Saša Filipienka: Ułady pavinny ŭśviadomić, što nie budzie nijakich pieramoŭ, što ludzi pavinny apynucca na voli — i ŭsio
Knihi Sašy Filipienki ŭpieršyniu vyjduć pa-biełarusku. Vydańnie apovieściaŭ raspačynaje vydaviectva Gutenberg Publisher. Pieršymi vyjduć knihi «Były syn» i «Kremulatar». Apošniaja atrymała prestyžnuju francuzskuju premiju Transfuge jak najlepšy jeŭrapiejski raman 2023 hoda.
11.04.2024 / 09:40
Z nahody vydańnia knih Sašy Filipienki pa-biełarusku «Salidarnaść» parazmaŭlała ź piśmieńnikam pra novaje hučańnie jaho knih, moŭnaje pytańnie, atmaśfieru na Radzimie i vyzvaleńnie palitźniavolenych. A taksama daviedałasia, ci pracuje jon nad novymi knihami.
Saša Filipienka. Fota: Facebook
— Kaniešnie, pierakład maich knih na biełaruskuju movu — vielmi značnaja dla mianie padzieja, — kaža Saša Filipienka. — Amal hod my sprabavali heta zrabić, było ciažka. Voś ludzi bačać: źjaviłasia novaja knižka, ale, kab heta adbyłosia, my šmat čaho zrabili. I ja vielmi rady, što atrymałasia.
— A ŭ čym byli składanaści?
— Časam traplalisia biełaruskija vydaŭcy, jakija kazali, što kniha ŭžo vyjšła na rasiejskaj movie: jana vielmi viadomaja, i ŭsie, chto chacieli, napeŭna, užo pračytali, tamu pradać jaje, mahčyma, budzie ciažka. Tamu było składana znajści svajho vydaŭca, i ja vielmi ŭdziačny vydaviectvu Gutenberg, što heta narešcie zdarycca.
Mnie padajecca, što pierakład atrymaŭsia vielmi dobry. Ja nie pišu na biełaruskaj movie, bo ja jaje nie adčuvaju tak dobra. I kali pačali pierakładać na biełaruskuju movu, ja zrazumieŭ, što ŭ pierakładčycy i redaktarki pačućcio movy značna lepiej, čym u mianie. U mianie heta prosta pytańnie instrumientaryju.
— A ci raicie biełarusam, jakija pračytali ŭžo hetyja knihi pa-rasiejsku, pieračytać pa-biełarusku?
— Kaniešnie, mnie padajecca heta vielmi cikavym. Ty čytaješ hetuju historyju nie toje, što inakš, ale heta inšy pohlad. Mnie samomu vielmi cikava było čytać.
Zaraz siarod biełarusaŭ, zdajecca, vostra staić moŭnaje pytańnie: šmat biełarusaŭ pierachodziać na biełaruskuju, abmiarkoŭvajecca status našaj movy ŭ budučyni. Jakija ŭ vas dumki nakont moŭnaha pytańnia?
— Ja baču, što bolšaść biełarusaŭ, jakija pierachodziać na biełaruskuju movu, pa-za miežami krainy. Jany pierachodziać na jaje ŭ Tbilisi, u Varšavie. I ja nie vielmi razumieju, jak heta moža dapamahčy biełaruskaj movie ŭnutry krainy. Dumaju, što budzie dobra, kali biełarusy ŭ Biełarusi buduć razmaŭlać pa-biełarusku.
Pa-druhoje, mnie padajecca, što zaraz mnohija biełarusy, jakija nikoli nie razmaŭlali na biełaruskaj movie, pačynajuć razmaŭlać na joj tamu, što nibyta rasiejskaja stała taksičnaj, a biełaruskaja byccam by nie: ź joj usio dobra, tamu, maŭlaŭ, lepš być dobrym čałaviekam i sapraŭdnym biełarusam.
Ale dla mianie moŭnaha pytańnia ŭvohule nie isnuje. Mnie ŭsio roŭna, chto vy, na jakoj movie razmaŭlajecie. U hetym sensie dla mianie biełarus nie stanovicca lepšym ci nie, kali razmaŭlaje na biełaruskaj ci rasiejskaj. Heta vybar kožnaha čałavieka.
Zaraz situacyja skłałasia tak, što biełaruskuju movu kožny dzień źniščajuć, my heta razumiejem. Kali my chočam, kab jaje nie źniščali, to, pa-pieršaje i samaje hałoŭnaje, što my pavinny rabić — heta razmaŭlać sa svaimi dziećmi na biełaruskaj movie. A potym užo kožny sam budzie vyrašać, jakuju movu choča vykarystoŭvać.
— Vy razmaŭlajecie na movie sa svaim synam, ci, moža, jon vyvučaje biełaruskuju?
— Jon nie vyvučaje biełaruskuju movu, ale hladzić videa na YouTube pa-biełarusku. Kaniešnie, my razmaŭlajem (na biełaruskaj — S.), i kali my havorym ź siabrami na biełaruskaj, jon taksama heta čuje.
Ja razmaŭlaju z synam na anhlijskaj, francuzskaj, rasiejskaj movach. Dalej, kali jon budzie vyrašać, dzie žyć, jon užo sam budzie vybirać, na jakoj movie razmaŭlać.
Jon viedaje, što ŭ jaho jość takija karani (biełaruskija — S.), takaja mova taksama. Ale zaraz jamu jaje ciažka mienavita vyvučać, rasiejskuju jon taksama nie vyvučaje, bo my žyviom u Šviejcaryi.
— Vašy knihi ŭ pierakładzie na biełaruskuju movu možna budzie pračytać anłajn na sajcie vydaviectva. Heta dobraja navina dla ludziej u Biełarusi, bo jany zmohuć čytać knihi biez mahčymych abmiežavańniaŭ. A ci padtrymlivajecie vy suviaź ź biełarusami ŭnutry krainy, što možacie raspavieści pra stasunki ludziej miž saboj?
— Ja šmat z kim razmaŭlaju ź Biełarusi, u tym liku dla pracy, bo taksama pracuju jak žurnalist i pišu dla jeŭrapiejskaj presy. Zaraz, zrazumieła, usie troški prycichli. Ale heta zusim nie kaža pra toje, što ŭsie zdalisia. Napeŭna, heta była paraza (u 2020 hodzie — S.), nie atrymałasia zrabić toje, što my chacieli.
Ale ja razumieju, što, jak tolki budzie mahčymaść, biełarusy znoŭ buduć pratestavać, u hetym sensie ničoha nie skončyłasia. Niejki boj my prajhrali, ale vajna ŭsio jašče idzie, i mienavita z-za hetaha kožny dzień praciahvajucca represii.
«Były syn». Fota: gutenbergpublisher.eu
Ludzi, jakija zachavali ŭładu, adčuvajuć: kali hetych represij nie budzie, to biełarusy adčujuć, što pačałasia niejkaja adliha i možna znoŭku vychodzić na vulicy.
Darečy, najbujniejšaja ŭznaharoda dla mianie (ja zhadvaŭ heta niadaŭna ŭ Bierlinie, kali ŭpieršyniu čytaŭ uryŭki na biełaruskaj movie) — heta toje, što ŭ 2020 hodzie ludzi, znachodziačysia za kratami, čytali «Byłoha syna» i pieradavali jaho z kamiery ŭ kamieru. Ja viedaju, što hetaja knižka była važnaja dla ludziej, što heta była terapija za kratami.
— U francuzskaj haziecie «Kamieta» vy apisali ŭmoŭny daviednik pa sučasnaj Biełarusi. Možacie raskazać, što bolš za ŭsio ździŭlaje zamiežnikaŭ u biełaruskim pytańni i što ŭ hetym kantekście ździŭlaje vas?
— Mianie ździŭlaje, što nichto ničoha nie viedaje pra Biełaruś. Ale, padajecca, u hetym taksama jość i naša vina. Vielmi ciažka, kali ty apisvaješ toje, što adbyvajecca. A ludziam u Jeŭropie vielmi ciažka pavieryć u heta.
U Šviejcaryi ad ludziej ja čuŭ, što jany byli ŭ nas try dni: u Biełarusi dobryja restarany, čystyja vulicy, i nielha kazać, što Łukašenka — dyktatar. To-bok ludzi nasamreč nie razumiejuć, što adbyvajecca ŭ krainie.
Tydzień tamu ŭ mianie byŭ vystup u Bazeli: žančyna-šviejcarka pačała raspaviadać, što zacikaviłasia piensijnaj sistemaj Biełarusi i ličyć, što jana značna lepšaja, čym u Šviejcaryi.
Što nibyta ŭ nas piensijaniery žyvuć lepš, čym piensijaniery ŭ Šviejcaryi i majuć mahčymaść jeździć u sanatoryi. Ja słuchaŭ heta i dumaŭ, ci zmahła b jana miesiac pažyć tak, jak žyvuć biełaruskija piensijaniery?
— Ciapier taksama vostra staić pytańnie palitviaźniaŭ. Niama adzinaha rašeńnia, jak vyzvalić z-za krat ludziej. Vy ŭ hetaj historyi, na žal, užo nie tolki naziralnik, bo niadaŭna zatrymlivali vašaha baćku. Što vy dumajecie nakont pytańnia palitźniavolenych?
— Ja baču, jak zaraz ludzi kažuć, što treba iści na ŭstupki, admianiać sankcyi, kab vyratoŭvać palitviaźniaŭ. Nibyta paśla ich vyzvaleńnia ŭłady nie zatrymajuć inšych. Mnie padajecca, što tak nie budzie, i ŭ hety ž dzień za kratami apynucca novyja ludzi, bo ŭłada budzie razumieć: aha, značyć, heta pracuje.
U mianie zaraz baćki ŭ Miensku ŭ zakładnikach. Ale ja ŭsio roŭna razumieju, što jość tolki adzinaja ŭmova: ludzi pavinny apynucca na svabodzie biez usialakich umoŭ. Ułady pavinny ŭśviadomić, što nie budzie nijakich pieramoŭ: ludzi pavinny apynucca na voli i ŭsio.
Niechta kazaŭ, što navat na vajnie baki mianiajucca pałonnymi. Ale ŭ nas niama pałonnych: niama ŭ Varšavie Azaronka ci kahości z taho boku. Mianiać sankcyi na pałonnych — heta zusim nie toje.
My možam ujavić, što Kaleśnikava ci Babaryka vyjduć na volu, i kožny biełarus choča, kab heta zdaryłasia. Ale ŭ hetaha jość niejki sabiekošt, kali na nastupny dzień inšy čałaviek apyniecca za kratami. Jak heta možna nie ŭličvać?
«Kremulatar». Fota: gutenbergpublisher.eu
I čamuści, kali ty nie padtrymlivaješ ideju sastupak, to ŭ ciabie nibyta niama serca, niama empatyi. Naadvarot, jość serca i jość empatyja, prosta, kali ty zmahaješsia z dyktaturaj, treba być realistam.
— Vy šmat razoŭ raspaviadali, što na fonie vajny va Ukrainie biełaruski kantekst hublajecca. Ci mianiajecca situacyja apošnim časam?
— Tak, ciapier jašče hublajecca i ŭkrainski kantekst. Adbyvajucca padziei ŭ Izraili, inšyja padziei. Dumaju, zaraz ukraincy pačynajuć adčuvać toje, što adčuvali my. Zaraz ja pracuju z žurnalistami, jakija apisvajuć, što adbyvajecca ŭ ZŠA pierad vybarami, i va ŭsich kandydataŭ, i na miascovych vybarach Ukraina staić na 10-m ci 11-m miescy.
Kaniešnie, dumaju, bolšaja padtrymka budzie ad krain, jakija pobač (z Ukrainaj — S.). Ale ludziam, jakija žyvuć u Partuhalii, Ispanii, Italii…U mianie syn prychodzić sa šviejcarskaj škoły i raspaviadaje, što ludzi ŭ Šviejcaryi nie razumiejuć, što idzie vajna va Ukrainie.
Mnie padajecca, što my zachaplajemsia kanfliktami jak sieryjałami Netflix: oho, davajcie pahladzim druhi siezon. A potym stanovicca niecikava, i davajcie ŭžo niejki novy sieryjał pahladzim.
Tamu toje, što my možam rabić — praciahvać raspaviadać, što ničoha nie źmianiłasia.
— Vy šmat kažacie pra pracu žurnalistam. A ci pišacie vy zaraz knihi?
— Tak, ja pačaŭ pracavać nad novaj knižkaj.
— Što źmianiłasia, bo krychu bolš, čym hod tamu, vy kazali, što nie možacie pisać knihi? I, kali nie sakret, jakaja tema novaj knihi?
— Sakret.
U niejki čas ja stamiŭsia i nie moh pisać. Navat nie moh ujavić, što pačnu pisać novuju knižku. Heta ciažkaje pytańnie — ci jość sens zaraz uvohule pisać knižku, bo ty razumieješ, što knihi ni na što nie ŭpłyvajuć. Ale, ź inšaha boku, jany ŭpłyvajuć na ciabie, na šmat kaho z čytačoŭ, staviacca pjesy ŭ teatry.
I voś kali pahladzieć na toje, što adbyvajecca zaraz z našym śvietam, bačna, što tolki ŭ hetym i jość sens — zajmacca kulturaj, litaraturaj, teatram.
Pastanoŭka, jakaja vyjšła pa «Kremulatary» ŭ Bierlinie, vielmi paŭpłyvała na mianie: nie ŭ tym sensie, što ja hanarusia: voś, pa majoj knižcy pastavili, a ŭ tym, što Dzidzienka (Maksim Dzidzienka, režysior — S.) i ŭsie, chto tam udzielničaŭ, zrabili svaimi siłami, biez padtrymki teatraŭ ci kahości, vialiki bujny śpiektakl.
Dla mianie vielmi važna i istotna, što ludzi zajmajucca mastactvam, niahledziačy ni na što. I tady ty pačynaješ dumać, što treba pisać, i pišaš. Tamu ja liču, što zaraz vielmi važna zajmacca mastactvam — heta toje, što my možam rabić, kab zastavacca ludźmi.
— U knizie «Viartańnie ŭ Astroh» vy pradkazali poŭnamaštabnuju vajnu Rasii i Ukrainy. Što vy dumajecie pra budučyniu siońnia: my na parozie vialikaj katastrofy ci, naadvarot, ruchajemsia da pazityŭnych źmien?
— Možna ja nie budu adkazvać? Usio, što ja kažu, potym zdarajecca. Jašče da Astrohu ŭ 2015-2016 hodzie ja ŭ intervju kazaŭ, što budzie vialikaja vajna. Toje, što ja zaraz baču i adčuvaju… U mianie niama dobrych prahnozaŭ. Tamu davajcie zrobim tak, što ja nie adkazaŭ na hetaje pytańnie.
Kniha Sašy Filipienki «Były syn» narešcie vyjdzie i pa-biełarusku
Na Sašu Filipienku zaviali kryminalnuju spravu