«Kali čytać naviny — žopa, kali być tut, to bačyš mahčymaści». Biełaruskija aktyvisty — pra toje, čamu zastajucca ŭ krainie i padpolli
Zatrymańni, represii, vajna, sankcyi i razmovy pra toje, što Biełaruś pieratvaryłasia ŭ kancłahier. A jak jano adčuvajecca ŭnutry krainy? «Miedyjazona» pahutaryła z hramadskimi i kulturnickimi aktyvistami, jakija dahetul zastajucca ŭ Biełarusi, pra strachi, adnosiny da «Novaj Biełarusi» i matyvacyju praciahvać ruch.
13.02.2024 / 17:18
Imiony ŭsich hierojaŭ hetaha tekstu — źmienienyja, ich historyi — zašyfravanyja. Usie troje da represij kiravali kulturnymi placoŭkami i arhanizacyjami. Ciapier hieroi zastajucca ŭ Biełarusi, praciahvajuć zajmacca kulturaj i prasoŭvańniem biełaruskaj movy, tolki padpolna.
Ihar, kulturnicki pradprymalnik: «Lubaja kultura raźvivajecca tolki na svajoj ziamli»
Kolki času tamu ja zrabiŭ vybar zastacca ŭ Biełarusi. Pryśviaciŭšy svaju pracu śfiery kultury, razumieju, što pa-za miežami Biełarusi dla biełaruskaj kultury ničoha nie zrobiš. Heta spraviadliva i dla luboj inšaj krainy, luboha naroda. U emihracyi možna tolki kulturnyja zdabytki zachoŭvać. Jak muziejnyja ekspanaty, ale nie bolej. A voś raźvićcio, evalucyja, naohuł žyćcio kultury mahčymaje tolki na toj ziamli, dzie jana naradziłasia i raźvivałasia tysiačahodździami.
Ja lublu svoj horad, ziamlu, krainu. Tut pachavanyja ŭsie maje prodki, ja chaču, kab maje dzieci raśli i vychoŭvalisia mnoj tut. Kab u ich było sapraŭdnaje adčuvańnie doma, kab ichnija kareńčyki ŭrastali adrazu ŭ tuju ziamielku, kudy dziady kłalisia, i pierajemnaść pakaleńniaŭ isnavała nie na słovach, a nasamreč. Ź Biełarusi ja źjedu tolki kali budzie śmiarotnaja niebiaśpieka.
Ciapier u Biełarusi ciažka zarablać hrošy: ceny rastuć, uzrovień kamfortu źnižajecca, niekatoryja tavary ci źnikli, ci vyraśli ŭ canie. Ale radykalnaha abvału nie adbyvajecca. U Biełarusi nikoli nie było lohkaha žyćcia. Prynamsi, nie na maim viaku. Ale dzie lohka? Dzie dobra? Lohka i chutka zarablajucca hrošy za košt čužoha hora. Heta nie šlach sumlennaha čałavieka.
Nakont taho, što Biełaruś — kancłahier: łuchta. Za kancłahier nam užo adno kinachroniki raskažuć. I niahledziačy na ŭsiu trešaninu, navat sučasnaj Biełarusi da adpaviednaści hetamu statusu jašče vielmi daloka.
Što datyčna svabodaŭ i mahčymaściaŭ — ja nie pamiataju časoŭ, kali radykalna adroźnivałasia situacyja. Zaŭždy lubaja inicyjatyva źnizu pravaročvałasia z žudasnym rypieńniem i praź ciažkaści. Ale ŭ vyniku — vynachodlivaść u kryvi kožnaha biełarusa. My zvykli znachodzić mahčymaści tam, dzie ich niby niama i być nie moža. I apošnija hady prosta źmianili ŭvachodnuju startavuju raskładku.
Krychu času spatrebiłasia, kab ahledziecca ŭ abnoŭlenych umovach i dalej isnavać u štatnym režymie. Sprabujem, prabivajemsia, dzie možam, dasiahajem drobnych pośpiechaŭ, ciešymsia, robim nastupny krok. Kolki asfaltam pole nie zakatvaj, a trava ŭsio adno prabjecca.
Voś što pryjemna — za apošnija hady šmat da kaho dajšło, što sama schiema zakatki pola ŭ asfalt — nienarmalnaja.
Tak, ciapier aktyŭnych i nieabyjakavych stała mienš, šmat chto źjechaŭ. My ŭsie zvykli isnavać u svaich kołach, jakija nie źjavilisia prosta tak, a farmiravalisia ciaham času. I ciapier našy mikrasuśviety raźbityja pa roznych pryčynach. Ale idzie praces pierabudovy, farmirujucca novyja koły stasunkaŭ, formy ŭzajemadziejańnia i ŭzajemadapamohi. I hetych formaŭ stała našmat bolš, bo začapiła amal usich. I novyja mikrasuśviety — prasunutyja i ŭdaskanalenyja viersii papiarednich. Tamu nie ŭsio tak kiepska, jak moža padavacca.
Z 2020 hoda prajšło try hady. Tyja padletki, što byli padletkami, skončyli škoły i pastupili ŭ VNU. Ja baču novych ludziej, ich cikavaść da biełaruskaści. I heta ŭ siońniašnich realijach praces padpolny, zvonku niabačny. Ale jon idzie, jon nikudy nie źnik i chutčej nabraŭ mocy. Ale ludzi bajacca vynosić hetyja svaje cikaŭnaści i schilnaści ŭ publičnuju prastoru — abhruntavana bajacca. Tamu i stvarajecca ŭražańnie, što ŭsio zacichła, zahłuchła i ŭsie stali abyjakavymi. Heta iluzija.
Miarkujučy pa ŭsim, z taho boku miažy nie toje, kab asabliva cikavilisia realnaściu tut. Składvajecca ŭražańnie, što vymušanych emihrantaŭ całkam zadavalniaje pradstaŭleńnie Biełarusi jak kancłahiera, dzie ŭsio žyvoje vyniščana, vypalena i zakatana pad asfalt. Tak, paŭzdychać nad mahiłkaj dy čaračku padniać na jakim čarhovym «źjeździe», tužliva i pafasna pra stračanuju radzimu pastahnać.
Jakimi b žorstkim nie byli padziei i nastupstvy 2020 hoda, liču, što heta na karyść raźvićcia biełaruskaści ŭ Biełarusi. A voś usia hetaja dvižucha vakoł novaj Biełarusi ŭ emihracyi — vaziukańnie viłami pa bałotnaj vadzie. Ludziej jadnaje ahulnaja radaść, ahulnaje hora i supolnaja praca. I zvyčajna hetaje jadnańnie — vymušanaja miera.
Tamu choć ziarniatka-zarodak i možna sfarmavać niedzie tam, u Vilniach-Varšavach-Tbilisi, ale kidać jaho možna tolki ŭ tutejšuju hlebu. Tady i vyraście ź jaho niešta. A tak — isnujuć dźvie Biełarusi: realnaja i prydumanaja. I mała dzie pamiž saboj pierasiakajucca. Chaciełasia b pamieniej kryvadušša, dramatyzmu dy pabolej supolnaj pracy. A tužliva čarački ŭzdymać lepiej užo tut, paśla.
Stanisłaŭ, kulturnicki aktyvist: «Hałoŭnaje, što jość u Biełarusi — heta ludzi»
U Biełarusi mianie natchniajuć ludzi. Z adnaho boku, kali ty siadziš doma i čytaješ naviny, to ŭsio pužaje. Ale kali vychodziš na vulicu, bačyš ludziej, jak dobra jany reahujuć na biełaruskuju movu ŭ kramach, jak jany tabie ŭśmichajucca — heta natchniaje i daje enierhiju. Ja ciapier siadzieŭ jeŭ sałatu kala vakzała i pobač prachodziŭ minak, jaki skazaŭ mnie «Smačna jeści». Voś takoje natchniaje: ludzi pobač, što jany jość, što dla ich možna adkryvać Biełaruś. Heta mnie daje enierhiju niešta rabić u Biełarusi.
Niejki čas ja žyŭ nie ŭ Biełarusi, i ŭ mianie nibyta apuskalisia ruki. A tut ja baču storys ludziej, jakija niešta robiać, pakazvajuć siabie, i mnie chaciełasia być pobač z hetymi ludźmi. Jedzieš kala pola, bačyš les i razumieješ, što ciapier ty možaš zrabić usiaho 1% sa svaich mahčymaściaŭ. Ale hety 1% ty možaš zrabić u Biełarusi — i voś heta hałoŭnaja matyvacyja tut zastavacca.
Tak, samaje składanaje ŭ Biełarusi ciapier — adsutnaść mahčymaściaŭ, što ich stanovicca ŭsio mienš i mienš. I heta nie adbyvajecca adnačasova, usio pastupova.
U Biełarusi ludzi adčuvajuć strach, adčuvaju jaho i ja. Šmat ludziej u Biełarusi vymušanyja być u emihracyi nie tolki ad uładaŭ, ale navat ad svaich znajomych. Z-za miažy padziei ŭ Biełarusi pa-roznamu ŭsprymajucca. U tym liku i z-za padačy navin.
U 2022 hodzie byŭ na kancercie-trybjucie «Niejra Dziubiel». Usio było supier: poŭny zał, słem, atmaśfiera kajf. Paśla ŭ ŚMI źjaŭlajecca infarmacyja, što AMAP razahnaŭ kancert. Ale papraŭdzie było inakš. Tak, AMAP pryjechaŭ, ale na inšaje mierapryjemstva, jakoje było paśla. Kaniešnie, heta žudasna, ale kali ty siadziš z-za miažy i čytaješ naviny pra toje, jak AMAP razahnaŭ kancert «Niejradziubiela», to dumaješ, jaki žach. A nasamreč kancert prajšoŭ prosta supier.
Tamu kali čytać naviny, to zdajecca — žopa, ale kali być tut, to bačyš mahčymaści. Kaniešnie, adčuvajecca, što žyćcio zamierła, šmat čaho robicca niepublična. Ale hałoŭnaje, što ŭ Biełarusi jość — heta ludzi. I navat nie aktyvisty, hałoŭnaje, što jość aŭdytoryja. Tamu navat kali ŭ Biełarusi zastaniecca adzin aktyŭny čałaviek: nie prablema, hałoŭnaje, kab jon rabiŭ niešta dla tych, chto ŭ Biełarusi.
Ja pieryjadyčna vyjazdžaju za miažu i viedaju ludziej, jakija vyjazdžajuć i viartajucca. Dla niekatorych heta jak hłytok svabody: vyjechali, kali składana, patusili i viarnulisia. Razumieju, što da hetaha možna pa-roznamu stavicca, ale heta treba pryznać jak fakt, takija ludzi jość.
Za palityčnym žyćciom u emihracyi ja nie saču i nie baču tych, chto hetym cikavicca. U ludziej, jakija znachodziacca ŭ Biełarusi, jość ułasnyja prablemy vyžyvańnia i mnohim prosta pa barabanu, što adbyvajecca za miažoj.
Ja adčuvaju bol z kožnym vymušana źjechaŭšym čałaviekam. I praz hod ludzi praciahnuć źjazdžać, navat tyja, chto zaraz nie źbirajecca. A voś praź piać hadoŭ ja baču pazityŭ: spadziajusia na pieramieny i viartańnie biełarusaŭ.
Alaksandr, hramadski dziejač: «Zastajusia, kab na miescy ŭpłyvać na budučyniu Biełarusi»
Unutrany fon u Biełarusi ciapier zusim nie natchnialny: nadzvyčaj niebiaśpiečny i depresiŭny. Situacyju ciapier možna paraŭnać sa znachodžańniem zakładnika ŭ terarystaŭ. Treba rabić vyhlad, što ty ich słuchaješ, staracca nie źlić i pamienš traplacca na vočy, bo prystrelać. Ź inšaha boku razumieješ, što ŭ ciabie jość svaja kraina i, kaniešnie, chočacca žyć u joj. Chočacca, kab u Biełarusi byli źmieny. Tamu ciapier natchniaje adzinaje: zastavacca, kab na miescy ŭpłyvać na budučyniu Biełarusi, kali adkryjecca taja samaja fortka mahčymaściaŭ.
Tezis pra Biełaruś-kancłahier ciapier raspaŭsiudžany. Ale što my majem na ŭvazie, kali kažam pra heta? U kancłahiery ludziej masava źniščajuć — i voś u hetym adroźnieńnie. Ułada nie choča źniščyć usich absalutna, jana prosta choča zahnać ludziej u stojła, kab tyja pasłuchmiana vykonvali zahady. Ludzi, jakija znachodziacca i znachodzilisia ŭ hetym stojle, mohuć ščyra kazać, što ničoha amal i nie źmianiłasia ŭ Biełarusi.
Kudy ciažej tym ludziam, unutranyja svabody jakich vychodziać za miežy pajeści i paspać. Jany adčuvajuć hety kancłahier, bo pazbaŭlenyja mahčymaści vykonvać i adstojvać svaje hramadzianskija pravy. Ludziej prymušajuć maŭčać, i hetaje samaje ciažkaje. Bo navat u svaim kole siarod svaich znajomych nie pryniata hučna vykazvać svaje dumki. Chto viedaje, jak hetyja słovy mohuć abiarnucca paśla.
Heta, darečy, fienamienalna, bo raniej takoha nie było. Ja ŭ hramadskim aktyviźmie z 2001 hoda, i nikoli nie było takoha, što ty nie možaš vykazać svaju dumku. Zaŭsiody možna było vykazać svajo mierkavańnie ŭ kole znajomych, unutry partyi, u siecivie i heta nie ličyłasia niečym strašnym.
Ciapier ciažka ŭsim: i tym, chto źjechaŭ, i tym, chto zastaŭsia. Častka maich rodzičaŭ u emihracyi, i ja viedaju, što heta. Vielmi niaprosta ŭładkoŭvacca za miažoj i pieražyvać adjezd z radzimy.
Kali kazać pra palityčnaje žyćcio, to ŭsie sprečki — całkam narmalnaja źjava. Ludzi z absalutna roznym uzroŭniem palityčnaj kultury i adkaznaści sprabujuć abjadnacca. Kaniešnie, budzie šmat sprečak, heta biezumoŭna.
Što nakont budučyni Biełarusi, to ja zaŭždy pryhadvaju prymaŭku. Spačatku pamierli tyja, chto dumaŭ, što heta ŭsio nienadoŭha. Paśla pamierli tyja, chto dumaŭ, što heta nazaŭždy. Zastalisia tolki tyja, chto ničoha nie dumaŭ i rabiŭ, što moh.
Čytajcie taksama: