Čamu ŭ biełaruskim pierakładzie nie Zieŭs, a Dzeŭs?
U pierakładzie słavutaj «Ilijady» Hamiera sa staražytnahrečaskaj na biełaruskuju movu, vykananym Lavonam Barščeŭskim, usie imiony hučać zvykła, ale vyklučeńniem stała imia viarchoŭnaha boha Alimpa, viadomaje ŭsim ź dziacinstva. Razabralisia, čamu tak.
09.10.2024 / 19:08
Jupiter (jon ža Zieŭs, abo Dzeŭs) i Fietyda. Karcina Žana Ahiusta Daminika Enhra, 1811 hod. Siužet zapazyčany z epizodu «Ilijady» Hamiera, u jakim marskaja nimfa Fietyda molić Jupitera ŭmiašacca i źmianić los jaje syna Achiła, jaki ŭ toj čas byŭ udzielnikam Trajanskaj vajny. Fota: Wikimedia Commons
U kamientarach da vydańnia aŭtar adznačaje, što imknuŭsia pieradavać ułasnyja imiony i hieahrafičnyja nazvy jak najbližej da taho, jakim čynam adpaviednyja słovy vymaŭlalisia ŭ staražytnahrečaskaj movie. Adnak u paasobnych vypadkach, tam, dzie tradycyja — u pryvatnaści, zafiksavanaja ŭ biełaruskamoŭnych školnych padručnikach — addaje pieravahu nabližeńniu da poźniehrečaskaha (vizantyjskaha) vymaŭleńnia, jon śviadoma robić peŭnyja vyniatki z hetaha praviła.
Heta tyčycca imionaŭ niekatorych značnych dla hrekaŭ bahoŭ — Hieja zamiest bolš pravilnaha napisańnia Haja, Feb zamiest Fojb, Hiefest zamiest Hiefajst, Zefir zamiest Dzefiur, Muzy zamiest Musy, Efir zamiest Ajter; hierojaŭ — Enej zamiest Ajnej, Mieniełaj zamiest Mienełaj, Adysiej zamiest Adysej, Fieniks zamiest Fojniks; šyrokaŭžyvanych hieahrafičnych nazvaŭ: Achieja zamiest Achaja, Bieotyja zamiest Bajotyja, Mieandr zamiest Majandr, Trakija zamiest Trekija, Samafrakija zamiest Samatrekija. U inšych imionach taksama zachavanyja tradycyjny nacisk ci tradycyjnaja pieradača toj ci inšaj litary.
Druhoje vydańnie «Ilijady» ŭ pierakładzie Lavona Barščeŭskaha. Fota: Polackija Labirynty
Niahledziačy na heta, zafiksavanaha ŭ biełaruskamoŭnych školnych padručnikach boha Zieŭsa ŭ pierakładzie čakaŭ zusim inšy los. Zamiest hetaha varyjanta napisańnia imia Barščeŭski ŭžyvaje varyjant Dzeŭs.
Pierakładčyk tłumačyć hetuju źmienu tym, što ŭ staražytnahrečaskaj movie litara Ζ, ź jakoj pačynajecca imia boha Ζευς, aznačała zusim nie huk «z», jak u sučasnaj hrečaskaj, a spałučeńnie «dz». Hetaha spałučeńnia, jak jon śćviardžaje, niama ŭ ruskaj movie, tamu tam boh Zievs, a ŭ biełaruskaj, dzie šyroka raspaŭsiudžany «dz», nie varta brać ruskaje napisańnie jak pasiarednika i pisać Zieŭs, a varta pisać vyklučna Dzeŭs.
Na karyść takoha pračytańnia hetaj hrečaskaj litary havoryć navat jaje tradycyjnaja nazva — dzeta. Siońnia hreki jaje nazyvajuć inakš — zita.
Ale jaki nasamreč huk aznačała hetaja litara ŭ staražytnaści — dahetul zastajecca adkrytym pytańniem siarod navukoŭcaŭ. Niekatoryja daśledčyki ličać, što jana vymaŭlałasia jak /zd/, a inšyja, što jak /dz/. Tady ŭ daelinistyčnuju epochu vymaŭleńnie imia boha možna rekanstrujavać jak *Dzéus [NN: tut i dalej zoračkaj paznačana vymaŭleńnie, jakoje rekanstrujavana movaznaŭcami]. Užo ŭ epochu elinizmu, heta značyć z času zavajovaŭ Alaksandra Makiedonskaha ŭ 330—320-ja hady da n.e., źjaviłasia sučasnaje vymaŭleńnie.
Na karyść abiedźviuch viersij vysoŭvajecca šmat arhumientaŭ i hetak ža šmat piarečańniaŭ.
Naprykład, u padtrymku viersii pra /zd/ śviedčyć toje, što hreki pieradavali piersidskija nazvy z hetym spałučeńniem praź litaru ζ — Artavazda rabiŭsia ŭ hrečaskim zapisie Ἀρταβαzος. Niahledziačy na toje, što varyjant /dz/ maje nie mienš paćviardžeńniaŭ, siońnia najmienš piarečańniaŭ z boku movaznaŭcaŭ maje varyjant /zd/. Zrešty, abodva jany mahli isnavać paralelna ŭ roznych dyjalektach. Naprykład, hreki poŭdnia Italii, kolišniaj tak zvanaj Vialikaj Hrecyi, dahetul zachvali /dz/ u svajoj movie.
Dzeŭs uzychodzić da protaindajeŭrapiejskaha słova *dyḗws, jakoje litaralna aznačała nieba, niabiosy, a paśla i boha nieba. Ad jaho ž pachodzić biełaruskaje słova «dziva». Ad taho ž korania *dyew (być śvietłym, źziać) utvaryłasia, naprykład, spačatku archaičnaje deivos, a paśla sučasnaje łacinskaje deus — boh. Anałah Zieŭsa ŭ rymskaj mifałohii nosić imia Jupiter, i składana pavieryć, ale jano taksama maje toj ža korań, što i ŭ hrečaskim varyjancie: Iuppiter utvaryłasia ad *djous patēr («baćka nieba»), dzie *djous uzychodzić da *dyḗws.
Zieŭs (Dzeŭs) z Atrykali. Rymskaja repradukcyja I stahodździa da n. e. hrečaskaj skulptury Dzeŭsa Alimpijskaha raboty Fidyja. Muziej Pia-Klemiencina ŭ Vatykanie. Fota: Wikimedia Commons
Mahčyma, čytajučy *dyḗws, vam padałosia, što dzieści vy heta ŭžo čuli. Kali vy cikavilisia bałckaj mifałohijaj, to musicie viedać, što hałoŭnaje bostva ŭ joj, uvasableńnie śvietłaha dzionnaha nieba zaviecca Dzievas, Dzieŭs abo Dejvs.
«Baćka nieba» — adzin z najbolš archaičnych piersanažaŭ u mifałohii amal usich indajeŭrapiejskich narodaŭ. Siońnia litoŭskaje dievas aznačaje luboha boha, u tym liku chryścijanskaha. Prazrystaja etymałohija słova adsyłaje da taho ž korania, što i imia hałoŭnaha boha hrečaskaha panteonu.
Artykuł Dzeusas u Litoŭskaj Vikipiedyi
Darečy litoŭskaja mova adzinaja, dzie imia alimpijskaha boha Ζευς pieradajecca mienavita praz «dz» — Dzeusas. Mahčyma, takaja pieradača ŭ litoŭskaj zroblena admysłova, kab padkreślić rodnasnaść Dzeusas i Dievas i tym samym pakazać staražytnaść i archaičnaść kultury bałckich narodaŭ. Na karyść hetaha śviedčyć niepaśladoŭnaść u pieradačy staražytnahrečaskaj litary Ζ: Ζέφυρος (Ziefir) zastaŭsia Zefyras, a nie staŭ Dzefyras.
Ślady słova *dyḗws možna siońnia adšukać i na Biełarusi. Najbolš praŭdapadobna, što šmatlikija kultavyja ŭzhorki, jakija nosiać nazvu Dziavočaja hara i ŭ jazyčnickija časy ŭšanoŭvalisia miascovymi žycharami, raniej nazyvalisia imiem Dzieva-Dziva, a paśla byli pieratłumačanyja pa-inšamu.
Boh z mysa Artemisijan. Doŭhi čas ličyłasia, što heta boh mora Pasiejdon, ale znachodki anałahičnych fihurak paćvierdzili, što ŭ rukach u jaho byŭ nie tryzub, a małanka. Siońnia ličycca, što heta skulptura Zieŭsa (Dzeŭsa). Fota: Wikimedia Commons
Mabyć, upieršyniu napisańnie Dzeŭs u biełaruskaj publicystycy sustrakajecca na staronkach pieršaha numara časopisa KRYŬJA za 1994 hodzie, čyim redaktaram tady byŭ biełaruski etnołah Siarhiej Sańko. KRYŬJA staviła za metu pieraasensavańnie Biełarusi ŭ ramkach bałcka-kryŭskaha dyskursu. Zatym u 2004 hodzie jano źjaviłasia ŭ encykłapiedyčnym słoŭniku «Biełaruskaja mifałohija», navukovym redaktaram jakoha byŭ usio toj ža Sańko. Va ŭsich svaich publikacyjach Sańko paśladoŭna vykarystoŭvaje hety varyjant napisańnia.
Jaho ž padchoplivaje i Lavon Barščeŭski, jaki vykarystoŭvaje varyjant Dzeŭs jak u bolš rańnich pierakładach sa staražytnahrečaskaj movy, naprykład, trahiedyi «Edyp-car», tak i ŭ pierakładach paezii z anhlijskaj i niamieckaj moŭ.
Praŭda, u tłumačeńniach da svajho pierakładu «Ilijady» Barščeŭski trochi sam sabie supiarečyć. Jon piša, što addavaŭ pieravahu, asabliva što datyčyć imionaŭ značnych dla hrekaŭ bahoŭ, napisańniu sa školnych padručnikaŭ, niahledziačy na nieadpaviednaść hetaj tradycyi aryhinalnamu vymaŭleńniu.
Čamuści ŭ hetym pieraliku jość druharadnyja bahi, naprykład, Zefir — Dzefiur (Ζέφυρος), ale niama hałoŭnaha, imia jakoha zamacavanaje nie tolki školnymi padručnikami, ale taksama encykłapiedyčnymi vydańniami i mastackimi tvorami.
Pry tym što aryhinalnaje vymaŭleńnie ŭ staražytnahrečaskaj movie jość pytańniem navukovaj rekanstrukcyi, jakaja zaŭsiody zastajecca hipatetyčnaj. Znakamitaja bajka «Aviečka i koni», stvoranaja movaznaŭcam Aŭhustam Šlajchieram na praindajeŭrapiejskaj movie, jak jon jaje bačyŭ u dalokim 1868 hodzie, źviedała mnostva pierahladaŭ. I hety praces nie spyniajecca — z rehularnaściu ŭ niekalki hadoŭ bajka pierapisvajecca, bo ŭ movaznaŭcaŭ źjaŭlajucca novyja źviestki pra toje, jak mahła hučać staražytnaja mova.
Staražytnahrečaskaja mova, viadoma, na paradak bližejšaja da nas, ale niapeŭnych miescaŭ taksama niamała, jak taja ž sprečka pra /zd/ i /dz/.
Vyhladaje, što źjaŭleńnie Dzeŭsa, jaki vybivajecca z akreślenaha samim aŭtaram šerahu vyklučeńniaŭ — heta taksama bolš pra taki pošuk nacyjanalnaj admietnaści, čym pra adpaviednaść histaryčnaj praŭdzie.
Vykradańnie Jeŭropy. Karcina Valancina Siarova, 1910 hod. Dziaržaŭnaja Traćciakoŭskaja halereja. Fota: Wikimedia Commons
Jak hučała imia Zieŭsa (Dzeŭsa) u časy, kali była napisanaja «Ilijada», maje značeńnie tolki dla vuzkaha koła śpiecyjalistaŭ-movaznaŭcaŭ.
U toj ža čas jaki varyjant napisańnia — Dzeŭs ci Zieŭs — zamacujecca ŭ biełaruskaj tradycyi, jaki spadabajecca biełarusam, pakaža čas.
Ale varta zaznačyć, što absalutnaj bolšaściu jeŭrapiejskich moŭ roznymi šlachami byŭ zasvojeny mienavita varyjant napisańnia, bližejšy da Zieŭs.