Niedaśpiełaja palityka (Minuŭščyna i ciapierščyna niamieckaje palityki ŭ dačynieńni da Biełarusi)

---

 Niedaśpiełaja palityka

Hość redakcyi “NN” — historyk Anatol Sidarevič. Temaju hutarki našaniŭcaŭ ź im stała minuŭščyna i ciapierščyna niamieckaje palityki ŭ dačynieńni da Biełarusi. Ci isnuje miž imi pierajemnaść? Kali tak, dyk u čym jana zaklučajecca?

 

— U biełaruska-niamieckich adnosinach času pieršaje suśvietnaje vajny možna vyłučyć niekalki etapaŭ. Pieršy — heta peryjad akupacyi z 1915 da 1918 h.: kajzeraŭskaje vojska pryjšło ŭ Vilniu i zachodniuju častku Biełarusi. Dziejačy “Našaj Nivy” mieli tady ciesnyja kantakty ź niamieckimi kulturnikami, z Rudolfam Abichtam, jaki mieŭ pierapisku z Antonam Łuckievičam, z karyfejem niamieckaj filalohii Fasmeram, aŭtaram najlepšaha etymalahičnaha słoŭnika rasiejskaj movy, jaki cikaviŭsia biełaruskaj movaj, z doktaram Ipelem, jaki daśledavaŭ biełaruskaje sakralnaje mastactva i ŭvioŭ va ŭžytak sam termin “biełaruskaje mastactva”, arhanizavaŭ pieršuju vystavu biełaruskaha mastactva ŭ 1918 h.

U 1915 h. u Biełaruś pryjšli rehularnyja niamieckija vojski, u abozie rehularnych vojskaŭ znachodzilisia haspadarniki, jakija stavili za metu vyciahnuć maksymum karyści dla niamieckaj ekanomiki. Ale adnačasova ŭ niamieckim vojsku słužyŭ i doktar Ipel, i inšyja kulturniki. Da hetaha času nie daśledavanaja “Hazeta 10-j armii”, što vydavałasia tut niamieckimi akupacyjnymi vojskami. Aśviatleńnie ŭ joj tahačasnych padziejaŭ u Biełarusi zasłuhoŭvaje dysertacyi.

U časie niamieckaj akupacyi Biełarusi ŭ 1915—18 h. adčynialisia biełaruskija škołki, rychtavalisia kadry nastaŭnikaŭ. Istotna i toje, što žycharam akupavanaj častki Biełarusi vydavalisia “aŭsvajsy” na niamieckaj i biełaruskaj movach, pryčym na rodnaj movie — upieršyniu za vielmi praciahły čas. Kamitet achviaraŭ vajny na čale z Antonam Łuckievičam atrymlivaŭ subsydyi ad niamieckaj ułady na svaju dziejnaść, pry finansavaj dapamozie niemcaŭ vydavałasia i hazeta “Homan”.

Ale pry ŭsim pry hetym hałoŭnaje pytańnie stajała ab budučyni Biełarusi, ab jaje dziaržaŭna-pravavym stanie. Ilustracyjaj da hetaha jość zachavany ŭ archivie AN Litvy čarnavik lista Antona Łuckieviča da rajchskanclera Niamieččyny, dzie razhladajucca jakraz trochbakovyja adnosiny: Biełaruś-Polšča-Niamieččyna. Kali mnie davodzicca čytać u niekatorych memuarach i inšych tekstach taho času, što Anton Łuckievič byŭ palanafiłam, heta nie vyklikaje ničoha, akramia sarkastyčnaj uśmieški, bo Anton Łuckievič u svaim liście da imperskaha kanclera jasna i niedvuchsensoŭna piša pra toje, što biełaruski narod nikoli nia budzie žyć u adnoj dziaržavie z palakami (tady ab hetym stajała pytańnie). Heta tolki polskija palityčnyja ramantyki mahli maryć pra miežy 1772 h., kab pierakanacca paśla, što ni biełaruski, ni ŭkrainski, ni litoŭski narody ŭ adnym dziaržaŭnym arhaniźmie z Polščaju nie ŭžyvucca.

Anton Łuckievič i dziejačy Biełaruskaha Narodnaha Kamitetu ŭ Vilni prapanavali niemcam dyjaloh ab biełaruskaj perspektyvie, ale biełarusaŭ u jakaści dziaržaŭnickaj nacyi niemcy nie razhladali. Jany i letuvisaŭ nie razhladali ŭ hetaj jakaści. Ale letuviskija palityčnyja elity pačali hulać ź niemcami, jany padnosili niemcam ideju svajoj dziaržavy tak, što jana pavinna znachodzicca pad ehidaj Niamieččyny i ŭ dadatak ačolvacca niamieckim karalom Mindaŭhasam II. Što datyčyć biełaruskich sacyjalistaŭ, a inšych płyniaŭ na toj čas u biełaruskim vyzvolnym ruchu nie było, to tyja navat nie advažylisia padumać pra takoje — manarchija, tym bolš ź niemcam na čale…

Va ŭsialakim razie toje, što ŭ niemcaŭ nie było staŭleńnia da biełarusaŭ jak dziaržaŭnaj nacyi, paćvierdzili časy akupacyi.

Niemcy ŭ lutym 1918 h. pajšli dalej na ŭschod, i tady ž była vydadzienaja pieršaja “Ŭstaŭnaja hramata da narodaŭ Biełarusi”, adnak tam ničoha nie havorycca pra dziaržaŭny status krainy, choć i stvaraŭsia Ŭrad Biełarusi. Kali b biełarusy tady abviaścili biełaruskuju dziaržavu i niezaležnaść, jak heta zrabili letuvisy 16 lutaha 1918 h., mahčyma, na pieramovach u Bieraści biełaruskaje pytańnie było b pastaŭlenaje ŭ paradak dnia. Ale pradmietam abmierkavańnia i bolš pilnaj uvahi stałasia tolki Letuva, i z boku Berlina, i z boku Maskvy. Biełarusy hetaha nie zrabili, i abviaščeńnie Biełaruskaj Narodnaj Respubliki 9 sakavika było ŭ peŭnym sensie reakcyjaj na Bieraściejski traktat.

Samo staŭleńnie niamieckich akupacyjnych uładaŭ da Narodnaha sakrataryjatu i Rady BNR, dobra daśledavanaje savieckimi aŭtarami, było źniavažlivym i pakazvała, što niemcy dakładna prytrymlivalisia Bieraściejskaj damovy i razhladali Biełaruś jak składovuju častku Rasiei. Adkaz, jaki atrymaŭ Narodny sakrataryjat z Berlina na svoj zvarot, jasna i niedvuchsensoŭna kaža, što Niamieččyna razhladaje Biełaruś jak składovuju častku Rasiei. Niamieckija ŭłady zaminali stvareńniu paŭnavartych biełaruskich orhanaŭ ułady. Kali niemcy ŭžo adstupali, pačali stvaracca pieršyja biełaruskija Rady ŭ Kojdanavie, Słucku, Vaŭkavysku, Horadni. Narodu patrabavałasia zbroja ci chacia b nieźviartańnie ŭvahi na aktyŭnuju dziaržavastvaralnickuju dziejnaść strukturaŭ BNR — niemcy ž zaminali luboj dziejnaści. Jany razhaniali Rady, nie davali zbroi, a kali zbroja źbirałasia — jaje kanfiskoŭvali.

Ja publikavaŭ dziońnik Antona Łuckieviča, jaki choć častkova pakazvaje antybiełaruskuju dziejnaść niemcaŭ u kancy 1918 — pačatku 19-ha hadoŭ. Jany rasčyščali darohu palakam, vykonvali pradpisańni maršała Foša z Paryžu i spasyłalisia na patrabavańni Antanty. A viadoma, što Francyja zaŭsiody była najpieršym pryjacielem Polščy. (Nahadaju, što ŭ toj čas na čale Niamieččyny stajali sacyjał-demakraty. Dyk voś, jany vyjavili nia mienšy kanservatyzm u dačynieńni da Biełarusi, čym pravyja.)

Takim čynam, pradumanaje niamieckaje palityki ŭ Biełarusi nie było. Ale heta jašče našaje vialikaje ščaście, što niemcy nia stali patronami Biełarusi, našaje dziaržaŭnaści, bo heta skamprametavała b nas u vačach zachodnich demakratyjaŭ.

Padčas pieršaj suśvietnaj vajny niemcy pasiabravali z ukraincami, ukrainski ŭrad mieŭ padtrymku z boku niemcaŭ, i ŭrešcie heta pryviało da taho, što krainy Antanty nie pryznali Ŭkrainy. Hetak było b i ź Biełarusiaj.

U 1920 h. druhi raz abviaścili BSSR, jakaja pavodle svajho farmalnaha statusu była niezaležnaj dziaržavaj. Pamiž Mienskam i Berlinam byli ŭstalavanyja dyplamatyčnyja znosiny, ale ŭ savieckaj Biełarusi navat nie było dyplamatyčnych kadraŭ. Paŭnamocnym pradstaŭnikom BSSR u Berlinie staŭ pa sumiaščalnictvie pradstaŭnik Rasiei Mikałaj Kraścinski.

A potym abviaščajecca SSSR, usialakija dyplamatyčnyja adnosiny kasujucca, i pa sutnaści z taho času ŭ nas nie było stałych adnosinaŭ ni pamiž našaj emihracyjaj i niamieckim uradam, ni pamiž biełaruskimi i niamieckimi sacyjał-demakratami, choć Anton Łuckievič i byŭ asabista znajomy z Karłam Kaŭckim. Nijakich systematyčnych biełaruskich studyjaŭ u mižvajenny čas u Niamieččynie niezaŭvažna.

Ažyŭleńnie biełaruskaj dziejnaści ŭ Niamieččynie źviazana z stvareńniem biełaruskaje nacyjanał-sacyjalistyčnaje partyi paśla prychodu Hitlera da ŭłady. U jaje ŭvajšli Fabijan Akinčyc, Uładzisłaŭ Kazłoŭščyk dy inšyja. Z časam u Berlinie składvajecca asiarodak biełaruskich fašystaŭ — davajcie heta ščyrańka skažam, što siarod biełarusaŭ byli nacysty i što baraćba pamiž biełaruskimi nacyjanalistami i nacystami navat doktaram Turonkam nie daśledavanaja ŭ jaho hruntoŭnaj pracy “Biełaruś pad niamieckaj akupacyjaj”.

Niamieckaja palityka na ŭschodzie, pra heta i doktar Turonak piša, nie była asensavanaj i paśladoŭnaj. Pakazalny toj fakt, što słavuty plan “Ost” tak i nia byŭ zaćvierdžany. Roznyja viedamstvy nie mahli vypracavać niejkaj kancepcyi ŭ adnosinach da Biełarusi, bo ŭ Niamieččynie nie było hłybokich biełarusaviedčych dośledaŭ. Nu čaho vartaja chacia b cytata z hetaha planu “Ost”, maŭlaŭ “biełarusy — samy rachmany narod”. Niemcy paśla na svajoj skury adčuli, što takoje partyzanka čyrvonaja dy nie čyrvonaja.

Niemcaŭ časam sustrakali z partretami Hitlera, z kvietkami, jak vyzvolnikaŭ ad kałhasnaha pryhonu, ale z-za niepradumanaści niamieckaj palityki vielmi chutka staŭleńnie rezka pamianiałasia — užo da leta 1942-ha. Z-za rabunkaŭ, rasstrełaŭ, niezrazumiełych biełarusam masavych zabojstvaŭ žydoŭ — mnohaje nia ŭkładvałasia ŭ razumieńnie biełarusa.

Kali padsumavać: najbolšaja aktyŭnaść niamieckaj palityki na biełaruskim napramku nazirałasia napiaredadni i padčas pieršaj suśvietnaj vajny, ale jana nie była pradumanaju, bo dobrych biełarusaviedaŭ siarod niemcaŭ nie było. Niemahčyma było vypracavać niejkuju kancepcyju, dakładny kurs niamieckaj palityki ŭ Biełarusi. Hetaja palityka była zanadta supiarečlivaja, i tamu navat biełaruskija dziejačy niamieckaha pachodžańnia nie vyjaŭlali sympatyjaŭ da niemcaŭ.

Pa druhoj suśvietnaj vajnie peŭnyja dośledy ažyćciaŭlalisia tolki ŭ Jenskim universytecie i va Ŭniversytecie imia Humbalta ŭ Berlinie. Ale znoŭ ža — nie było hłybokich daśledavańniaŭ, taho ž Vasila Bykava pierakładali z rasiejskaj, i nie jaho adnaho. Niekali Jenski ŭniversytet imia Šylera vypuściŭ adzin zborničak na temu biełaruska-niamieckich stasunkaŭ. Bolš nijakich publikacyjaŭ na hetuju temu mnie nie traplałasia.

Niamieckaja ŭschodniaja palityka apošnija 30 hadoŭ trymajecca na systemie damovaŭ i imknieńni raźvivać adnosiny z krainami, što na ŭschodzie. Kali b nie było niamieckich “uschodnich damovaŭ” — FRH z Polščaj, FRH z Čechasłavaččynaj, FRH z Maskvoj, kali b nie byli ŭrehulavanyja niamiecka-niamieckija adnosiny, nie było b Narady ŭ spravie eŭrapiejskaj biaśpieki i supracoŭnictva ŭ Hielsynki ŭ 1975 h., a hetaja Narada jakraz i pryviała da paskoranaha stanaŭleńnia novaj Eŭropy.

Raspad Savieckaha Sajuzu byŭ dla mnohich niespadziavankaju, mnohija zachodnija palitolahi nie mahli pradbačyć takoha chutkaha raspadu, nia bačyli, što heta kalos na hlinianych nahach, — toje, što dla nas było bačnym i zrazumiełym tut. Navat bolš — bolšaja častka zachodnich palityčnych elitaŭ nie žadali hetaha raspadu, bo ich vielmi tryvožyła systema kantrolu nad jadziernymi ŭzbrajeńniami. Jany spadziavalisia na peŭnuju demakratyzacyju Savieckaha Sajuzu, liberalizacyju ekanomiki, pastupovuju pabudovu adkrytaha hramadztva i pieratvareńnie SSSR u federacyju. Ale hetaha nie adbyłosia. Bo ŭ Rasiei vyjaviłasia mocnaja nacyjanalistyčnaja płyń na čale z Barysam Jelcynym, što vyłučyłasia z kamunistyčnaj partyi, artadoksy jakoj u žniŭni 1991 h. pryśpiešyli raspad SSSR.

Na momant raspadu Sajuzu na zachadzie, a tym bolš u Niamieččynie nie było jarka abrysavanaj kancepcyi ŭschodnieeŭrapiejskaj palityki jak u pravych, tak i ŭ levych. Pieršyja prosta čakali liberalizacyi, multypartyjnaści i marhinalizacyi kamunistaŭ, a sacyjał-demakraty nia mieli hetaj kancepcyi z-za taho, što ŭ SSSR, za vyniatkam krainaŭ Bałtyi, była pad korań vyniščanaja sacyjał-demakratyčnaja tradycyja.

Niemcy zaŭsiody hladzieli na Biełaruś praz maskoŭskuju pryzmu. Jany nie zusim zrazumieli, što adbyłosia ŭ 1994 h., jany navat nie zrazumieli, što adbyłosia ŭ krasaviku 1995-ha — haładoŭka i źbićcio deputataŭ. Ichnaje nierazumieńnie ja vyvieŭ z asabistych kantaktaŭ ź niamieckimi tavaryšami. Deputat Bundestahu Hiert Vajskirchien, vystupajučy na pačatku 1994 h. u Miensku na adnoj kanferencyi, vielmi zaścierahaŭ nas ad paŭtoru juhasłaŭskaha varyjantu. Jon bajaŭsia, što tut razharycca niejkaja vajna na etničnym hruncie, zychodziačy z taho... što tut ludzi razmaŭlajuć na dźviuch movach!

Adno ad listapada 1996 h., ad sumna pamiatnaha referendumu numar dva niemcy pačali hladzieć na Biełaruś nia tolki praz pryzmu Maskvy. Z zadavalnieńniem mahu skazać, što pieršym ź niemcaŭ hłyboki analiz taho, što adbyvajecca ŭ Biełarusi, zrabiŭ sacyjał-demakrat — viadomy niamiecki palitolah ź Instytutu ŭschodnich i mižnarodnych daśledavańniaŭ u Kiolnie, doktar Hajnc Tymerman. Adnak niemcy nie pazbylisia maskoŭskaj pryzmy da kanca, nia vypracavali instrumentaru dla analizu biełaruskich prablemaŭ u centralnaŭschodnieeŭrapiejskim kantekście, znoŭ ža, pa-pieršaje, z-za taho, što ŭ ich nie naładžanyja systematyčnyja biełaruskija studyi. Pa-druhoje, nie sakret, što z 1761 h. niemcy kiravali Rasiejaj, pačynajučy ad Petera Šleźvih-Halštajnskaha, jon ža Piotar III, i jahonaj žonki Sofji Frederyki Aŭhusty, jana ž Kaciaryna II. Darečy, mienavita pry Sofji Aŭhuście Rasieju paŭsiudna ŭ Eŭropie pačali nazyvać mienavita Rasiejaj, i vienski cesar pryznaŭ tytuł rasiejskaha cesara. U niemcaŭ, peŭna, jość santyment da taje Rasiei, dzie niemcy adyhryvali nie apošniuju rolu ŭ kiravańni dziaržavaj. I hety santyment pieraškadžaje niemcam zirnuć na ziemli, što znachodziacca pamiž Buham, Narvaj, Dniaprom i Zachodniaju Dźvinoju, nie praz maskoŭskuju pryzmu.

Niamieckaja palityka na ŭschodzie, u adroźnieńnie, skažam, ad amerykanskaj palityki znachodzicca ŭ embryjanalnym stanie, jana intelektualna niedaśpiełaja, i tamu toić u sabie niebiaśpieku dla Biełarusi. Heta ja kažu ščyra, niahledziačy na toje, što ja ŭ peŭnym sensie hiermanafił. Ale siabroŭstva, jak kazaŭ Vili Brant, nia jość padtakvańniem siabru.

Ja nie vyklučaju, što doktar Vik moh dapuścić peŭnyja vykazvańni adnosna biełaruska-rasiejskaha zbližeńnia. Abjadnanaja mocnaja Niamieččyna, jakuju ŭ Eŭropie ŭžo nazyvajuć Čaćviertym Rajcham, patrabuje rynkaŭ zbytu, krynicaŭ syraviny, i tamu niemcy zacikaŭlenyja ŭ tym, kab spraścić svoj šlach na ŭschod. Navošta niemcam jašče adna mytnia, kali tavar tańniej budzie pravozić praź mienšuju kolkaść miežaŭ? Što niamiecki kapitał hublaje ŭ vypadku, kali Biełaruś budzie dałučanaja da Rasiei? Ničoha! Taki čysta abyvatalski, dziełavy i kapitalistyčny pohlad na prablemu. Varta ŭspomnić i zyhzahi niamieckaj palityki ŭ dačynieńni da łukašenkaŭskaj Biełarusi. Ja vam, musić, nie adkryju sakretu, što niemcy byli zacikaŭlenyja ŭ praviadzieńni vybaraŭ u «pałatku». Heta možna było pračytać u peŭnym dakumencie Bundestahu. Zrazumieła, niemcy nie mahli pajści na pryznańnie hetych vybaraŭ, bo Łukašenka ŭžo nadta taporna dziejničaŭ. Ale ciapier u berlinskich kabinetach pradumvajecca mahčymaść pačynańnia kantaktaŭ sa sp.Navasiadam, Marozavym i Abramavaj jak mahutnymi demakratami ŭ składzie hetaj «pałatki». Pakolki niama inšych, dyk i heta demakraty. Nie sakret i toje, što ŭ berlinskich kabinetach havorać ab prablemie razradki napružanaści ŭ dačynieńniach pamiž Niamieččynaj i Biełarusiaj, a dakładniej, pamiž Niamieččynaj i Łukašenkam. Mahčyma, niemcy ŭ intaresach svajho kapitału navat pojduć na niejkija damovy z Łukašenkam.

Hetkaja infarmacyja idzie z berlinskich kabinetaŭ...

Zapisaŭ Andruś Biełavoki