Jak Jakub Kołas evakujavaŭsia z vajennaha Minska i čym paet dapamoh siamji viadomaha architektara Levina
U Dziaržaŭnym litaraturna-miemaryjalnym muziei Jakuba Kołasa adkryłasia vystava, pryśviečana 80-hodździu vyzvaleńnia Minska ad niamiecka-fašysckich zachopnikaŭ. Jana abjadnoŭvaje dva imia — kłasika biełaruskaj litaratury Jakuba Kołasa i lehiendarnaha architektara Leanida Levina. Heta sumiesny prajekt muzieja Jakuba Kołasa i Tvorčaj majsterni Leanida Levina, piša hazieta «Źviazda».
18.08.2024 / 11:49
Padčas kuratarskaj ekskursii pra ekspanaty vystavy raspaviała dačka Leanida Levina, viadomaja architektarka Halina Levina, i praŭnučka Jakuba Kołasa, supracoŭnica muzieja Vasilina Mickievič.
Piasočnica na praśpiekcie
Pieršaja zała ekspazicyi pryśviečana paślavajennamu Minsku. Ekspanaty, jakija raspaviadajuć, jak Jakub Kołas cikaviŭsia pracesam adnaŭleńnia horada, pieražyvaŭ za adradžeńnie Minska, supravadžajucca malunkami Leanida Levina.
— My ŭpieršyniu pradstaŭlajem rabotu Leanida Levina 1940-ch hadoŭ, na jakoj adlustravany paślavajenny Minsk, — raspaviadaje Halina Levina pra jarki malunak, ź jakoha pačynajecca vystava. — Jon vykonvaŭ jaje ŭ studyi Siarhieja Katkova, što pracavała ŭ Pałacy pijanieraŭ. Siarhiej Piatrovič źbiraŭ pa zrujnavanym Minsku dziaciej, i dla ich, asabliva tych, chto zastaŭsia biez baćkoŭ, zaniatki ŭ studyi byli mahčymaściu dakranucca da siamiejnaha ciapła. U studyi zajmalisia budučyja viadomyja mastaki Maj Dancyh, Neli Ščasnaja, Taćciana Chanina, Barys Zaboraŭ. My znajšli hety malunak užo paśla sychodu z žyćcia Leanida Miendeleviča ŭ našym siamiejnym archivie. Leanid Levin namalavaŭ hety haradski piejzaž u dvanaccacihadovym uzroście. Na im paznavalnaja miaścina — skvier na pačatku siońniašniaha praśpiekta Niezaležnaści. Bačym cikavyja siamiejnyja scenki. Voś mužčyna ŭ kapielušy, siedziačy na łaŭcy, čytaje hazietu; maci viadzie maleńkaha syna. Mnie vielmi cikavaja takaja detal: pasiarod skviera — prosta nasypanaja kuča piasku, heta impravizavanaja piasočnica dla dziaciej. Va ŭsim adčuvajecca spakoj mirnaha žyćcia, paślavajennaje ščaście.
Dazvoł na viartańnie
I dla Jakuba Kołasa, i dla Leanida Levina Minsk byŭ horadam, darahim sercu. Ale Pieśniara i viadomaha architektara jadnajuć nie tolki ahulnyja intaresy. Praŭnučka Jakuba Kołasa Vasilina Mickievič raspaviała historyju, jakaja abjadnała siemji Mickievičaŭ i Levinych. U adnoj ź vitryn ekspazicyi — list da Kanstancina Michajłaviča Mickieviča ad rodnaj ciotki Leanida Levina Maryi Rajchielson ad 14 krasavika 1945 hoda.
— Muž Maryi Rajchielson Ihar Małočnikaŭ słužyŭ u adnym pałku ź siarednim synam Jakuba Kołasa Juryjem. Napeŭna, adzin i druhi zahinuli na vajnie, ale rodnyja nie atrymali dakładnych źviestak. I ŭ pieršym liście da Jakuba Kołasa Maryja Rajchielson cikaviłasia losam jaho syna Jurki i sprabavała znajści źviestki pra svajho muža. I prasiła Kołasa dasłać joj paćviardžeńnie, što jaje muž sapraŭdy znachodziŭsia ŭ radach Čyrvonaj Armii. Maryja Rajchielson u toj čas žyła daloka za miežami Biełarusi, apiekavałasia svaimi dziećmi, u tym liku i maleńki Leanid Levin byŭ na jaje vychavańni. I Kołas dasłaŭ takuju daviedku, za što Maryja Rajchielson u nastupnym liście jamu dziačyć.
I źviartajecca ź jašče adnoj prośbaj. Jana maryć viarnucca na Biełaruś — «Ja urožienka hor. Minska, 8 let ja rabotała v kłubie im. Stalina hor. Minska zav. bibliotiekoj»… Ale biez vykliku nielha było atrymać dazvoł na viartańnie. «Moja prośba k vam vysłať mnie vyzov na pravo połučienija propuska na projezd, biez vyzovov propuski nie vydajutsia… Ja obraŝajuś k Vam potomu, čto u mienia iz rodnych absolutno v Minskie nikto nie ostałsia v živych, i vysłať vyzov niekomu…» Kołas vysłaŭ vyklik, i Maryja Rajchielson ź siamjoj, u tym liku maleńkim Leanidam Levinym, viarnulisia na Biełaruś.
Halina Levina nazvała adkaz Jakuba Kołasa «słovam viartańnia» dla ich siamji, dzie zaŭsiody z udziačnaściu ŭspaminali Pieśniara.
Parcalanavy kubačak z papiališča
— Minsk staŭ rodnym horadam dla Kołasa pačynajučy z 1921 hoda, kali jon viarnuŭsia z evakuacyi paśla Pieršaj suśvietnaj vajny, — raspaviadaje Vasilina Mickievič. — Druhaja suśvietnaja vajna razłučyła jaho z horadam. Kołas pilna sačyŭ za vyzvaleńniem Biełarusi, źbiraŭ vyrazki z haziet, u jakich možna bačyć, jak vyhladaje Minsk u paślavajenny čas. Vyzvaleńniu i adnaŭleńniu Minska Kołas pryśviaciŭ šmat artykułaŭ, ich možna pabačyć u vitrynach.
A voś što pryciahvaje ŭvahu naviednikaŭ — dyk heta bieły parcalanavy kubačak sa ścipłym kvietkavym malunkam, bieražliva sklejeny.
— Davajenny dom Jakuba Kołasa zhareŭ na treci dzień vajny, — tłumačyć Vasilina Mickievič. — Syn Jakuba Kołasa Daniła Kanstancinavič prylacieŭ u vyzvaleny Minsk na samalocie ŭ 1944-m, kali jašče praciahvałasia niamieckaja bambiožka. Lacieć było niebiaśpiečna, ale Daniła Kanstancinavič adnym ź pieršych trapiŭ u vyzvaleny Minsk, pryjšoŭ na toje miesca, dzie była ich chata ŭ Vajskovym zavułku, heta sučasnaja terytoryja parku Horkaha. I voś tolki hety parcalanavy kubačak byŭ znojdzieny na papiališčy.
Haradski piejzaž z hazietnych vyrazak
U toj ža zale pradstaŭleny malunki paślavajennaha Minska, vykananyja Leanidam Levinym. Častka ź ich u niezvyčajnaj technicy — toje, što heta kałaž, možna zrazumieć, tolki ŭščylnuju nabliziŭšysia.
— My znajšli hetyja raboty Leanida Levina, akuratna składzienyja ŭ papcy. Heta kaniec 1960-ch — 1970-ja. Ja pamiataju ich, — raspaviadaje Halina Levina. — Leanid Miendelevič vykarystoŭvaŭ dla kałažaŭ vyrazki z haziet, pieravaročvajučy teksty dahary nahami, staronki časopisaŭ, tuš, akvarel… Vielmi lubiŭ hrafičnyja, padkreślivajučyja linii, što ja ad jaho pieraniała. Kali vy pryhledziciesia, to ŭsie voś hetyja cieni na malunku nie hrafična vykananyja, a vyrazanyja z kalarovych papierak. Vialikuju cikavaść ujaŭlaje voś hetaja rabota — vid z doma majoj babuli na praśpiekcie Niezaležnaści, 12. Heta dom, u jakim žyło šmat viadomych ludziej, u tym liku Michaś Łyńkoŭ, Maksim Tank.
Halina Levina źviarnuła ŭvahu naviedvalnikaŭ na vyraznyja hrafičnyja zamaloŭki zakutkoŭ staroha horada, zroblenyja łakaničnymi čornymi mazkami. Bieły fon papiery z časam pažaŭcieŭ pa krajach, paciamnieŭ i zrabiŭsia takim žyvapisnym, byccam mastak admysłova tak zadumvaŭ.
Asobna pradstaŭlena sieryja rabot ź vidami Vierchniaha horada. Leanid Levin malavaŭ ich u 1980-ja hady, kali zajmaŭsia rekanstrukcyjaj Vierchniaha horada sumiesna ź instytutam «Biełrestaŭracyja».
— Jon šmat rabiŭ zamalovak, kab vykarystać u svajoj pracy. Cikava, što na hetych malunkach šmat admietnych detalaŭ, možna razhledzieć treščyny na ścienach, asypanuju tynkoŭku.
Ź Minska u Taškient
Druhaja zała vystavy pryśviečanaja Uźbiekistanu, ź jakim źviazanyja losy i Jakuba Kołasa, i Leanida Levina. Jakub Kołas znachodziŭsia tam u evakuacyi dva z pałovaj hoda. U ekspazicyi šmat cikavych ekspanataŭ, jakija ilustrujuć toj pieryjad bijahrafii kłasika, jość navat bilet na ciahnik za 7 žniŭnia 1941 hoda z Maskvy ŭ Taškient.
Pradstaŭleny rukapis uspaminaŭ Kołasa pra toje, jak siamja kłasika pakidała Minsk, jaki ŭžo rujnavaŭsia voraham. Kołas zhadvaje, jak išli tysiačy ludziej, nie majučy mahčymaści niešta ŭziać z saboj, jak hareŭ horad. Viadoma, u siamji Mickievičaŭ spadziavalisia, što nie pryjdziecca sychodzić. Kala doma vykapali tranšeju, kab chavacca. Ale kali pobač z domam uzarvałasia bomba, zrazumieli — nielha čakać. Pieranačavali ŭ Kałodziščach, adtul vybralisia na ciahniku ŭ Oršu, dzie trapili pad bambiožku niamieckich samalotaŭ. Dapamoh Janka Kupała, dasłaŭ mašynu, i siamju Kołasa pieravieźli na daču Kupały ŭ Laŭkach.
Ale vorah nastupaŭ. Rušyli dalej, na spadarožnaj mašynie, jakaja jechała z hrodzienskaha zavoda. Siamju Kołasa pahadzilisia prychapić z saboj, tamu što ŭ ich byŭ košyk ź ježaj. Tak ź vialikimi ciažkaściami trapili ŭ Klaźmu pad Maskvoj, dzie žyli rodnyja žonki Kołasa Maryi Dźmitryjeŭny. Tam Kołas sustreŭsia z Kupałam, i chutka ŭ Maskvie jany pisali «Zvarot da biełaruskaha naroda», zaklikajučy zmahacca z voraham.
U ekspazicyi zały možna pabačyć zbornik vieršaŭ Kołasa, vydadzieny ŭ Taškiencie da jaho jubileju ŭ pierakładzie na ŭźbiekskuju movu; rečy, jakija paet pryvioz z Taškientu — pijała, ciubieciejka… Va Uźbiekistanie dahetul dobra pamiatajuć Jakuba Kołasa, ličać jaho svaim paetam, u škole dzieci vučać jaho vieršy.
Pryciahnieńnie Buchary
U vitrynie pobač z uźbiekskimi suvienirami Jakuba Kołasa — suvieniry Leanida Levina. Ekspazicyja aformlena jaho malunkami.
— Z kanca 1970-ch Leanid Miendelevič pracavaŭ va Uźbiekistanie, stvarajučy pomnik bucharcam, što zahinuli ŭ časy Vialikaj Ajčynnaj vajny, — raspaviadaje Halina Levina. — U svaich uspaminach jon raskazvaje vielmi cikavuju historyju. U instytucie na architekturnym fakultecie, dzie jon vučyŭsia, usie studenty rabili admyŭki kłasičnych pomnikaŭ architektury. I Leanid Miendelevič vybraŭ dla pracy pa prapanovie svajho vykładčyka, viadomaha architektara Viktara Vołčaka, pomnik ICH stahodździa va Uźbiekistanie — maŭzalej Ismaiła Samani. Jon atrymaŭ za tuju rabotu vydatnuju adznaku. I praz šmat hadoŭ Leanid Levin niečakana apynajecca va Uźbiekistanie. Jon piša: «Sud́ba… Čieriez piatnadcať let stoju u stien muzieja Ismaiła Samani. Osień v Bucharie. Vsie v zołotie etoj pory hoda. Da i vsia architiektura kak by vypołniena iz matieriałov, kotoryje dobavili zołota. Vokruh połnyj pokoj. Pariaŝaja architiektura, skazočnoje oŝuŝienije. Prikasajuś k tiełu šiedievra… Moh li ja priedpołožiť, čto najavu kohda-nibud́ okažuś u pamiatnika, kotoryj risovał studientom? Nie kak turist, kak architiektor s opriedielennoj tvorčieskoj miśsijej v Bucharie».
Luboŭ da Uźbiekistana pieradałasia ŭ jaho malunkach. A Jakub Kołas tuju luboŭ, udziačnaść da haścinnaj ziamli, što prytuliła, vykazaŭ u svaich litaraturnych tvorach. Jak zaznačyła Halina Leanidaŭna, i dla Jakuba Kołasa, i dla Leanida Levina heta było miesca dla spaznańnia novaj kultury praz pryzmu Biełarusi, praz supastaŭleńnie koleraŭ, linij, hukaŭ.
Vystava atrymałasia niezvyčajnaj, vielmi «ciopłaj», kranalnaj… Jana pa-novamu adkryvaje, nabližaje da nas postaci kłasikaŭ litaratury i architektury, tamu śpiašajciesia jaje naviedać.