Юлія Андрэева. Паміж шчырасьцю і разьлікам

---

Юлія Андрэева 

Паміж шчырасьцю і разьлікам

справа зусім не ў прыватнасьцях…

 

Я разумею боль і абурэньне бацькі, які страціў сына, а цяпер вымушаны слухаць не адныя толькі камплімэнты ў ягоны адрас. Ігар Пятровіч Палівода на мяне пакрыўдзіўся. Але гэта выключна мая ды ягоная праблема, нецікавая для чытачоў “НН”. Вaртa, aднaк, удaклaднiць некaтoрыя фaкты.

 

Найперш — што тычыцца прафэсара Рыгора Шэршэўскага. Вучні Шэршэўскага з захапленьнем згадваюць, зь якой рамантычнай узьнёсласьцю і дэталёвай распрацаванасьцю ён выконваў творы Шумана. Іграў пераважна ў вузкім коле, бо панічна баяўся сцэны. Хвароба Шэршэўскага называлася агарафобія — боязь адкрытых прастораў. Апошнія пятнаццаць-дваццаць гадоў жыцьця ён няздольны быў самастойна дабрацца ў кансэрваторыю і вярнуцца дахаты, хоць меў кватэру літаральна за 100 мэтраў ад вучэльні. З пункту гледжаньня афіцыйнай мэдыцыны, гэтая хвароба кваліфікуецца як “нэўроз навязьлівых станаў” (код 300.3). У Амэрыцы і Заходняй Эўропе яе лечаць з дапамогаю псыхааналізу. Савецкая ж псыхіятрыя пакідала нэўротыкаў іх собскаму лёсу. Аніякіх рэпрэсіўных захадаў, аніякіх шпіталізацыяў і дыскрымінацыйных запісаў у амбуляторных кнігах — і аніякага лячэньня. Тым больш, што хвароба ніяк не адбілася на бліскучым інтэлекце Шэршэўскага. Ён карыстаўся славаю дасьціпнага распавядальніка показак, аўтара зьедлівых жартаў, якія маланкаю абляталі кансэрваторыю.

На думку сп.Паліводы, я прынізіла пэдагагічныя дасягненьні прафэсара Шэршэўскага. Ён піша, што сярод музыкаў, якія выйшлі з клясы Шэршэўскага, былі Генрых Вагнэр ды Ігар Лучанок. Але абодва заўжды былі найперш кампазытарамі, а не піяністамі. Дадам, што сярод вучняў Шэршэўскага — заслужаная артыстка Беларусі, салістка Беларускай філярмоніі Ірына Шуміліна, прафэсары і выкладчыкі Беларускай акадэміі музыкі Валянціна Рахленка, Людміла Андрэева, Уладзімер Дулаў, ляўрэатка міжзанальнага конкурсу Ганна Рабіновіч (цяпер працуе ў Нямеччыне), вядомы фартэпіянны пэдагог Натальля Цёмкіна (цяпер працуе ў Канадзе).

Шэршэўскі быў выдатным музыкам і пэдагогам. Аднак была ў ягоным характары нейкая рыса, якая вымушала вучняў уцякаць ад яго ў Маскву, у Пецярбург, у іншыя прафэсіі… Вэтэраны кансэрваторыі памятаюць, як прафэсар Эпштэйн накінуўся на адну маладую выкладчыцу, нядаўнюю студэнтку Шэршэўскага: “У Вас няма ніякай школы!” Гэтая сцэна адбывалася падчас паседжаньня кафэдры, аднак Рыгор Ільліч стаічна маўчаў. Як гэтая канфармісцкая маўклівасьць розьніцца ад палымянай бясстрашнасьці Міхаіла Бергера, колішняга рэктара Беларускай кансэрваторыі. У гады сталінскага тэрору ён прымаў на вучобу дзяцей рэпрэсаваных “нацдэмаў”. Многія гэткім чынам уратаваліся…

Відаць, сп.Палівода гэткіх драбніцаў ужо не памятае. Ён забыўся, як чыноўнікі ў Міністэрстве культуры не далі ягонаму сыну і Васілю Раінчыку паўдзельнічаць ува Ўсесаюзным конкурсе эстрады. Пра гэта мне распавядаў сам Раінчык у афіцыйным інтэрвію, якое я падрыхтавала для газэты “Імя”. (На жаль, інтэрвію не было надрукаванае, бо там занадта пазытыўна ацэньвалася дзейнасьць Моладзевага тэатру эстрады. Рэдактарам аддзелу культуры “Імя” быў у той час Зьміцер Падбярэскі.)

Усе іншыя факты ў маім артыкуле таксама паходзяць з аўтарытэтных крыніцаў, і аспрэчваць іх можна хіба толькі з дакумэнтамі ў руках.

У якасьці найвышэйшага камплімэнту, сп.Падбярэскі называе Паліводу “чорнарабочым беларускай эстрады”. Прачытаўшы такое ў газэце, Палівода пабег бы скардзіцца. І меў бы рацыю, бо ягоны талент дазваляў яму прэтэндаваць на ганаровае званьне артыста. У сваіх дзёньніках (я бачыла толькі невялікую частку запісаў) Палівода горка наракаў на сваю аранжавальніцкую працу ды сьмяяўся з дылетанцкіх клявіраў, якія яму даводзілася аранжаваць. Ён працаваў многа і ўпарта, аднак ягоная праца была пераважна ананімнай — “на чужога дзядзьку”, які кампанаваў мэлёдыю і забіраў сабе ўвесь ураджай лаўровага лісьця. Собскія ж Ігаравы песьні не здабылі ўсенароднай папулярнасьці. Яны гучалі з канцэртнай эстрады, але не рабіліся шлягерамі. Іх не было чуваць у рэстаранах, на пляжах і дансынгах, хоць песьні былі прыгожыя. У 80-я паўсюль панавала “Малінаўка”. У 90-я — расейскія шлягеры ня лепшага густу. Цяперака надышоў час Палянэзу Агінскага… Трагедыя Паліводы была ў тым, што ён ня ўмеў быць простым і даступным. Ён быў задужа вытанчаным для шлягер-індустрыі, што гаспадарыла на беларускіх абшарах. Гэта было перавагай Ігара — але таксама й хібай, бо эстрадны кампазытар мусіць ствараць шлягеры. Іначай ягоная праца ня мае сэнсу. У кантэксьце гэтае трагедыі ўзьнёслыя словы пра “чорнарабочага беларускай эстрады” гучаць амаль як зьдзек.

Мае крытыкі ўпікаюць мяне за тое, што я закранула некаторыя падрабязнасьці ягонага асабістага жыцьця. Сп.Падбярэскі вінаваціць мяне ў распаўсюджваньні “плётак з камунальнае кухні”. Хоць у дзёньніках Ігара Паліводы, якія сп.Зьміцер мяркуе апублікаваць, плётак і дыскрэдытуючых падрабязнасьцяў непараўнальна больш, чым у маім тэксьце. Шчыра скажу — гэткая крывадушнасьць з боку паважанага мной журналіста мне зусім не падабаецца. Дый дзіўна: чаму пра Высоцкага можна, пра Караткевіча можна, пра Шастаковіча можна — у акадэмічных выданьнях, у кнігах, у часопісах? А вось пра Паліводу нельга, бо гэта “сьвятое” і “сьветлае”.

Сп.Палівода-старэйшы шчыра зьдзіўляецца, навошта мне спатрэбілася апісваць асабістае жыцьцё і “звычайныя чалавечыя слабасьці” ягонага сына. Жыцьцё артыста неаддзельнае ад ягонай творчасьці, і ў ім адным варта шукаць тлумачэньне посьпехаў і няўдачаў. Ігар Палівода ня здолеў зрэалізаваць свой вялікі талент. “Па пладах іх пазнаеце іх”, — чытаем у Эвангельлі. — “Ці зьбіраюць з цярноўніка вінаград, або з асоту фігі?” (Мц. 7:17). Творчы плён Ігара Паліводы выявіўся вельмі сьціплым, у параўнаньні зь ягоным Боскім дарам. “Палівода — найталенавіцейшы з усіх маіх вучняў”, — казаў калісьці кампазытар Зьміцер Смольскі. Ці адпавядае маштаб Паліводавага даробку сапраўдным маштабам ягонага таленту? Відавочна, не. Шлях, які ён абраў у беларускай культуры, стаўся шляхам у нікуды. Чаму? Найпрасьцей абвінаваціць бальшавіцкую ўладу, перабудову, “рэшткавы прынцып фінансаваньня”, камэрцыялізацыю, разрыў культурных сувязяў… Маўляў, якія магчымасьці для самарэалізацыі былі ў Паліводы ў Беларусі 80-х — пачатку 90-х гадоў? Аднак магчымасьці былі. Пра гэта сьведчаць лёсы ягоных калегаў ды аднагодкаў.

У пакаленьні, да якога належыць Ігар Палівода, ёсьць Ігар Алоўнікаў — знакаміты піяніст, прафэсар Беларускай Акадэміі музыкі, ключавая постаць сучаснай беларускай піяністычнай школы. У адрозьненьне ад Паліводы, ён меў дастаткова адвагі, каб паступіць у Маскоўскую кансэрваторыю, а потым — у асьпірантуру. Ён вытрываў жорсткую школу Якава Фліэра і Міхаіла Васкрасенскага. А па сканчэньні кансэрваторыі не спакусіўся на прыемна-багемнае жыцьцё ў Маскве, на прывід “усесаюзнае” славы. Ён вярнуўся дамоў, бо заўжды ведаў, хто ён і адкуль. Як саліст Беларускай філярмоніі, ён выступаў у дзясятках вялікіх і малых гарадоў. І выконваў тую музыку, якую лічыў найлепшай: творы Бэтховэна і Мусаргскага, Агінскага і Манюшкі, сучасных беларускіх кампазытараў у собскіх апрацоўках… Дваццаць гадоў запар ён вучыць людзей любіць вялікую музыку, выхоўвае студэнтаў, якімі ганарыцца краіна. Ён працягвае заставацца лідэрам нават цяпер, калі ў Беларусі зьявіліся маладыя піяністы, якія перамагаюць на буйных міжнародных конкурсах і выступаюць на лепшых сцэнах сьвету.

У гэтым пакаленьні ёсьць Юры Гільдзюк — шматгадовы мастацкі кіраўнік Беларускай філярмоніі. Дзякуючы ягоным намаганьням, менскія аматары музыкі пазнаёміліся з творчасьцю сусьветных супэр-зорак — Біргіт Фінільё, Эвы Подлесь, Сяргея Ларына… Нельга не захапляцца
чалавекам, які штодзень вырашае няпростыя праблемы, ладзіць канцэрты, спрабуе ўсталяваць нармалёвыя партнэрскія стасункі паміж беларускімі музыкамі і антымузычнымі беларускімі ўладамі. А ў дадатак працягвае актыўна канцэртаваць і выхоўваць студэнтаў. Гільдзюк напэўна зрабіў бы значна “круцейшую” адміністратыўную кар’еру, калі б перастаў іграць на фартэпіяна. Але ён захоўвае рыцарскую вернасьць вялікай музыцы.

Ігару Паліводу гэткая музыка была непатрэбная. Хаця піяністам ён быў выдатным. Яго ня вабіла кар’ера саліста Філярмоніі ці кар’ера кансэрваторскага прафэсара. Сьціплы заробак. Самотныя вандроўкі па правінцыйных гарадох. Цяжкая, штодзённая праца без выходных і сьвятаў. Жорсткая самадысцыпліна. Самаахвярнае, амаль манаскае служэньне, якое паглынае чалавека бяз рэшты.

Ён хацеў свабоды, якая ўвасобілася для гэтага пакаленьня ў вобразе бітлоў. Палівода захапіўся бітламі яшчэ ў школе, і гэтая любоў засталася ў яго назаўжды. Ледзь не палова Беларускае кансэрваторыі на пачатку 70-х хварэла на бітламанію, але многія з тых хлапцоў і дзяўчат пазьней адмовіліся ад юнацкіх захапленьняў і адшукалі собскі шлях у мастацтве. Уладзімер Кандрусевіч, адзін з найлепшых піяністаў у кансэрваторыі, ахвотна граў на гітары ды фарсіў па вуліцах у замшавай куртачцы з махрамі. Пазьней ён скончыў кампазытарскі факультэт і напісаў шмат твораў. У тым ліку некалькі апэрэтаў, якія карыстаюцца нязьменным посьпехам і напэўна перажывуць свайго аўтара, нават калі яму наканавана дасягнуць веку патрыярхаў.

Выдатнае месца сярод кансэрваторскіх бітламанаў займаў і Васіль Раінчык. Ён таксама скончыў два факультэты: фартэпіянны ды кампазытарскі. Але ён зрабіў іншы выбар у жыцьці. Ён стварыў ансамбль “Верасы”. Гэта быў гурт з сваёй эстэтыкай. Гурт, які ўславіў беларускую песьню на бязьмежных абсягах СССР. Менавіта Раінчык першым у Беларусі стаў рабіць камэрцыйную поп-музыку заходняга кшталту. Гэтая музыка ўжо не “выхоўвала” слухача, як савецкая масавая песьня, а цешыла і весяліла. Гэта была рэвалюцыя ў беларускім стаўленьні да музыкі. І менавіта Раінчык напісаў самую папулярную беларускую песьню апошніх дзесяцігодзьдзяў — “Калыханку”.

Палівода ж абраў лёс “чарнарабочага эстрады”, якая на той час усё мацней і мацней камэрцыялізавалася. Палівода ня ўмеў рабіць камэрцыйную музыку. І адначасова не хацеў працаваць у шуфляду — нават ведаючы, што тая шуфляда зь цягам часу ператвараецца ў скарбонку. Як многім нашым людзям, яму не ставала веры. Ён балянсаваў паміж шчырасьцю і разьлікам — сытуацыя тыповая для сяброў Саюзу кампазытараў БССР, для якіх цалкам натуральна быць папіхачамі собскае музыкі. Ён балянсаваў паміж жанрамі і кірункамі, не асьмельваючыся акрэсьліць собскае творчае крэда. Ён нават не заснаваў уласнага гурту, а задаволіўся другімі ролямі ў калектывах, дзе верхаводзілі іншыя людзі ды панавалі чужыя яму эстэтычныя падыходы.

Ён абраў гэткі няўдзячны шлях, бо кіраваўся пэўнымі жыцьцёвымі арыенцірамі, якія зьвялі яго з магістральных шляхоў артыстычнага і жыцьцёвага посьпеху. Віной усяму была жыцьцёвая ідэалёгія, якая хавалася за “звычайнымі чалавечымі слабасьцямі”. Ідэалёгія, блізкая мільёнам савецкіх і постсавецкіх людзей, якія лічылі і лічаць, што галоўнае — “быць мужчынам”. Мера мужчынскасьці — доза алькаголю, якую мужчына можа выпіць і ўтрымацца на нагах. Сапраўдны мужчына п’е толькі разам зь сябрамі ды “ведае сваю норму”. Ён сьвядома падзяляе сваё жыцьцё на дзьве няроўныя і выразна адасобленыя часткі: побыт на працы і жыцьцё пасьля працы. Праца — гэта жыцьцё несапраўднае, абрыдлае, вымушанае. Гэта катарга, а сапраўднае жыцьцё пачынаецца за прахадной. Ён працуе ў хаце за фартэпіянам, але сапраўднае жыцьцё пачынаецца тады, калі ён спыняе працу і вітае сяброў, якія прыйшлі выпіць зь ім пляшку гарэлкі. Калі той стэрэатып усталяваўся, чалавек лёгка згаджаецца з другаснай рольлю, зьнявагамі і прыніжэньнямі. Трэба перарабляць дылетанцкую песьню чарговага клясыка? No problem, хоць на душы й брыдка. Чалавек знаходзіць суцяшэньне ў жартах, у дасьціпных расповедах за сяброўскім сталом, у прыхаваным адчуваньні перавагі, якое падмацоўваецца п’яным энтузіязмам сяброў: “Ты геній!”

Спадарыня Брылон цытуе ўспаміны Ўладзімера Мулявіна — таго самага, якога Палівода ў сваіх дзёньніках называе “рыбінай галавой”, — пра тое, як Палівода, іграючы на клявішах, адначасова рашаў шахматныя задачкі. Але геній — калі ён напраўдзе геній — аддаецца працы на 200 адсоткаў. Ён вучыцца засяроджанасьці ў шэрай руціне працоўных будняў. Ён шукае новых фарбаў, новых выразных магчымасьцяў у найпростай мэлёдыі, у элемэнтарных “трох акордах”.

Калі ж ён ухіляецца ад гэтага бясконцага пошуку, дэградацыя пачынаецца спакваля. Вельмі таленавіты чалавек (а Ігар Палівода быў выключна таленавітым) яшчэ доўга трымаецца на невычарпальных рэсурсах свайго Боскага дару. Аднак у мітусьні “сяброўства” хутка губляецца амбітнасьць. Паказальна, што Ігар зусім не імкнуўся да перамогі на Ўсесаюзным конкурсе і рыхтаваўся да яго абы-як. Звычайна ў дваццаць гадоў людзі з скуры вылузваюцца, каб выбіцца ў ляўрэаты, а калі нешта не атрымліваецца, успрымаюць гэта як катастрофу ды ўпадаюць у нэрвовы разлад. Палівода ж, наадварот, пачуваўся героем. Ён здабыў свой дыплём без усякіх намаганьняў — хіба гэта ня сьведчаньне ягонай абранасьці? А можа ён проста спужаўся перамогі? Пераможца заўжды самотны, а Ігар хацеў трымацца ў коле сяброў. Міжволі згадваецца славуты афарызм Леанарда да Вінчы: “Жывапісец альбо графік мусіць быць самотнікам... Бо, калі ты будзеш сам, ты ўвесь будзеш належаць сабе. А калі ты будзеш у таварыстве аднаго-адзінага сябра, ты будзеш належаць сабе толькі напалову”.

Сябры абагаўляюць непрызнаных геніяў. Абагаўленьне ператвараецца ў культ, калі геніі заўчасна паміраюць. “…геніяльныя творцы не затрымліваюцца на гэтым сьвеце, Бог забірае іх раней за іншых...” — піша Вольга Брылон. Навошта прыпісваць Богу гэткае злачынства? Геніяльныя творцы жывуць столькі ж, колькі й “нармальныя” людзі. Богу яны патрэбныя менавіта на зямлі, і Бог чакае ад іх плёну (згадайма эвангельскую прыпавесьць пра таланты — Мц. 25:15-28.).

Плён Паліводы — гэта некалькі добрых песьняў на вершы беларускіх паэтаў, якія найлепей сьпяваць ціхім голасам, без скандалу і мітусьні. Нядрэнна было б гэтыя песьні выдаць на плытах альбо надрукаваць. Ва ўсялякім выпадку, гэта было б нашмат карысьней, чым друкаваць асабістыя дзёньнікі. Чатыры гады таму выйшаў дыск з запісам песеннай опэры “Максім” на вершы Багдановіча. Песьня “Талака” трапіла ў магнітаальбом паэта Леаніда Пранчака. Сапраўдныя сябры даўно б паклапаціліся пра выданьне дыхтоўнай анталёгіі — з анатацыямі, фатаздымкамі, тэкстамі. Яны не зрабілі гэтага, пакуль Ігар быў жывы і меў адчайную патрэбу ў любові, спачуваньні ды разуменьні. Яны не зрабілі гэтага за пяць год, што прайшлі пасьля ягонай сьмерці. Яны ня зробяць гэтага ніколі, бо інтуіцыйна адчуваюць незваротнасьць часу. Трэ было любіць жывога з усімі ягонымі цнотамі і хібамі. А ідэалізаваны нябожчык нікому не патрэбны — прыдасца хіба як нагода для памінальнага тосту альбо як мумія ў Маўзалей. Дый на ролю муміі Палівода зусім не прыдатны.