. d.
— Vy z Šonam pabralisia šlubam u 2013 hodzie — i heta toje, što dahetul niemahčyma sabie ŭjavić u Biełarusi. Ci možacie vy na ŭłasnym prykładzie raskazać, što takoje adnapoły šlub i čamu treba damahacca ŭzakońvańnia adnosin dla kvir-ludziej?
— Zbolšaha naš šlub ničym nie adroznivajecca ad naturalnaha. Pryznajusia vam, što nikoli nie žadaŭ anijakaha šlubu piersanalna dla siabie, bo zaŭsiody ličyŭ jaho reliktavym instytutam patryjarchalnaha pryhniotu. Ale ž toj samy šlub adyhraŭ vielizarnuju rolu ŭ maim žycci — pierš za ŭsio tamu, što vyrašyłasia hałoŭnaje pytańnie: jak być razam z čałaviekam, jakoha kachaju. Usio astatniaje — užo techničnyja momanty, taksama važnyja: atrymańnie lehalnaha statusu, uładkavańnie na pracu, nieruchomaść, padatki, sacyjalnaja biaśpieka i h. d.
Šon i Viačasłaŭ
Kali b u mianie nie było mahčymasci zarehistravać šlub z kachanym čałaviekam, to ja byŭ by zusim u inšym miescy i stanoviščy siońnia. Prava na šlub pavinna raspaŭsiudžvacca na kvir-ludziej, bo heta častka pravoŭ usich ludziej biez vyklučeńnia. Šmat hieteraseksuałaŭ nie razumiejuć, navošta ŁHBTK-ludziam šlub — bo im nikoli nie davodziłasia być u situacyi, kali b im nie dazvolili naviedać muža, žonku ci dzicia ŭ špitali, bo jany nie svajaki. Ci apynucca na vulicy paśla straty kachanaha muža ci žonki, bo nie maješ prava spadkajemcy.
— ŁHBTK-ludzi — adna z «čyrvonych anuč», jakimi ciapierašnija aŭtakraty ŭ našym rehijonie pužajuć hramadstva i apraŭdvajuć vajnu. Što vy adčuvajecie jak čałaviek i jak pravaabaronca, kali nazirajecie za tym, što adbyvajecca na niečužoj dla vas prastory?
— Adčuvaju abureńnie ŭładaj i spačuvaju ŁHBTK-ludziam. Usim ciapier ciažka, ale ŁHBTK-ludzi ŭ najhoršym stanie. Ułady demanstrujuć palityčnuju impatencyju. Zamiest taho, kab vyrašać nabalełyja prablemy hramadskasci, jany šukajuć, kaho abvinavacić u svaim biassiłli. Lahčej za ŭsio dla hetaj mety abrać najmieniej abaronienyja hrupy.
— 20 hadoŭ razam — vialikaje vyprabavańnie. Možna skazać, takoje «maleńkaje žyćcio». Što było samym ciažkim dla vas za hety čas? I jaki momant zhadvajecca pieršym, kali vy dumajecie pra ščaście?
— Ciaham pieršych 10 hadoŭ ciažejšaj za ŭsio była niavyznačanaść, niemahčymaść być razam doŭhi termin. Biaskoncaje chvalavańnie, ci daduć mnie ci Šonu vizu nastupnym razam. Nikoli nie było dakładna viadoma, ci pabačymsia znoŭ, ci naša sustreča budzie apošniaj. Našy płany na žyćcio byli karotkaterminovymi, pra surjoźniejšaje možna było tolki maryć. Žyli ad sustrečy da sustrečy, ad pajezdki da pajezdki. A pajezdki vymahali značnych achviar, finansavych u tym liku. Naprykład, ja achviaravaŭ svajoj prafiesijnaj karjeraj; nie šukaŭ stałaj pracy, kab mieć mahčymaść jezdzić. Pracavaŭ fryłansieram, što ŭ Biełarusi było nialohka.
Viačasłaŭ ź biełarusami ZŠA
Vialiki ščaslivy momant — kali daviedalisia pra rašeńnie Viarchoŭnaha suda ŭ červieni 2013-ha, akurat dziesiać hadoŭ tamu. Havorka idzie pra zhadany vyšej «Akt ab abaronie šlubu» 2013 hoda (bo taksama byŭ jašče adzin zakon u 2015-m). Zhodna z hetym dakumientam, šlubam ličyŭsia tolki sajuz mužčyny i žančyny. Kali jon byŭ skasavany Viarchoŭnym sudom, adnapołyja šluby, jakija ŭžo isnavali ŭ niekatorych štatach, pačali pryznavacca na fiederalnym uzroŭni. To-bok kvir-ludzi atrymali takija samyja pravy ŭ šlubie, jak i hieteraseksuały. Naša mara ździejsniłasia — ciapier užo ništo nie mahło nas razłučyć.
— Niekatoryja miarkujuć, što «raz i na ŭsio žyćcio» — heta mif. Ci vierycie vy ŭ toje, što možna da kanca žyćcia pražyć z adnym čałaviekam?
— Vieru, ale heta redkaja źjava. Ja sam zakochvaŭsia nie raz i nie dva. Heta narmalna. Nienarmalna zastavacca razam, kali nie kachaješ i nie ščaslivy.
— Pavodle toj infarmacyi, jakaja jość u adkrytym dostupie pra vas, vy šmat hadoŭ zajmalisia pravaabarončaj dziejnaściu. Ci byli ŭ vas kiejsy, źviazanyja z ŁHBTK-supolnaściu?
Padziaka ad prezidenta ZŠA za vałanciorskuju słužbu
— Byli, viadoma. Svajho času ja kaardynavaŭ pracu biełaruskaj Mižnarodnaj Amnistyi pa pravach ŁHBT. My pracavali pa cełym šerahu kiejsaŭ u roznych krainach śvietu. Amnesty pracavała i pa biełaruskich kiejsach. Apošnimi hadami ja trochu adyšoŭ ad pravaabarončaj dziejnasci praź dziaržaŭnuju słužbu, ale dasiul kansultuju — naprykład, ILGA-Europe padčas padrychtoŭki ich štohadovaj spravazdačy pa pravach ŁHBTK.
— Pravy čałavieka — adna z samych važnych i samych składanych (asabliva dla biełarusaŭ) tem. Jak patłumačyć na palcach važnaść zachavańnia pravoŭ čałavieka ŭ krainie?
— Miarkuju, što biełarusy razumiejuć važnaść zachavańnia pravoŭ čałavieka, ale jany taksama razumiejuć, što abaraniać svaje pravy ŭ Biełarusi moža być davoli niebiaśpiečna. Niekatoryja, asabliva starejšaje pakaleńnie, ličać, što sama kancepcyja pravoŭ čałavieka — fikcyja, bo nijakich pravoŭ nikoli nie isnavała pry dyktatury i nie moža isnavać. Nadzieja tolki na maładych.
Viačasłaŭ z Šonam
— Demakratyčnyja siły Biełarusi rychtujuć šerah dakumientaŭ i miechanizmaŭ, jakija dapamohuć transfarmacyi dziaržavy paśla sychodu režymu. U tym liku raspracoŭvajecca i novaja Kanstytucyja, u jakoj, vyhladaje na toje, niama miesca dla ŁHBTK-ludziej. Ludzi, jakija kuryrujuć pracu nad prajektam, havorać, što spačatku treba źmianić mierkavańnie hramadstva, a potym prymać zakon. Ci tak heta, jak na vašu dumku?
— Na siońniašni dzień zabarona dyskryminacyi na hlebie seksualnaj aryjentacyi zamacavana kanstytucyjna ŭ 11 krainach śvietu, navat u takich, jak Kuba i Niepał. Ja liču, što nie abaviazkova čakać, pakul źmienicca hramadskaje mierkavańnie, bo možna nie dačakacca. Taksama liču, što pavinna viescisia dyskusija z šyrokimi kołami hramadstva.
Zrazumieła, što zamacavańnie pravoŭ ŁHBTK kanstytucyjna — nie adzinaja mahčymaść i šlach, jakimi treba ruchacca. Kali nie praz Kanstytucyju, to možna i treba prasoŭvać antydyskryminacyjnyja harantyi na zakanadaŭčym uzroŭni.
— U Biełarusi ŭłady rychtujuć hlebu dla pierajmańnia rasijskaha hamafobnaha dośviedu — pryniaćcia zakonu ab hiej-prapahandzie. Ministerstva infarmacyi niadaŭna razasłała dakumient, u jakim kniharni i vydaviectvy prosiać sačyć za tym, što moža naškodzić «tradycyjnym kaštoŭnaściam». Całkam mahčyma, što heta budzie jašče adnym instrumientam dla represij. U turmach «palityčnych» pahražajuć «apuścić» — takim čynam zrabiŭšy ŭmovy ich isnavańnia jašče bolš nievynosnymi. Jak vy dumajecie, z ulikam usiaho hetaha, što moža źmianić staŭleńnie biełarusaŭ da ŁHBTK-ludziej u budučyni?
— U situacyi, jakaja składvajecca siońnia, čakać jakich-niebudź źmien u staŭleńni hramadstva da ŁHBTK-ludziej nie ŭjaŭlajecca mahčymym. Usim nam zastajecca zapascisia ciarpieńniem. Pieramieny niaŭchilnyja, ale lohka nie budzie.