У Брытаніі мяняецца ўлада ўпершыню за 14 гадоў. Чым абярнуцца выбары для Украіны і Еўропы?
Брытанцы, паводле ўсіх апытанняў, змятуць дзейны ўрад на выбарах у чацвер, і замест кансерватара Рышы Сунака новым прэмʼер-міністрам стане лейбарыст Кір Стармер. Упершыню за паўтара дзесяцігоддзя да ўлады прыйдуць левыя сілы — насуперак агульнаеўрапейскаму трэнду росту папулярнасці правых папулістаў, якія прывячаюць Уладзіміра Пуціна.
04.07.2024 / 09:04
Рышы Сунак расплачваецца за грахі сваіх папярэднікаў на прэмʼерскай пасадзе. Фота: Claudia Greco / Pool Photo via AP
Як кансерватары асудзілі сябе на паражэнне, і чым змена ўлады ў ядзернай дзяржаве можа абярнуцца для самой Брытаніі, якая перажывае крызіс за крызісам, для Еўрасаюза, з якім яна развіталася некалькі гадоў таму, і для Украіны, якой яна абяцала штогод 3 млрд фунтаў ваеннай дапамогі на адбіццё расейскай агрэсіі, піша BBC.
Чаму Сунак прайграе?
Ніводнае сацапытанне не абяцае кансерватарам больш за 100 з 650 месцаў у Палаце абшчын — першакрыніцы ўлады ў краіне. Цяпер у іх 345 месцаў.
Лейбарыстам жа прадказваюць большасць, нябачаную з часоў трыумфу Тоні Блэра ў 1997 годзе — звыш 400 дэпутатаў. Рэйтынг адабрэння іх лідара Кіра Стармера — 44%, тады як Рышы Сунак не дацягвае да 23%.
Ніякіх сумневаў у тым, што перамогуць лейбарысты, няма. Пытанне толькі ў тым, наколькі зруйнавальным будзе паражэнне кансерватараў. І галоўнае — ці ўдасца ім захаваць твар і застацца на другім месцы ў афіцыйным статусе «каралеўскай апазіцыі», ці ўпершыню ў гісторыі яго зойме трэцяя сіла — ліберал-дэмакраты.
Сунак расплачваецца за грахі сваіх папярэднікаў на прэмʼерскай пасадзе.
Дэвід Кэмеран незнарок вывеў Брытанію з Еўрасаюза і тут жа падаў у адстаўку. Тэрэза Мэй не змагла дамовіцца з ЕС аб умовах брэксіту, а потым абʼявіла выбары і ледзь не прайграла іх. Борыс Джонсан змяніў яе воляю партыі і наступныя выбары ў снежні 2019-га, наадварот, выйграў, прычым з сур'ёзным адрывам. Ён дамовіўся з ЕС аб разводзе — як пазней высветлілася, вельмі невыгодным для Брытаніі.
А потым пачаліся скандалы.
Джонсан выпіваў з падначаленымі ў кавідны лакдаўн і быў злоўлены на хлусні ў парламенце, які ён спрабаваў незаконна распусціць сабе ва ўгоду.
Пры ім большасць брытанцаў умацавалася ў меркаванні, што кансерватары ва ўладзе лічаць сябе недатыкальнымі: адны правілы для іх, іншыя — для ўсіх астатніх.
На змену Джонсану прыйшла Ліз Трас. Яна адзначылася самым кароткім прэмʼерствам у сучаснай гісторыі, ледзь не знішчыла пенсійную сістэму краіны хвацкім набегам на казну і была вымушана выдаліцца ў гісторыю праз 49 дзён — яшчэ да таго, як два хуткія пёры паспелі здаць у друк яе біяграфію пад загалоўкам «Адкуль ні вазьміся».
На змену Трас выбралі Рышы Сунака. Ізноў жа, не ўсенародным галасаваннем, а воляй чальцоў партыі торы.
Былы банкір і зяць індыйскага мільярдэра аддаваў перавагу перасоўванню на верталёце, а на адным з выхадаў у народ высветлілася, што ён не ведае, як заправіць машыну бензінам. Сунак так і не змог пераканаць брытанцаў, што зробіць бедных багацейшымі і вырашыць праблемы краіны.
Іх нямала.
Чаму брытанцы незадаволены жыццём?
Людзі бяднеюць, якасць дзяржпаслуг зніжаецца, жылля не хапае, ахова здароўя трашчыць па швах, цэны растуць, а заробкі — не вельмі.
Апошні пяцігадовы тэрмін кансерватараў ва ўладзе, хутчэй за ўсё, акажацца першым з 1950-х гадоў, калі прыбыткі насельніцтва скараціліся, а не выраслі. У 1950-х краіна ляжала ў руінах пасля Другой сусветнай вайны.
Цяпер таксама ёсць, на што наракаць: і кавід, і вайна Расіі супраць Украіны. Але ёсць і нязмушаныя правалы ў палітыцы, якія выбаршчыкі ўзгадаюць кансерватарам у дзень выбараў.
Торы прыйшлі да ўлады пасля фінансавага крызісу 2008-2009 гадоў. З таго часу заробкі раслі ўсяго на 0,5% у год, што невыносна мала па гістарычных мерках. І Брытанія адставала ад іншых буйных заходніх краін.
Калі б тэмпы росту былі такімі ж, як у Германіі і ЗША, то сярэдні брытанскі работнік атрымліваў бы цяпер на 3600 фунтаў у год больш, падлічыў даследчы цэнтр Resolution Foundation.
Цэны на жыллё растуць, а даступнасць жылля падае. Грамадскі транспарт возіць з перабоямі, доўга і дорага. Цэны на святло і газ — самыя высокія ў Еўропе. Ахова здароўя па-ранейшаму бясплатная, але ложак у бальніцы можна чакаць у хуткай некалькі гадзін, а планавую аперацыю — некалькі месяцаў, а то і гадоў.
Адно са спрэчных дасягненняў торы — брэксіт. Выхад з ЕС абрынуў гандаль з найбуйнейшым і бліжэйшым рынкам, скараціў асартымент і даступнасць тавараў і павысіў цэны ўнутры краіны, а заадно і ўскладніў жыццё брытанцам, якія гандлявалі, працавалі, адпачывалі ў Еўрасаюзе.
Выхад з ЕС абвастрыў праблему іміграцыі. Яна дасягнула нябачаных рэкордаў — і не толькі таму, што мяжа для нерэгулярных мігрантаў перамясцілася з межаў ЕС да берагоў Ла-Манша.
Значна больш істотны ўклад унесла новая міграцыйная палітыка торы. Кансерватары пусцілі ў краіну сотні тысяч працоўных мігрантаў для кампенсацыі страты еўрапейскіх працоўных рук пасля брэксіту. І яшчэ сотні тысяч ганконгцаў і ўкраінцаў з гуманітарных меркаванняў.
Ці зменіцца стаўленне да Украіны і Пуціна?
Змена ўлады не абяцае змены знешняй палітыкі. Лейбарысты падтрымлівалі кансерватараў ва ўкраінскім пытанні з самага пачатку вайны, і іх лідар Кір Стармер неаднаразова казаў, што нічога не зменіцца.
Вось што ён адказаў на пытанне аб тым, ці падтрымае ён абяцанне цяперашніх уладаў выдаткоўваць не менш за 3 млрд фунтаў у год на ваенную дапамогу Украіне:
«Так. Мы цалкам салідарныя з цяперашнім урадам у гэтым пытанні, і гэта правільна», — сказаў Стармер у праграмным інтэрвʼю ліберальнай газеце Guardian.
І дадаў, што на саміце НАТА на наступным тыдні ў Вашынгтоне будзе заклікаць сваіх саюзнікаў не скарачаць дапамогу Украіне.
А ў Стармера і няма выбару.
Апытанні паказваюць, што толькі 2% насельніцтва краіны падтрымліваюць Расію ў яе агрэсіі супраць Украіны. Амаль 80% электарату сімпатызуюць Украіне, а сярод кансерватараў такіх нават больш.
Гэта ўскладніла жыццё крайне правым.
Чаму правыя ў Брытаніі не такія папулярныя, як у Еўропе?
Людзі рэагуюць на Найджэла Фараджа, які выступае падчас перадвыбарчага мітынгу, 3 ліпеня 2024 г. Фота: AP Photo / Vadim Ghirda
Твар правых у Брытаніі — Найджэл Фарадж. Ён узначальваў партыю UKIP, якая прасоўвала брэксіт, але потым адышоў ад спраў і праводзіў шмат часу за акіянам у кампаніі свайго куміра Дональда Трампа. І раптам Фарадж вярнуўся — і балатаваўся ў парламент.
Ён спрабаваў і раней, прычым не адзін раз, а сем. І кожны раз прайграваў. Калі на гэты раз атрымаецца, у крайне правых зʼявіцца свой анфан тэрыбель у і без таго раскілзаным брытанскім парламенце.
Але, як паказала выбарчая кампанія, голас яго не будзе голасам народным.
У Фараджа ёсць партыя — Reform UK, але гэта не партыя ў звыклым сэнсе. Reform UK зарэгістраваная як прыватная кампанія, а Фарадж — яе старшыня. Падазрэнні ў тым, што яна фінансуецца з Расіі, ніколі не пацвярджаліся, але цень Пуціна трывала вісіць над Фараджам з таго часу, як ён у 2014 годзе захапіўся расійскім лідарам.
Перад сёлетнімі выбарамі палітычны аглядальнік Бі-бі-сі Нік Робінсан спытаў Фараджа пра яго любоў да Пуціна. Фарадж адказаў:
«Секундачу, я наогул сказаў, што ён мне не падабаецца».
«Але вы казалі, што вы ім захапляецеся», — нагадаў Робінсан.
«Я захапляўся ім як палітычным лідарам, таму што ён здолеў прыбраць да рук усю ўладу ў Расіі», — адказаў Фарадж і дадаў, што ніякі ён не фанат Пуціна, толькі таму што шануе яго талент кіраўніка.
Аднак рэйтынгі Фараджа пасля гэтага выступлення перасталі расці і нават знізіліся.
Сацыёлагі, якія праводзілі фокус-групы, тлумачаць гэта тым, што для большасці брытанцаў Пуцін — агрэсар, а прышчэпку ад папулізму яны атрымалі яшчэ ў брэксіт, калі ім абяцалі простае рашэнне складанага пытання, але ў выніку брэксіт пагоршыў эканамічныя праблемы, павялічыў міграцыю і зрабіў людзей бяднейшымі.
Ці змогуць новыя ўлады палепшыць жыццё ў Брытаніі?
Хутка — не змогуць. Бо лішніх грошай няма.
Абедзве партыі перад выбарамі абяцалі залатаць дзіркі ў сацыяльным забеспячэнні, заліць ямы на дарогах і дапамагчы тым, хто жыве ў нястачы. Але і запасу трываласці ў казне няма.
Каб зарабіць, трэба расціць эканоміку, якая ў апошнія гады дадае нікчэмныя 1-1,5% у год па вышэйпералічаных прычынах: кавід, брэксіт, насельніцтва, якое старэе, выдаткі, якія растуць.
Ні адна з гэтых праблем не вырашаецца раптоўна.
Лідар лейбарыстаў Стармер прызнае, што ў яго няма «чарадзейнай палачкі». Ён абяцае не павышаць падаткі і палепшыць адносіны з ЕС, але вяртання да ранейшых тэмпаў росту і ранейшага свабоднага гандлю з Еўрасаюзам не прадбачыцца.
Акрамя таго, новаму ўраду давядзецца працаваць ва ўмовах усё большай нявызначанасці. Вайна ў Еўропе працягваецца, у ЗША таго і глядзі прыйдзе да ўлады Дональд Трамп, а ў Еўропе — крайне правыя.
Што будзе далей?
На крайне правых еўрапейцаў раўняецца і Найджэл Фарадж.
Ён прызнае, што сёлетнія выбары — толькі прэлюдыя да наступных, 2029-га года. Тады, па накатанай францужанкай Марын Лё Пэн дарожцы, брытанскія ультрас змогуць паглынуць кансерватараў, захапіць сцяг каралеўскай апазіцыі і прарвацца ва ўладу.
«Так, лейбарысты лідзіруюць з гіганцкім адрывам. Але яны не асабліва папулярныя. І хутчэй за ўсё, іх кааліцыя будзе шырокай, але не тое каб глыбокай», — папярэджвае кіраўнік даследчага цэнтра The UK in a Changing Europe Ананд Менан.
«Кіру Стармеру будзе няпроста. Праз пяць гадоў на наступных выбарах яму давядзецца прадʼявіць вынікі», — згаджаецца галоўны эканаміст Institute for Government Джэма Цітлоў.
Аднаго жадання выбаршчыкаў пазбавіцца кансерватыўнай партыі і даць шанец апазіцыі недастаткова, каб адвесці пагрозу крайне правага павароту ўжо на наступных выбарах у 2029 годзе, кажа Менан.
«Калі за першы тэрмін ва ўладзе не будзе істотных зрухаў, мне здаецца, народ сурʼёзна расчаруецца ў палітыках у цэлым».
«Дагэтуль нашая выбарчая сістэма падахвочвала людзей галасаваць за адну з дзвюх буйных партый: уладу ці апазіцыю. Але ўсё мяняецца. Таму новыя ўлады могуць колькі заўгодна казаць, што рэформы патрабуюць часу, але баюся, што да наступных выбараў выбаршчыкі запатрабуюць вынікаў, а калі іх не будзе, яны могуць у цэлым страціць веру ў дэмакратыю і выбарчы працэс», — сказаў ён.