Z domu z łasosiem na šyldzie

Napačatku krambambula była džynam. Pryjšła jana da nas z zachadu, adkryŭ historyk materyjalnaj kultury Aleś Bieły.

Historyja hetaha napoju pačynajecca ŭ kancy XVI stahodździa. Halandzki menanit Ambrozi Vermiolen, ratujučysia ad relihijnaha pieraśledu, pryjechaŭ u Hdańsk. Na novym miescy jon zasnavaŭ brovar. Jahonaja viera jamu heta nie zabaraniała. Spravy ŭ pradpryjemstva ŭvieś čas išli ŭharu, i ŭ 1704 hodzie harelnia pierabrałasia na samuju prestyžnuju vulicu horadu — Breitgasse (Šyrokuju), u dom z łasosiem na šyldzie.

27.01.2006 / 11:16

Historyja hetaha napoju pačynajecca ŭ kancy XVI stahodździa. Halandzki menanit Ambrozi Vermiolen, ratujučysia ad relihijnaha pieraśledu, pryjechaŭ u Hdańsk. Na novym miescy jon zasnavaŭ brovar. Jahonaja viera jamu heta nie zabaraniała. Spravy ŭ pradpryjemstva ŭvieś čas išli ŭharu, i ŭ 1704 hodzie harelnia pierabrałasia na samuju prestyžnuju vulicu horadu — Breitgasse (Šyrokuju), u dom z łasosiem na šyldzie.

Pradpryjemstva praisnavała da 1922 h., kali ekanamičny kryzis i ciažkaść kamunikacyi z asnoŭnymi rynkami zbytu prymusili pierakinuć jaho ŭ Berlin. Pradpryjemstva isnuje i dahetul (pad nazvaj «Hardenberg-Wilthen». Razburany ŭ druhuju suśvietnuju dom «Pad Łasosiem» adnavili, i ciapier tut restaracyja «Pad Łasosiem» (ul. Szeroka, 52—54).

Dva pradukty hdańskaha brovaru ŭ XVII stahodździ atrymali viadomaść jak u Rečy Paspalitaj, tak i Niamieččynie. Adnoj ź ich była hdańskaja harełka («hdańskaja vodka», «haldvaser»), tradycyjnaja nastojka na ziołkach i kareńniach. Pryvabnaść joj nadavali niekalki listkoŭ tonkaj załatoj folhi, što płavali ŭ kožnaj flašcy. Hdańskaj harełcy prypisvalisia ledź nie cudatvornyja ŭłaścivaści. Šmatviekavaja słava zabiaśpiečyła joj miesca ŭ paemie A.Mickieviča «Pan Tadevuš».


Mienš viadomy spačatku byŭ jadłaŭcovy likior Krambambuli. Słova pachodzić ad słoŭ Krandewitt (dyjał. «jadłoviec») i Blamp (žarh. «alkaholny napoj», «pojła»). Pačatkova krambambula była jadłaŭcovaj harełkaj — džynam! Ale pastupova moda na krambambulu paradziła mnostva imitacyj, jakija ŭ Niamieččynie krucilisia vakoł intensiŭnaha čyrvonaha koleru aryhinalnaha praduktu (praŭda, jaho krynicaj čaściej byli višni).

U nas nia dbali i pra koler, i krambambula zrabiłasia pieravažna žoŭtaj. Drobny šlachcic, jaki chacieŭ žyć, jak mahnat, imknuŭsia vyrablać ŭsio «jak u ludziej» u chatniaj haspadarcy, nia traciačy ani šelehu hrošaj. Tak aryhinalny džyn daloka ad Hdańsku sastupiŭ miesca samatužnym kaktejlam dy punšam. I dla sučasnaj masavaj śviadomaści ŭ niamieckamoŭnych krainach i dalej na Zachadzie «krambambuli» — heta samarobny punš abo hlintvajn.

Sapraŭdnuju papularnaść Krambambuli nabyŭ nia ŭ Rečy Paspalitaj, dzie ŭ jaho byli mocnyja spaborniki — miod dy krupnik, a ŭ Niamieččynie. U niamieckim studenckim žarhonie XVII—XIX st. słova Krambambuli ŭžyvałasia dla aznačeńnia alkaholnaha kaktejlu, a paźniej jak synonim luboha alkaholu. Na pačatku XVIII st. źiaviłasia studenckaja pieśnia «Krambambuli», što prasłaŭlała adviečnyja kaštoŭnaści bieskłapotnaha studenckaha žyćcia i ŭ niekatorych varyjantach naličvała bolš za 100 kupletaŭ, kožny ź jakich kančaŭsia kličam «Krambimbambambuli, Krambambuli»! «Kananičny» varyjant byŭ napisany ŭ 1745 h. paetam Kryštafam Vedekindam. Aznajomicca z tekstam u rasiejskaj movie možna tut.

Paźniej źiaviłasia pieśnia «Der Krambambulist». Muzyka spadarožničaje krambambuli ŭsiu jaje historyju. U niamieckamoŭnych krainach jość prynamsi dva hurty, jakija nazyvajucca «Krambambula»: Niamieckaja «Krambambula» hraje nastalhičnyja tanha dy sŭinh. Švajcarskaja — addaje pieravahu Mocartu dy Šumanu.

Čarhovaje pieraasensavańnie słova masavaj śviadomaściu źviazanaje z apaviadańniem aŭstryjskaj piśmieńnicy XIX st. Maryi fon Ebner-Ešenbach. Jaje hałoŭny hieroj — sabaka, jakoha zavuć Krambambuli. Stanoŭčamu persanažu, jehieru Chopu, tajamničy abadraniec Rudy doryć jaje ŭ knajpie za vypiŭku, i praź niejki čas jany sutykajucca iznoŭ, pa roznyja baki Zakonu: Rudy vyjaŭlajecca pravadyrom rabaŭnikoŭ akruhi, zabojcam leśnika, a sabaku davodzicca rabić pakutlivy vybar pamiž starym i novym haspadarami.

Apaviadańnie trojčy ekranizavałasia: u 1940 Karłam Kiostlinam, u 1955 pad nazvaj «Radzima» Francam Antelem (u abodvuch filmach rolu jehiera Chopa hraŭ Rudolf Prak). Apošniaja ekranizacyja adbyłasia ŭ 1998 h. (rež. Ksaŭjer Švarcenberhier).

Lehiendarny napoj časoŭ VKŁ viarnuli ŭ Biełaruś dziakujučy źbiehu akaličnaściaŭ i nieparazumieńniaŭ, što nia stavić pad sumnieńnie jaho lehitymnaść. I kali muzyčny prajekt «Krambambula» budzie raźvivacca, jaho aŭtaram varta źviarnuć uvahu na niamieckuju kulturnuju historyju krambambuli, pieradusim na tradycyjnuju studenckuju pieśniu.

❏

Krambambula klasyčnaja šlachieckaja samatužnaja (z knihi Hanny Šymanderskaj «Na polskim stale», 2005):

20 h cynamonu, 15 h čornaha piercu (ziernie), pa 10 h kardamonu i hvaździkoŭ, 4 h muskatnaha arechu, 3 šklanki śpirtu, 2 šklanki harełki, 1 šklanka kipieniu, 1 kh miodu.

Patoŭčanyja prypravy składajuć u słoik, zalivajuć harełkaj i śpirtam. Zakarkoŭvajuć i pakidajuć u ciaple na 8—10 dzion, štodzień mocna trasučy słoik. Miod razvodziać u kipieni, varać, zdymajuć šum. Zdymajuć z ahniu i aściarožna dalivajuć źmieściva słoika, uvieś čas pamiešvajučy. Chutka achałodžvajuć u rondali z chałodnaj vadoj. Filtrujuć, raźlivajuć pa butelkach, zakarkoŭvajuć i pakidajuć u ciomnym chałodnym miescy na 4—6 miesiacaŭ.