Akazvajecca, hubiernatary byli ŭ Biełarusi jašče da prychodu Rasii: homielski historyk padzialiŭsia cikavaj znachodkaj
Kandydat mastactvaznaŭstva Jaŭhien Malikaŭ u błohu «Mova Homiel» parazvažaŭ, jak lepš nazyvać kiraŭnikoŭ biełaruskich abłaściej — hubiernatarami ci vajavodami. I abvierh raspaŭsiudžany mif dziakujučy znachodcy ŭ polskim archivie.
22.10.2024 / 19:07
Fota: «Mova Homiel»
Z nabyćciom Biełaruśsiu niezaležnaści ŭ našym słoŭniku źjaviŭsia šerah novych słoŭ. Siarod takich moŭnych novaŭtvareńniaŭ vucha niejak rezała vykarystańnie nazvy pasady vyšejšaha kiraŭnika vobłaści «hubiernatar» zamiest sapraŭdnaha aficyjnaha termina «staršynia abłvykankama».
Hetaje słova addavała vidavočnaj kalkaj z rasijskaj terminałohii jašče časoŭ impieryi Ramanavych i ich hubiernij Zachodnieruskaha kraju. A što zrobiš, lubiać našy ludzi małpavańniem zajmacca!
Možna, kaniešnie, zrazumieć, što vykarystańnie słova «vajavoda» ŭ jakaści nazvy pasady vyšejšaha kiraŭnika vobłaści było b choć i bolš adpaviednym biełaruskaj histaryčnaj terminałohii, ale pačuć u navinach «Siońnia Žytkavicki rajon z rabočym vizitam naviedaŭ homielski vajavoda…» stałasia b užo zusim pikam nacyjanalnaha ramantyzmu («homielski vajavoda Alaksandr Jakabson» ci «vajavoda Uładzimir Dvornik»).
Ale jakim było ździŭleńnie, kali ŭ dakumientach, źviazanych z Homielskim starostvam XVIII stahodździa niekalki razoŭ trapiŭsia… gubernator homelski! Spačatku ŭźnikli sumnievy, ci pravilna słova było rasčytana ŭ viaziach sa staražytnych karakulaŭ, ale hetyja sumnievy chutka adpali — pračytana pravilna.
Paśla ciažka było zrazumieć, čamu ŭ invientarach Homielskaha starostva najvyšejšaj asobaj administracyi padadzieny hubiernatar, ale jahonaje imia nie supadaje ź viadomym imiem homielskaha starasty na toj čas.
Naprykład, na pieršaj staroncy lustracyi Homielskaha starostva 1765 hoda, jakaja zachavałasia ŭ Litoŭskim nacyjanalnym histaryčnym archivie, hubiernataram starostva nazvany Stanisłaŭ Niepakajčycki, prytym ahulnaviadomym faktam jość toje, što ŭładalnikam homielskaha starostva ŭ hety čas byŭ kancler VKŁ kniaź Michał Frederyk Čartaryjski, pra što taksama było napisana na toj ža staroncy.
Michał Frederyk Čartaryjski. Krynica: Wikimedia Commons
U dakumientach 1736 hoda z Kijeŭskaj hubiernskaj kancylaryi, jakaja ŭvachodziła ŭ skład Małarosii Rasijskaj impieryi, paviedamlałasia, što dla vyrašeńnia pamiežnych sprečak pamiž sialanami vioski Staryja Jurkavičy Homielskaha starostva Rečyckaha pavieta i vioskaj Fajevičy, majomaści bunčukovaha tavaryša Piatra Čarnałuckaha ŭ Tapalskaj sotni Małarasijskaha Staradubskaha pałka, vyjazdžaŭ hubiernatar homielskaha starostva Fiodar Born. I takich prykładaŭ vialikaja kolkaść.
Dziŭnaj i niezrazumiełaj vyhladała taja akaličnaść, što pasada «homielski hubiernatar» uzhadvajecca tolki ŭ dakumientach pieryjadu starasty Michała Frederyka Čartaryjskaha (1730-1772 hady). I tolki praz doŭhi čas čytańnia staražytnych dakumientaŭ vymalavałasia razumieńnie, što «homielski hubiernatar» XVIII stahodździa — heta faktyčna namieśnik homielskaha starasty, jaki realna kiruje starostvam, u pieršuju čarhu jaho haspadarčym žyćciom.
U toj čas jak uładalnik starostva — padkancler, a paźniej i kancler VKŁ, kniaź Michał Frederyk Čartaryjski, byŭ adnym z samych upłyvovych palityčnych dziejačaŭ Rečy Paspalitaj taho času i, vidavočna, nie moh adsočvać, kamu ź sialan i na kolki hod dać słabadu, a ŭ kaho jana ŭžo skončyłasia i treba ŭvodzić poŭnuju apłatu čynšu. Hetym, darečy, starasta Michał Čartaryjski adroźnivajecca ad papiarednich homielskich starastaŭ Famy i Mikałaja Krasinskich, jakija z 1682 pa 1730 hady vałodali Homielskim starostvam, niepasredna tut žyli i asabista im kiravali.
Takim čynam, «homielski hubiernatar» z punktu hledžańnia histaryčnaj terminałohii — absalutna abhruntavany termin, jaki maje karani ŭ časy značna raniejšyja za prychod siudy Rasijskaj impieryi.
Etymałohija słova «hubiernatar», niahledziačy na ahulnapryniataje razumieńnie jaho ad słova «hubiernia» (vyšejšaja adzinka terytaryjalnaha padziełu ŭ Rasijskaj impieryi), u realnaści pachodzić ad absalutna inšaha słova.
Łacinskaje słova gubernator pachodzić ad suhučnaha hreckaha słova, što aznačaje «styrnavy» — čałaviek, jaki staić na karmie karabla i kiruje jaho rucham, pa inšamu «rulavy». Adpaviedna ŭ sistemie kiravańnia «hubiernatar» — heta kiraŭnik peŭnaj vialikaj administratyŭna-terytaryjalnaj adzinki. Historyja hubiernatarstva ŭ roznych krainach — Francyi, ZŠA, Rasijskaj impieryi pakazvaje, što jany, jak praviła, kiravali samymi vialikimi administratyŭna-terytaryjalnymi adzinkami, bolšymi za jakija była tolki ŭłasna sama dziaržava.
U hetym kantekście sučasnaje vykarystańnie ŭ Biełarusi terminu «hubiernatar» adnosna nazvy pasady najvyšejšaha kiraŭnika vobłaści całkam łahičnaje i abhruntavanaje i, niahledziačy na hramadskija stereatypy, maje značna bolš hłybokaje histaryčnaje pachodžańnie, u tym liku dla Homielščyny, dzie svaje hubiernatary byli jašče ŭ časy Rečy Paspalitaj, choć i z značna mienšymi terytaryjalna-administratyŭnymi paŭnamoctvami, čym sučasnyja.
Što da hipatetyčnaha na siońnia vykarystańnia termina «vajavoda», dyk pierš za ŭsio dla jaho ŭžyvańnia pavinny być ułasna sami «vajavodstvy». Vajavodstvy byli ŭ Biełarusi ŭ pieryjad VKŁ i Rečy Paspalitaj, adpaviedna tady ž byli i vajavody, jakija ŭznačalvali miascovuju ŭładu ŭ vajavodstvie, kiravali administratyŭnymi, haspadarčymi i vajskovymi spravami ŭ vajavodstvie, jany pryznačalisia pažyćciova vialikim kniaziem i karalom ź liku bujnych mahnataŭ.
Naprykład, Homiel da prychodu Rasijskaj impieryi adnosiŭsia da Homielskaha starostva ŭ Rečyckim paviecie Mienskaha vajavodstva Vialikaha kniastva Litoŭskaha Rečy Paspalitaj abodvuch narodaŭ. Siońnia termin «vajavoda» adnosna Biełarusi nie aktualny.
Pravasłaŭny prychod u Słonimie pakarajuć za niezakonna pieramalavany chram XVII stahodździa
Historyk znajšoŭ u Krakavie kanviert, jaki mianiaje pohlad na historyju biełaruskaj pošty