Kudzinienka pra ŭcioki ad "Prastytutki"
"Praz mohiłki"...
18.12.2006 / 20:58
17 śniežnia – 82-aja hadavina biełaruskaha kino. Z hetaj nahody Andrej Kudzinienka dasłaŭ mnie artykuł, jaki padrychtavaŭ dla sajtu Maładaja Biełaruś.
Mušu pryznacca, što lepšaha padsumavańnia biełaruskich kinavynikaŭ dasiul nie było. Roŭna, jak nie byli padkazanyja j lepšyja šlachi vyjścia.
Z łaskavaje zhody aŭtara vyviešvaju artykuł na svaim błohu.
Čytajcie. Dumajcie. Stvarajcie.
***
Andrej Kudzinienka
Praz mohiłki*
Biełaruskaje kino ŭ pošukach aŭtentyki va ŭmovach kalanijalnych varunkaŭ
Epachalny łozunh Illiča (Lenina): "Najvažniejšym z mastactvaŭ dla nas źjaŭlajecca kino" – pastaviŭ kinematohraf u avanhard savieckaha mastactva. Ale Illič mieŭ na ŭvazie kinachroniku i jaje prapahandovaje značeńnie. Jamu, retrahradu ŭ estetyčnych pytańniach,było nie pa darozie z sapraŭdnymi avanhardystami i mastackimi revalucyjanerami, jakim byŭ nakanavany trahičny los. Ź nieparazumieńniaŭ pačałosia savieckaje kino. U hod śmierci Lenina"naradziłasia" i savieckaje biełaruskaje kino, ale nakolki biełaruskim jano było?
Biełaruskaje kino. Epizod I. Štučnaje apładnieńnie.
Luboje mastactva pačynajecca naturalna i samo saboj. Jano zaŭsiody vynikaje ź pierajmańnia – u pieršuju čarhu, ź pierajmańnia formy (pieršabytny čałaviek pierajmaŭ pryrodu); a ŭ parodyi prymityŭnyja formy pierajmajuć vysokaarhanizavanyja. Biełaruskaje kino naradziłasia dekretam Saŭnarkamu ad 17 śniežnia 1924 hodu, u horadzie Leninhradzie.
Biełaruskaje kino było začataje nienaturalnym čynam. Bo kino pačałosia paradyravańniem nie formy, a źmiestu nacyjanalnaj kultury. Užo pryznanyja majstry ruskaha i savieckaha kino (Hardzin, Chachłova, Taryč i inš.) stavili (za 1100 km. ad Biełarusi!) filmy nibyta biełaruskija, nibyta pra Biełaruś, a časam, navat i pa tvorach biełaruskich aŭtaraŭ. Ale pieršyja tvorcy i kiraŭniki "biełaruskaha" kino byli ludźmi dalokimi ad biełaruskaj kultury.
U vyniku atrymałasia parodyja na nacyjanalnuju kulturu. Kali b my pierapranuli aktoraŭ hetych pieršych filmaŭ u małdavan, i prymusili razmaŭlać na małdaŭskaj movie, dadaŭšy niekalki fołkstereatypaŭ, to atrymali by "małdaŭskaje" kino.
Pijaner ruskaha avanhardu Leŭ Kulašoŭ źniaŭ "Pryhody mistera Viesta ŭ krainie balšavikoŭ". Jahonaja karcina – heta parodyja na amerykanskaje kino, u jakoha tady ŭsie vučylisia. Paźniej hetaja vučoba i pierajmańnie pieraŭtvaryli parodyju ŭ surjoznaje, z trahičnym patasam mastactva. U biełaruskim kino mieŭ miesca zvarotny praces: nia źmiest šukaŭ dla siabie najbolej vyraznuju formu, a ŭžo znojdzienaja forma šukała svoj nacyjanalny biełaruski źmiest. Nie było ŭ rodapačynalnikaŭ biełaruskaha kino nacyjanalnaj biełaruskaj idei, a było tolki paviarchoŭnaje i abstraktnaje razumieńnie jaje.
Zaŭsiody važna, z čaho pačynaješ. Naprykład, pieršaj finskaj stužkaj była "Samahonka". Nakolki heta vyznačyła tematyku i styl finskaj kinematahrafii? Moža, nie vypadkova favarytami prestyžnych kinafestaŭ dzievianostych stali miłyja i adčajnyja marhinały-alkaholiki ź filmaŭ Kaŭryśmiaki i Miakii?
Pieršy biełaruski film – "Prastytutka" 1927 hodu (inšaja nazva "Zabitaja žyćciom"), režysera Aleha Frelicha. Sacyjalny film, dziakujučy vyłučanaj temie, byŭ vielmi prybytkovym. Jon zarabiŭ šmat hrošaj i dazvoliŭ trestu "Biełdziaržkino" surjozna zaniacca kinavytvorčaściu. Ale imitacyja (jak prastytucyja, imitacyja kachańnia dziela hrošaj) – stałasia dla savieckaha biełaruskaha kiniematohrafu fatalnaj.
Biełaruskaje kino. Epizod II. Pieršyja prykmiety žyćcia.
Pieršyja probliski svajho, aŭtentyčnaha kino źjavilisia tolki ŭ šaścidziesiatyja hady, u pieryjad chruščoŭskaj "adlihi" i idealahičnych pasłableńniaŭ, kali adbyłosia abudžeńnie cikavaści da prostaha čałavieka, da ŭłasnaj historyi i movy. Papiaredničaŭ kinaadlizie dziaržaŭny respublikanski prajekt pa źbirańni nacyjanalnych kadraŭ z usioj paślavajennaj krainy.
I pieršyja dasiahnieńni biełaruskaha kino byli źviazanyja mienavita z tymi ludźmi, jakija byli rodam ź Biełarusi. Tady źjavilisia ŭ litaratury Bykaŭ, Adamovič, Karatkievič, pačało stvaracca i pakrysie strukturavacca biełaruskaje kulturnaje asiarodździe.
U hety momant i paŭstała biełaruskaje kino, jakoha dahetul nie było ŭ pryncypie. Jahonyja tvorcy – u pieršuju čarhu, režyser Viktar Turaŭ, a paźniej – Valer Rubinčyk, Valer Rybaraŭ, Michaił Ptašuk.
Biełaruskaje kino. Epizod III. Zaniapad.
Kanfarmizm 70–80-ch hadoŭ. U hety peryjad savieckaja biełaruskaja kinematahrafija dasiahaje svaich rekordnych kolkasnych pakazčykaŭ, ale praktyčna całkam hublaje ŭłasny hołas i stanovicca, u adroźnieńnie ad hruzinskaj, litoŭskaj i ŭkrainskaj kinematahrafii, pravincyjnaj i biezabličnaj. Filmy zdymajucca na ruskaj movie, i ŭ hałoŭnych rolach zaŭsiody zadziejničanyja aktory maskoŭskich i leninhradskich teatraŭ.
Biełaruskaje kino. Epizod IV. Koma.
Čym žyvie ciapier niesavieckaje biełaruskaje kino?
Jano iznoŭ zajmajecca imitacyjaj kinapracesu i pierajmańniem savieččyny. U sučasnych dziaržaŭnych filmach dziejańnie adbyvajecca ŭ abstraktnaj rasiejskaj hłybincy, na ekranie rasiejskija "medyjnyja" tvary, a siužety nia majuć nijakaha dačynieńnia da Biełarusi. Čynoŭniki apraŭdvajuć heta tym, što pradavać kino pryjdziecca ŭ Rasiei, a ŭłasny rynak nadzvyčaj mały.
Ale jašče anivodny dziaržaŭny film nie zdabyŭ ni hrošaj, ni słavy. Da taho ž usie mechanizmy kiravańnia i finansavańnia kino zastalisia savieckimi (Mastackija rady, žorstkaja idealahičnaja cenzura, metavyja zamovy Ministerstva kultury). U takich umovach paprostu niemahčyma zrabić hodnaje i aktualnaje kino, i ŭsio zvodzicca da marnavańnia hrošaj padatkapłatnikaŭ pry nulavych tvorčych i kamercyjnych vynikach.
Zamknionaje koła, ź jakoha niama vyjścia. Tut treba albo adklučać "žyvy" trup ad štučnaha siłkavańnia, albo padtrymlivać stan komy, rapartujučy narodu, što biełaruskaje kino šče isnuje.
Biełaruskaje kino. Epizod V. Pačatak.
Dośvied tych ža finaŭ abo byłoj Juhasłavii pakazvaje: zrabiecie dobraje kino, nacyjanalnaje, svajo, i jaho kupiać, dzie zaŭhodna, i pakažuć na prestyžnych kinafestach. Hałoŭnaje, kab jano było aktualnym dla suśvietnaj kultury. A sučasnaje biełaruskaje kino, pa-pieršaje – nie sučasnaje, pa-druhoje – nie biełaruskaje, pa-treciaje – zusim nie kino.
Kino – heta kinapraces, nie asobnyja filmy asobnych režyseraŭ, a žyvy arhanizm. Heta i niezaležnaje kino, i filmy, datavanyja dziaržavaj, i karciny, finansavanyja telekanałami i fondami. Heta i arthaŭz, i kamercyjny pradukt, i šmatlikija, roznaha ranhu i kirunku, kinafesty, jakich u Biełarusi praktyčna niama.
Sapraŭdny kinapraces zaŭsiody šmatabličny i raznastajny, a, značyć, ciažka kantralavany. Niezdarma pry Stalinie byŭ pieryjad małakarcińnia, bo "pravadyr usich narodaŭ" prahladaŭ usie źniatyja filmy i sam asabista davaŭ dazvoł na kinaprakat. Da taho ž, Biełaruś siońnia źjaŭlajecca niedaraźvitaj kampleksujučaj kulturnaj pravincyjaj Rasiei. Taki vektar našaha sučasnaha hramadzkaha žyćcia, što padrymlivajecca prapahandaj.
Bolšaść ź biełaruskich kinatvorcaŭ daŭno pracujuć u Maskvie, dzie hanarary ŭ niekalki razoŭ vyšejšyja, ale i lepšyja tvorcy, jak hastarbajtery, zmušanyja zadavalniacca druhasnymi rolami.
Ci budzie kali-niebudź biełaruskaje kino, ci zojmie jano hodnaje miesca ŭ suśvietnym kinapracesie? Spadziajusia, što tak. Jość užo probliski, padziei, jakija, mahčyma, stanuć vyspačkami budučyni.
Ale pakul heta lakalnyja, paŭpadpolnyja i, viadoma, niezaležnyja prajekty, što atrymali žyćcio dziakujučy ličbavym technałohijam, jakija razburajuć “tatalitarnaść” kinapracesu. A rezki start arhientynskaha ci hišpanskaha kino dakazvaje, što jość perspektyva, kab pieraadoleć pravincyjnuju "zabitaść žyćciom" i "prastytuiravańnie" na čužoj kultury.
I mahčymy ŭłasny praduktyŭny šlach da sučasnaha kino – "praz mohiłki" savieckaha biełaruskaha mastactva.
* Nazva kinastužki režysiora Viktara Turava 1964 hodu. U 1994 hodzie rašeńniem JUNESKA hetaja stužka była zaniesienaja ŭ śpis 100 lepšych filmaŭ śvietu.
***
Aŭtar dakumentalna-eksperymentalnych filmaŭ “Sny V.V.”, “Planeta XX”. Jahonaja ihravaja stužka “Akupacyja. Misteryi” stałasia najvažniejšym dasiahnieńniem ajčynnaha kino, była ciopła pryniataja na kinafestach u Raterdamie, Maskvie, Tajbei, ale vyklikała skandał u Biełarusi i dasiul zabaronienaja ŭ krainie.