Pryroda kanfarmizmu: jak ludzi zhadžajucca ź vidavočnaj niapraŭdaj
Sacyjalnyja psichołahi tłumačać, čamu čałaviek pahadžajecca ź mierkavańniem i pazicyjaj inšych ludziej, chacia pieršapačatkova ŭśviedamlaŭ ich vidavočnuju pamyłkovaść, i jak z hetym zmahacca.
05.08.2023 / 23:24
Viadomy zdymak, na jakim Aŭhust Łandmiesier — adziny, chto nie padniaŭ ruku ŭ nacysckim salucie, 13 červienia 1936 hoda. Fota: Wikimedia Commons
Čamu my chočam być jak usie? Chočučy być pryniatymi ŭ toj ci inšaj sacyjalnaj hrupie, my prytrymlivajemsia tendencyj mody, siadajem na dyjety, słuchajem muzyčnyja chity, naviedvajem papularnyja vystavy, kafe, hladzim kino i čytajem modnyja knihi. Słovam, my robim usio, što pryniata ŭ našym sacyjalnym asiarodździ.
Časam kanfarmizm maje biaskryŭdny charaktar, ale inšym razam žadańnie «być jak usie» maje surjoznyja nastupstvy. Žadańniem być u kamandzie ŭ tym liku ludzi apraŭdvali svajo ŭstupleńnie ŭ nacysckuju partyju ci suŭdzieł u ckavańni praciŭnikaŭ ułady.
«Jak usie», ludzi biaruć udzieł u ździekach, u padaŭleńni, vyśmiejvańni, asudžeńni inšych. Naprykład, niadaŭna paviedamlałasia ab tym, što rabotniki homielskaha zavoda pa kamandzie łukašystaŭ dałučylisia da asudžeńnia svajho kalehi.
Psichołahi adznačajuć, što kanfarmisckija pavodziny ŭźnikajuć ź dźviuch asnoŭnych pryčyn: asobasnaj (unutranaj) i sacyjalnaj (źniešniaj). Unutranyja pryčyny abumoŭlenyja pryrodžanymi schilnaściami prymać mierkavańnie bolšaści, vychavańniem, stracham uvahi da siabie, lanotaj i nizkaj samaacenkaj.
Sacyjalnaja pryčyna kanfarmizmu abumoŭlenaja ŭpłyvam lidara, ciskam kalektyvu, materyjalnaj zaležnaściu.
Ekśpierymient Sałamona Aša
Sacyjalnuju pryrodu kanfarmizmu navukoŭcy daśledujuć pačynajučy z 30-ch hadoŭ minułaha stahodździa. Najbolš viadomy šerah ekśpierymientaŭ, jakija pravodziŭ Sałamon Aš u ZŠA. Svaimi vynikami jon padzialiŭsia ŭ 1951 hodzie.
Padčas ekśpierymienta studentaŭ prasili paŭdzielničać u «praviercy zrokavaha ŭspryniaćcia». Nasamreč u hrupie z vaśmi čałaviek tolki adzin byŭ paddoślednym. Usie astatnija — akciorami. Sapraŭdnaja meta ekśpierymienta zaklučałasia ŭ tym, jak paddośledny adreahuje na pavodziny akcioraŭ. Udzielnikam prapanoŭvalisia dźvie kartki. Na pieršaj była adna viertykalnaja čornaja pałasa. Na druhoj — try pałasy roznaj daŭžyni.
Zadačaj udzielnikaŭ było vyznačyć, jakaja z troch pałos supadaje z pałasoj na pieršaj kartcy, i paviedamić pra heta ŭsłych. Paddoślednamu treba było prahledzieć 18 par kartak i, adpaviedna, adkazać na 18 pytańniaŭ. Kožny raz jon adkazvaŭ apošnim u hrupie. Na pieršyja dva pytańni ŭsie davali adnolkavyja, pravilnyja, adkazy. Ale na trecim etapie akciory davali adzin i toj ža niapravilny adkaz. Heta biantežyła paddoślednaha.
U kožnym ekśpierymiencie na 18 pytańniaŭ 12 razoŭ usie akciory adkazvali niapravilna, ale ŭ niekatorych vypadkach adzin abo niekalki padstaŭnych udzielnikaŭ byli prainstruktavanyja adkazvać pravilna na ŭsie 18 pytańniaŭ.
Psichołah staviŭ za metu pravieryć, ci zmoža paddośledny nie paddacca mierkavańniu bolšaści, zachavać svoj punkt hledžańnia i dać pry hetym pravilny adkaz.
Ale vyniki akazalisia niečakanymi. 75% paddoślednych dali chacia b adzin niapravilny adkaz u 12-ci vypadkach, kali akciory adkazvali niapravilna. U 37% vypadkaŭ adkazy paddoślednych adpaviadali niapravilnamu adkazu hrupy.
Tolki kožny čaćviorty ihnaravaŭ adkazy bolšaści i zastavaŭsia pry svaim mierkavańni. Pryčym było zaŭvažana, što značna čaściej paddoślednyja nie zhadžalisia ź mierkavańniem bolšaści, kali «zmoŭščyki» nie byli adnadušnyja ŭ svaim mierkavańni.
Kali niezaležnych paddoślednych było dvoje ci kali adzin z padstaŭnych udzielnikaŭ atrymlivaŭ zadańnie davać pravilnyja adkazy, kolkaść pamyłak padała bolš čym u čatyry razy.
Ekśpierymient u kantrolnaj hrupie, dzie nie było zmovy, pakazaŭ, što, prachodziačy hety test u adzinočku, paddoślednyja davali ŭ 99% vypadkaŭ pravilnyja adkazy, što jašče raz paćviardžaje teoryju ab kanfarmiźmie ludziej.
Sałamon Aš pryjšoŭ da vysnovy, što ludzi prajaŭlajuć kanfarmizm ź dźviuch asnoŭnych pryčyn: chočuć upisacca ŭ hrupu i vierać, što hrupa lepš infarmavanaja, čym jany.
Replikacyja ekśpierymienta ŭ roznych kulturach
Ale vialiki ŭpłyŭ na vyniki akazvaje taksama kultura hramadstva. Pra heta śviedčyć kros-kulturny mietaanaliz 134-ch paŭtoraŭ daśledavańnia, apublikavany ŭ 1996 hodzie.
Jon pakazvaje, što supraciŭleńnie bolš raspaŭsiudžana ŭ indyvidualistyčnych hramadstvach, dzie čałaviek lohka identyfikuje siabie z hierojami, jakija ŭ adzinočku vystupajuć suprać usich, čym u kulturach, jakija padkreślivajuć sacyjalnuju zhurtavanaść.
Kali, naprykład, paprasić kitajskich daśledčykaŭ rastłumačyć vyniki ekśpierymienta Aša, jany mahli b havaryć nie pra kanfarmizm, a pra takt.
U 2010 hodzie japonskija daśledčyki paŭtaryłi ekśpierymient Aša, trochi jaho adaptavaŭšy. U im udzielničali 104 japonskija studenty (40 chłopcaŭ i 64 dziaŭčyny). Adnak vynik akazaŭsia davoli cikavym. Kanfarmizm prajavili tolki dziaŭčaty. Chłopcy zastalisia pry svaim mierkavańni. Navukoŭcy patłumačyli heta asablivaściami vychavańnia japonskich chłopčykaŭ, u jakich ź dziacinstva vypracoŭvajuć niezaležnaść i ŭmieńnie adstojvać svaju pazicyju. Daśledčyki dapuskajuć, što na vynik mahli paŭpłyvać i dobryja adnosiny pamiž udzielnikami.
Krytyka teoryi
Ale nie ŭsie navukoŭcy zhadžajucca z teoryjaj Aša. U pryvatnaści, jaho paprakajuć u tym, što ŭdzielniki ekśpierymientaŭ byli adnaho ŭzrostu i połu, tamu daśledavańnie nie moža być pieraniesiena na ŭsio hramadstva.
Niekatoryja krytyki ličyli vysoki ŭzrovień kanfarmizmu, vyjaŭleny Ašam, adlustravańniem amierykanskaj kultury 1950-ch hadoŭ. U tyja hady ZŠA byli vielmi kansiervatyŭnymi, uciahnutymi ŭ palavańnie na viedźmaŭ (viadomaje jak makartyzm) suprać usich, chto, jak ličyłasia, prytrymlivaŭsia levych pohladaŭ.
Praz tryccać hadoŭ, u 1980 hodzie, amierykanskija daśledčyki Styvien Peryn i Krystafier Śpiensier paŭtaryli ekśpierymient Aša, vykarystoŭvajučy ŭ jakaści paddoślednych studentaŭ-inžynieraŭ, matematykaŭ i chimikaŭ. Jany vyjavili, što tolki ŭ adnym z 396-ci vyprabavańniaŭ naziralnik dałučyŭsia da pamyłkovaj bolšaści.
Navukoŭcy źviazvali heta sa źmienami, što adbylisia ŭ kulturnym i palityčnym asiarodździ. Na źmienu kaštoŭnaściam pasłuchmianaści i padparadkavańnia pryjšła epocha samavyražeńnia, što nie mahło nie paŭpłyvać na ŭzrovień kanfarmizmu ludziej.
Čamu nas vučyć ekśpierymient Aša
Pra što havoryć hety ekśpierymient? Sałamon Aš i jaho paśladoŭniki zmahli prademanstravać miechanizm taho, jak ludzi časta zhadžajucca ź mierkavańniem bolšaści, navat kali jano vidavočna niapravilnaje.
Ekśpierymient nahladna pakazvaje, jak važna kultyvavać u ludziach kaštoŭnaść samavyjaŭleńnia, raźvivać krytyčnaje myśleńnie.
Źmianieńnie ŭmoŭ praviadzieńnia ekśpierymienta nahladna prademanstravała, što najaŭnaść u hrupie chacia b adnaho adnadumca značna pamianšaje kanfarmizm čałavieka, dazvalaje jamu zastacca pry svaim mierkavańni.
Čytajcie jašče:
Sacyjalnyja psichołahi: palityka raznastajnaści ŭ kampanijach časta pieraŭtvarajecca ŭ absurd
Psichołahi: meta ŭ žyćci važniejšaja za hrošy, čałaviek žyvie daŭžej