«Znojdzienaja žanočaja ruka, što namiortva zacisnuła frahmient dziciaci». Jak samalot ź biełaruskim ekipažam prataranili ŭ niebie nad Ukrainaj
45 hadoŭ tamu ŭ niebie nad Ukrainaj na vyšyni bolš čym vosiem kiłamietraŭ sutyknulisia dva savieckija avijałajniery Tu-134. Adzin z ich naležaŭ Biełaruskamu ŭpraŭleńniu hramadzianskaj avijacyi (papiaredniku «Biełavii»), kiravaŭsia biełaruskim ekipažam i, akramia inšych pasažyraŭ, vioz u našuju krainu futbolnuju kamandu «Pachtakor» na matč z minskim «Dynama». Što pryviało da druhoj pa kolkaści achviar avijakatastrofy ŭ historyi SSSR, adkul uziałasia viersija, što samaloty źbili rakiety savieckaj SPA i jak Minsk zachavaŭ ślady hetaj trahiedyi? Raskazvaje «Lusterka».
22.09.2024 / 15:04
Samalot Tu-134 u liŭrei savieckaha avijapieravozčyka «Aerafłot» uzoru 1973 hoda. Fota: Ralf Manteufel, www.abpic.co.uk, GFDL 1.2, commons.wikimedia.org
Trahiedyja nad Pietrykaŭskim rajonam
11 žniŭnia 1979 hoda trenier uźbiekskaj futbolnaj kamandy «Pachtakor», kijaŭlanin Aleh Bazilevič, atrymlivaŭ asałodu ŭ Sočy ŭ tavarystvie žonki i 14-hadovaha syna. U hety dzień jaho kłub avijarejsam Taškient — Minsk z pramiežkavymi pasadkami ŭ Hurjevie (ciapier heta horad Atyraŭ u Kazachstanie) i Daniecku dabiraŭsia da Biełarusi. Tam padapiečnyja Bazileviča źbiralisia zhulać ź minskim «Dynama» matč u adkaz Vyšejšaj lihi čempijanatu SSSR.
Minčuki čakali «Pachtakor» na matč-revanš: u lipieni ŭźbiekski kłub uziaŭ vierch nad «Dynama» ź likam 2:0. Sam trenier skarystaŭsia vypadkam i, uzhadniŭšy hetaje pytańnie z kiraŭnictvam, vylecieŭ z Taškienta na dva dni raniej — kab pa darozie sustrecca ŭ čarnamorskim sanatoryi «Uźbiekistan» ź siamjoj, jakoj nie bačyŭ užo try miesiacy.
Telefona ŭ numary nie było, u dźviery pastukała pakajoŭka. Dziaŭčyna skazała, što trenieru pastupiŭ terminovy zvanok z Taškienta. Bazilevič, adčuŭšy tryvohu, pajšoŭ na pieršy pavierch da administratara i ŭziaŭ słuchaŭku. Na provadzie byŭ Mirzaalim Ibrahimaŭ — staršynia Dziaržaŭnaha kamiteta Uźbiekskaj SSR pa fizkultury i sporcie (u sučasnaj terminałohii — ministr sportu Uźbiekistana).
Tryvožnyja čakańni Bazileviča apraŭdalisia: hołas čynoŭnika dryžaŭ. Ź ciažkaściu strymlivajučy rydańni, jon vymaviŭ strašnyja słovy: «Kamanda zahinuła… Dobra, choć ty ź imi nie palacieŭ…» Paśla hetaha suviaź pierarvałasia. Bazilevič uchapiŭsia za stojku administratara i zastyŭ ź lulkaj u ruce. Paźniej jon uspaminaŭ, što adčuŭ, byccam jaho ablili ledzianoj vadoj, a jaho śviadomaść ad žachu časova adklučyłasia — jon navat nie pamiataŭ, jak trapiŭ nazad u numar.
Na žal, viestki ad Ibrahimava akazalisia praŭdaj.
U 13 hadzin 11 chvilin 11 žniŭnia 1979 hoda ŭ aeraporcie Daniecka ŭ pavietra padniaŭsia avijałajnier Tu-134 z bartavym numaram SSSR-65735 Biełaruskaha ŭpraŭleńnia hramadzianskaj avijacyi. Samalot vykonvaŭ apošni etap pieralotu z Taškienta ŭ Minsk. Ekipaž samalota składaŭsia ź siami čałaviek: kamandzira Anatola Kamarova, druhoha piłota Siarhieja Pietrasiana, šturmana Mikałaja Ščypiera, bortmiechanika Jahora Simakova, radysta Juryja Śmirnova i dźviuch ściuardes — Natalli Hapanovič i Ludmiły Łapcievaj.
Tu-134 u bieł-čyrvona-biełaj liŭrei na savieckaj paštovaj marcy 1965 hoda. Fota: Post of Soviet Union. Adskanavana Andrejem Butko, commons.wikimedia.org
Na borcie avijałajniera było 77 pasažyraŭ, u tym liku 13 dziaciej. 17 pasažyraŭ byli hulcami i trenierami toj samaj uźbiekskaj kamandy «Pachtakor», jakaja lacieła ŭ Biełaruś na matč suprać minskaha «Dynama».
Samalot biez usialakich prablem uźlacieŭ, pačaŭ nabirać vyšyniu i trapiŭ u hustyja abłoki. Aryjentavacca i lacieć u takich umovach dapamahali ŭkazańni dyśpietčaraŭ Charkaŭskaha rehijanalnaha centra adzinaj sistemy kiravańnia pavietranym rucham (RC AS KPR). Praz 24 chviliny paśla ŭźlotu samalot znachodziŭsia na vyšyni 8400 mietraŭ nad Pietrykaŭskim rajonam Dnieprapiatroŭskaj vobłaści Ukrainy, krychu na poŭnač ad bujnoha horada Dniepradziaržynska (ciapier Kamienskaje).
U hety momant u pravaje kryło samalota na chutkaści kala 830 km/h urezaŭsia jašče adzin Tu-134. Kursy dvuch «tušak» pierasieklisia amal pad pramym vuhłom, udar pa kryle druhi łajnier nanios prosta svajoj kabinaj piłotaŭ. Jon naležaŭ Małdaŭskamu respublikanskamu vytvorčamu abjadnańniu hramadzianskaj avijacyi i mieŭ bartavy numar SSSR-65816. Samalot vykonvaŭ rejs z Čalabinska ŭ Kišynioŭ — taksama z pramiežkavaj pasadkaj u Varoniežy. Ekipaž hetaha łajniera składaŭsia z šaści čałaviek — kamandzira, druhoha piłota, šturmana, bortmiechanika i dvuch bortpravadnikoŭ. U sałonie było 88 pasažyraŭ, u tym liku 16 dziaciej.
Spačatku ad sutyknieńnia razburyłasia vierchniaja častka kabiny piłotaŭ i pasažyrskaha adsieka kišynioŭskaha samalota i pravaje kryło minskaha. Ad udaru abodva łajniery pačali chutka razvaročvacca vakoł svaich viertykalnych vosiaŭ. Častki źniščanaha kišynioŭskaha samalota, vykinutyja ŭdaram, pačali ŭrazacca ŭ pravy bort minskaha. U pracesie dalejšaha razvarotu Tu-134 sutyknulisia chvastavymi častkami, pry hetym levy ruchavik kišynioŭskaha ŭdaryŭ u levy bort minskaha.
Schiema sutyknieńnia dvuch Tu-134 u niebie nad Ukrainaj u žniŭni 1979 hoda. Źvierchu samalot z małdaŭskim ekipažam, unizie — ź biełaruskim. Vyjava: Alex Alex Lep, CC BY-SA 3.0, commons.wikimedia.org
Paśla ŭdaru minski samalot razvaliŭsia na dźvie bujnyja častki, jakija ŭpali prykładna za paŭtara kiłamietra adna ad adnoj. Kišynioŭski łajnier u pavietry praktyčna raskryšyŭsia na vosiem bolš-mienš bujnych frahmientaŭ i mnostva drobnych. Abłomki abodvuch Tu-134 raskidała na ŭčastku 16×3 kiłamietry pamiž nasielenymi punktami Kuryłaŭka, Mikałajeŭka i Jelizavietaŭka ŭ Pietrykaŭskim rajonie Dnieprapiatroŭskaj vobłaści.
Vyžyć u takoj katastrofie nie zmoh nichto. Usie 178 čałaviek (u tym liku 29 dziaciej) na borcie abodvuch samalotaŭ zahinuli.
Voś jak apisvaŭ miesca katastrofy pažarny Mikałaj Pryśvietły: «U Mikałajeŭcy na ŭzhorku była bačnaja kabina samalota, bližej da Dniapra lažała paŭsałona. Usiudy valalisia rečy, trupy ludziej. Padpalenyja častki samalota my tušyli hadziny try. Samalot, dzie byli futbalisty «Pachtakora», lažaŭ u lesie, a chvost jaho — źleva, na poli. Urezalisia ŭ pamiać karciny, kali była znojdzienaja žanočaja ruka pa plačo, što namiortva zacisnuła frahmient prykładna adnahadovaha dziciaci… Žudaść strašnaja! Znajšli śled ad cieła, jakoje vybiła na darozie jamku hłybinioj niekalki santymietraŭ, a samo cieła, kali možna tak skazać, znachodziłasia mietraŭ za dvaccać. Jano było biez kostak, jak žele. Źmianilisia my tolki praz sutki. Tady ž pačali pryvozić truny i składać u ich frahmienty ciełaŭ zahinułych. Prasili składać tak, kab u adnu trunu nie traplali čatyry ruki ci try nahi. Kali b nie hibiel futbolnaj kamandy «Pachtakor», to pra hetuju trahiedyju mała chto viedaŭ by. Dla mianie heta byli samyja strašnyja sutki za ŭvieś čas słužby ŭ pažarnaj častcy. I nie daj boh kamuści bačyć i pieražyć takoje!»
Svaju častku trahiedyi pieražyli žychary Kuryłaŭki i Mikałajeŭki. Mnohija ź ich adčuli šok, kali siarod biełaha dnia da ich u dvor ź nieba pačali padać cieły ludziej.
U SSSR nie było pryniata addavać šyrokaj ahałoscy infarmacyju pra katastrofy, jakija adbyvalisia ŭ krainie. Ale trahiedyju ŭ niebie nad Dnieprapiatroŭskaj vobłaściu schavać nie ŭdałosia. Na matč u Minsku z udziełam «Pachtakora» ŭžo byli pradadzienyja tysiačy biletaŭ, i biespadstaŭnaja admiena matču ŭ lubym vypadku vyklikała b padazreńni ŭ zaŭziataraŭ.
Što pryviało da katastrofy: aficyjnaja viersija
Aficyjnaje rasśledavańnie vyśvietliła, što pryčynaj katastrofy stali dziejańni dyśpietčaraŭ Charkaŭskaha centra RC AS KPR.
Učastak nieba, za jaki adkazvaŭ centr, byŭ vielmi ažyŭlenym. Tut lotała mnostva samalotaŭ, što rabiła pracu dyśpietčaraŭ vielmi napružanaj. A pałovie vośmaj ranicy na dziažurstva zastupiła źmiena pad kiraŭnictvam staršaha dyśpietčara Siarhieja Siarhiejeva. Na składany paŭdniova-zachodni siektar jon pastaviŭ maładaśviedčanaha dyśpietčara 3-ha kłasa (faktyčna stažora), 20-hadovaha Mikałaja Žukoŭskaha. Kantralavać jaho pracu Siarhiejeŭ pryznačyŭ bolš daśviedčanaha dyśpietčara 1-ha kłasa Uładzimira Sumskoha.
Situacyja, jakaja pryviała da trahiedyi, pačała składvacca za 15 chvilin da jaje. Tady pieršy, kišynioŭski, samalot na vyšyni 8400 mietraŭ zajšoŭ u śfieru adkaznaści Žukoŭskaha. Prykładna ŭ hety ž čas Siarhiejeŭ, jaki pavodle instrukcyi taksama musiŭ kantralavać dziejańni stažora, padmianiŭ dyśpietčara inšaha, paŭnočna-ŭschodniaha siektara — i dziejańni Žukoŭskaha z Sumskim na paŭdniova-zachodnim siektary zastalisia bieź jaho kantrolu.
Stažor pamyliŭsia ŭ raźlikach i trojčy admoviŭ kišynioŭskamu ekipažu na zapyt pieramiaścicca na vyšejšy ešałon 9600 mietraŭ, paličyŭšy, što toj u takim vypadku niebiaśpiečna zblizicca ź inšym samalotam, jaki ruchaŭsia spadarožnym rejsam. Nasamreč pamiž tymi łajnierami tady było 55 kiłamietraŭ. A voś minski samalot, ličyŭ Žukoŭski, kišynioŭskamu nie pahražaŭ, choć adlehłaść pamiž imi chutka skaračałasia.
Prykładna praź dziesiać chvilin minski samalot dałažyŭ, što padniaŭsia na ešałon 7200 mietraŭ, i Žukoŭski daŭ jamu ŭkazańnie padymacca da 8400 mietraŭ. Tak abodva samaloty — udzielniki chutkaj trahiedyi apynulisia na adnoj vyšyni i na kursach zbližeńnia. Katastrofy jašče možna było paźbiehnuć — minski avijałajnier musiŭ dalej nabrać vyšyniu i padniacca da dzieviaci kiłamietraŭ. Ale tam na sustrečnym kursie źjaviŭsia jašče adzin samalot, Ił-62, tamu Žukoŭski zahadaŭ minskamu Tu-134 zastavacca na ešałonie 8400. Praz pamyłku ŭ raźlikach jon pa-raniejšamu ličyŭ, što minski i kišynioŭski łajniery nie pierasiakucca.
U 13.30 dyśpietčar Sumskoj, nazirajučy na ekranie radyjołakatara niebiaśpiečnaje zbližeńnie mietak samalotaŭ, zrazumieŭ, što Žukoŭski pamyliŭsia. Jon umiašaŭsia ŭ kiravańnie palotami, kab vypravić pamyłku. Vyznačyŭšy, što volny ešałon 9600, jon dvojčy zahadaŭ padniacca na jaho samalotu Ił-62. A na vyzvaleny ešałon 9000 adpraviŭ biełaruski Tu-134 z dapamohaj kamandy «735, a vy 9000 zajmicie, nad Dniepradziaržynskam 8400 pierasiakalny».
Pomnik futbolnaj kamandzie «Pachtakor», jakaja zahinuła ŭ avijakatastrofie 11 žniŭnia 1979 hoda, Kuryłaŭka, Ukraina, 2014 hod. Fota: Ała Siarhiejeŭna Šulepina-Tazietdzinava, Rustem Irsajeŭ. ru.wikipedia.org
Za chvilinu da katastrofy Ił-62 z druhoha razu paćvierdziŭ pryjom kamandy i pačaŭ padymacca. A praź niekalki siekund paśla hetaha ŭ efiry prahučała «Zrazumieŭ…(nierazborliva)…8400». Sumskoj paličyŭ hetaje paviedamleńnie jak paćvierdžańnie ekipaža minskaha Tu-134 pra pryjom kamandy i zajmańnie ešałona 9000 mietraŭ. Vyrašyŭšy, što vypraviŭ pamyłku, jon nie pravieryŭ stanovišča samalotaŭ na źviestkach radyjołakatara, supakoiŭsia i adyšoŭ ad pracoŭnaha miesca Žukoŭskaha. Nasamreč minski ekipaž praz pamiechi nie pačuŭ pieršaj častki frazy (pra nieabchodnaść zaniać ešałon 9000), a druhuju (pra pierasiakalnyja kursy ź inšym samalotam na vyšyni 8400) uspryniaŭ prosta jak dadatkovuju infarmacyju. Adpaviedna, vyšyniu samalot mianiać nie staŭ — šancaŭ paźbiehnuć katastrofy ciapier nie było.
Na nastupnyja vykliki dyśpietčaraŭ ni małdaŭski, nie biełaruski łajniery bolš nie adkazvali. A ŭ 13.40 na suviaź vyjšaŭ ekipaž «kukuruźnika» An-2, jaki pralataŭ pablizu i pieradaŭ, što ŭ rajonie Kuryłaŭki bačyć, jak padajuć častki samalota.
Faktyčna Žukoŭski praz pamyłku ŭ raźlikach skiravaŭ samaloty adzin na adzin, miarkujučy, što jany pavinnyja raźminucca. Sumskoj paśpieŭ zaŭvažyć jaho pamyłku i pasprabavaŭ jaje vypravić — ale nie pierakanaŭsia ŭ tym, što jaho kamandy pryniatyja, i nie prakantralavaŭ stanovišča samalotaŭ z dapamohaj radyjołakatara. U dadatak praz ažyŭlenyja pieramovy ŭ radyjoefiry paviedamleńni prychodzili z pamiechami, jakija pieraškadžali ich zrazumieć pravilna.
Sud nad dyśpietčarami pačaŭsia praz 11 miesiacaŭ paśla avijakatastrofy. Jon prachodziŭ u vielmi ciažkaj abstanoŭcy. Adna z žančyn, dzicia jakoj zahinuła, navat pryjšła na sud ź siakieraj. Padsudnyja na pracesie pavodzilisia pa-roznamu. Žukoŭski abvinavačvaŭ svajho kalehu ŭ tym, što toj jaho nie padrychtavaŭ da pracy, i vinu pryznaŭ tolki častkova. Sumskoj svaju vinu pryznaŭ i ŭ apošnim słovie prasiŭ prabačeńnia ŭ svajakoŭ zahinułych.
Viarchoŭny sud Ukrainskaj SSR asudziŭ dyśpietčaraŭ Mikałaja Žukoŭskaha i Uładzimira Sumskoha na 15 hadoŭ pazbaŭleńnia voli ŭ papraŭča-pracoŭnaj kałonii ahulnaha režymu. Pieršy z kałonii tak i nie vyjšaŭ — tam jon skončyŭ žyćcio samahubstvam. A Sumskoha praz šeść hadoŭ i piać miesiacaŭ u kałonii pad Kryvym Roham pamiłavali i vypuścili na volu.
Alternatyŭnyja viersii pryčyn katastrofy
Z aficyjnaj viersijaj padziej i z raźmierkavańniem adkaznaści za katastrofu zhodnyja nie ŭsie.
Uładzimir Sumskoj u 2004 hodzie daŭ intervju, u jakim znoŭ zhadziŭsia z vyniesienym jamu prysudam. Ale adznačyŭ, što ličyć vinavatym u trahiedyi i svajo niepasrednaje kiraŭnictva. Pavodle Sumskoha, dyśpietčary Charkaŭskaha centra RC AS KPR adnačasova trymali na suviazi pa 12 samalotaŭ, u toj čas jak zhodna z raźlikami śpiecyjalistaŭ Akademii hramadzianskaj avijacyi, jakija zajmalisia vyvučeńniem trahiedyi, maksimalnaja kolkaść navat dla aŭtamatyki taho času nie mahła pieravyšać 10−11 bartoŭ.
Nadmahilnaja šylda na mahile ekipaža Tu-134, jaki raźbiŭsia ŭ avijakatastrofie nad Ukrainaj 11 žniŭnia 1979 hoda. Fota: Uładzimir Paŭłoŭski (Litvin87). CC BY 3.0, commons.wikimedia.org
Akramia taho, Sumskoj nie razumieŭ, čamu adkaznaści ŭnik staršy dyśpietčar Siarhiejeŭ, jaki ŭ fatalny dzień tak niaŭdała raźmierkavaŭ źmienu. Śpiecyjalist, što adsiedzieŭ šeść z pałovaj hadoŭ u źniavoleńni, śćviardžaŭ, što pavodle instrukcyi dapamahać Žukoŭskamu musiŭ nie jon, šarahovy dyśpietčar, a mienavita načalnik źmieny, to-bok staršy dyśpietčar Siarhiejeŭ.
Jość i bolš ekzatyčnyja viersii nakont taho, chto niasie adkaznaść za trahiedyju ŭ niebie nad Ukrainaj u žniŭni 1979 hoda. U rasijskich i ukrainskich ŚMI sustrakajucca śćvierdžańni, što trahiedyja była źviazanaja z zakryćciom adnaho z aptymalnych pavietranych kalidoraŭ dla patrebaŭ uradavaha rejsa. U toj dzień u Krymie adpačyvaŭ saviecki lidar Leanid Brežnieŭ, i da jaho źbiraŭsia lacieć jaho siabar i «pravaja ruka» Kanstancin Čarnienka. U adpaviednaści z hetaj viersijaj, dyśpietčary, pierakryŭšy adzin z kalidoraŭ, vymušanyja byli raźmiarkoŭvać samaloty pa inšych — što i pryviało ŭ vyniku da «ciesnaty» na fatalnym ešałonie. Zrešty, u materyjałach suda złaviesnaja rola niejkich uradavych rejsaŭ nie zhadvałasia.
U 2008 hodzie hałoŭny trenier «Pachtakora» Aleh Bazilevič, što cudam paźbiehnuŭ hibieli, u intervju ŭkrainskamu žurnalistu Dźmitryju Hardonu raskazaŭ, što nie vieryć u aficyjnuju viersiju katastrofy. Žurnalist spytaŭ u jaho:
— Što ž pryviało da fatalnaha sutyknieńnia — pamyłka piłota, dyśpietčara?
— Kančatkovy adkaz na hetaje pytańnie daść tolki čas, ale ja čamuści ŭ aficyjnuju viersiju nie vieru, — adkazaŭ Bazilevič. — Mnie zdajecca, «Pachtakor» zahinuŭ praź biezałabiernaść našych SPA, staŭ ich čarhovaj achviaraj. Samalot, ja liču, źbili tam, dzie jamu nielha było źjaŭlacca. <…> Prosta praz pamyłku dyśpietčara bort z futbalistami zalacieŭ u pavietranuju prastoru nad niejkim abaronnym abjektam.
Savieckija vajskoŭcy sapraŭdy nie raz adkryvali ahoń pa cyvilnych savieckich samalotach. U 1959 hodzie pad abstreł sa strałkovaj zbroi ŭ rajonie Stalinhrada (ciapier heta Vałhahrad u Rasii) trapiŭ pasažyrski samalot Ił-14, jaki vykonvaŭ rejs z Maskvy ŭ Baku. Tady zahinuła 25 čałaviek. A ŭ 1962 hodzie nad Krasnajarskim krajem adna z častak SPA, pravodziačy navučalnyja puski rakiet, źbiła samalot Tu-104A — hetaja pamyłka kaštavała 84 žyćci.
Ale niejkich realnych paćvierdžańniaŭ u hipotezy pra źbićcio ŭ niebie nad Ukrainaj adrazu dvuch cyvilnych łajnieraŭ niama. Na abłomkach samalotaŭ, jakija zvalilisia ŭ Pietrykaŭskim rajonie, nie było śladoŭ ad traplańnia rakiet i snaradaŭ, savieckija vajskoŭcy nie pravodzili tut u toj momant vajskovych vučeńniaŭ z rakietnymi puskami.
Pamiać pra katastrofu ŭ Biełarusi i «Niesyhrany matč»
Pamiać pra trahiedyju va ŭkrainskim niebie zastałasia na Uschodnich (Maskoŭskich) mohiłkach u Minsku. Tut u 1979 hodzie pachavali ŭvieś ekipaž minskaha Tu-154, akramia Siarhieja Pietrasiana, cieła jakoha pavieźli na radzimu, u Armieniju. Hrupavoje pachavańnie znachodzicca niepadalok ad tak zvanaj «Alei zorak», dzie raźmieščanyja mahiły čynoŭnikaŭ, viadomych artystaŭ, piśmieńnikaŭ i navukoŭcaŭ.
Mahiły biełaruskaha ekipaža łajniera Tu-134 na Uschodnich mohiłkach u Minsku. Fota: Uładzimir Paŭłoŭski (Litvin87), CC BY-SA 3.0, commons.wikimedia.org
11 žniŭnia 2024 hoda ŭ Minsku na stadyjonie «Dynama-Juni» prajšoŭ «Niesyhrany matč» u pamiać pra avijakatastrofu 45-hadovaj daŭniny. U składzie «Pachtakora» i «Dynama» hulali vieterany ŭźbiekskaha kłuba składu 1979 hoda, jakim paščaściła prapuścić trahičny rejs, i vieterany minskaha kłuba, jakija tady nie dačakalisia svaich supiernikaŭ: Achmad Ubajdułajeŭ, Hienadź Dzianisaŭ, Ihar Pavalajeŭ, Eduard Małafiejeŭ, Anatol Bajdačny, Siarhiej Baroŭski, Ihar Hurynovič. Matč skončyŭsia ź likam 6:6.