Aleś Kudrycki. Vostraŭ Kalininhrad

---

Vostraŭ Kalininhrad

Hety kraj padobny da rasiejskaj vyspy siarod Eŭropy. Razam z tym, nazvać jaho rasiejskim prosta niemahčyma. Jak niemahčyma skazać, jak budzie nazyvacca jahonaja stalica — Kalininhrad, Kionihsberh ci Karalaviec — praz 10 hadoŭ.

 

Uviesnu 1225 h. na miescy pruskaha haradzišča Tvanhste paŭstaje fartecyja, zakładzienaja bahiemskim karalom Atakaram II sumiesna z Ordenam. Tak pačałasia historyja Kionihsberhu, poŭnaja vojnaŭ dy intryhaŭ. U svaje załatyja časy jon byŭ udvaja bolšy za Berlin i naličvaŭ 40 000 žycharoŭ. U 1701 h., u časie karanacyi słavutaha Frydrycha Vilhelma, jaki vyzvaliŭ kraj ad švedaŭ dy zasnavaŭ pieršuju pruskuju ŭznaharodu — Orden Čornaha arła, natoŭpu razdali 6 tysiačaŭ załatych taleraŭ, a na płoščy biŭ fantan biełaha j čyrvonaha vina. Rasiejcy, jakija akupavali Kionihsberh u 1758 h., u časie siamihadovaj vajny, nie rabavali jaho: nie dazvolili niemcy, jakich šmat było tady siarod rasiejskaha kamandavańnia. Aficeraŭ navat prymušali naviedvać lekcyi va ŭniversytecie. U časie akupacyi noravy kionihsberžcaŭ zrabilisia valniejšymi: jany pačali palić na vulicach dy pryzvyčailisia pić punš. Rasiejcy ŭrešcie musili syści, i Kionihsberh umacavaŭsia nastolki, što ŭ 1808 h. pruski karaleŭski dvor dy ŭrad pierajechali tudy ź miesta Memelu. U 1871 h. u lustranoj zali Versalu pruskaha karala Vilhelma I karanavali na niamieckaha imperatara. A praź piaćdziasiat hod, pavodle novaje Versalskaje damovy, Prusiju adździalili ad Niamieččyny Dancyskim kalidoram...

Ale paŭz usie hetyja čornyja j załatyja hady, va ŭsich pieramohach i parazach Kionihsberh zastavaŭsia Kionihsberham — z karaleŭskim zamkam, sa słavutym universytetam, z ułasnaj filazofskaj škołaj. Pieratvareńnie jaho ŭ štości jakasna inšaje adbyłosia paśla prychodu savietaŭ.

26 studzienia 1945 h. pačałasia abłoha Kionihsberhu. Savieckija kamandziry mierkavali, što horad abaraniaje vialikaja hrupoŭka niemcaŭ, dy adkłali šturm na 9 tydniaŭ. Za hety čas padciahnuli kala 700 tysiačaŭ sałdataŭ, 5 tysiačaŭ harmataŭ, 1500 samalotaŭ. Heta ŭ 20 razoŭ pierasiahała patencyjał niamieckaha harnizonu. Hitler nie dazvoliŭ evakujavacca 110 tysiačam mirnych žycharoŭ miesta — zahadaŭ abaraniacca da nieminučaha kanca. Ale j tych, chto zdoleŭ źbiehčy z horadu, taksama čakaŭ niezajzdrosny los. Nočču z 30 studzienia na 1 lutaha savieckaja submaryna patapiła pasažyrski lajner “Vilhelm Hustłaf” z 6000 uciekačoŭ. Uratavalisia tolki 876 čałaviek, a kapitana submaryny zrabili Hierojem Savieckaha Sajuzu. Uvohule ž za apošnija miesiacy druhoj suśvietnaj va Ŭschodniaj Prusii zahinuła 2,1 miljony mirnych žycharoŭ, a bolš za 11 miljonaŭ acalełych nieŭzabavie raścierušylisia pa śviecie.

Saviety nie zrabili z novych ziemlaŭ sajuznaj respubliki. Adrazu paśla vajny ŭ składzie RSFSR źjaviłasia Kionihsberskaja vobłaść. Pierajmienavańnie ŭ Kalininhrad adbyłosia ŭ 1946 h. — taki sabie paśmiarotny padarunak “usiesajuznamu starastu”. Z 1947 h. niamieckaje nasielnictva pačali vyvozić u savieckuju akupacyjnuju zonu ŭ Niamieččynie, kab nie zaminała budavać tut rasiejskuju vobłaść.

Repin zamiest Mocarta

Karalaviecki kraj staŭsia palihonam dla pierajmienavańniaŭ. Saviety pieranazvali 219 miastečak i viosak, vyjaŭlajučy peŭnuju vynachodlivaść dy cyničny humar. Tak, miastečka Hermaŭ zrabiłasia Ruskim, Hros pierakłali jak Balšakova i tolki Telmanava — novaja nazva miastečka Dydłaken — mieła ŭ sabie niešta niamieckaje.

Pieranazyvali kožnuju vułku. Nia ŭsim vulicam pašancavała za savietami tak, jak Rotenštajnštrase, jakuju litaralna pierakłali jak “Krasnokamiennaja”. Čaściej novyja nazvy nie adpaviadali starym. Vulicu, što nasiła imia zasnavalnika brovaru Šyferdekera, nazvali «Krovielnoj». A staražytnaje najmieńnie vulicy Alter Hraben (Stary Roŭ) pierakłali jak «Starokanavnaja». Puškin źmianiŭ Hiote, Rymski-Korsakaŭ — Štraŭsa, Repin — Mocarta. Z horadu staranna rabili rasiejski abłasny centar — pazbavili jaho 20 płoščaŭ (zastałosia 5) dy tankami rasstralali ŭ 1965 h. Karaleŭski zamak. Darečy, u 1933-m nacysty taksama zajmalisia pierajmienavańniami — vykidali habrejskija dy letuviskija nazovy.

Savieckaja ŭłada pačała zmahańnie i z nacysckaj ahitacyjaj — nadpisami na ścienach, što zastavalisia z 30-ch hadoŭ dy zaklikali da baraćby za ideały Rajchu. Ich zamazvali farbaju, ale savieckaja farba słabaja, spłyła z daždžami, i nadpisy tyja zaraz dzie-nidzie možna pračytać. A na arcy mostu la Zachodniaha vakzału zachavałasia hrafici “Hałasujcie za Telmana!” — napamin pra kolišnija vybary ŭ Rajchstah.

7,7% biełarusaŭ

Siońnia ŭ Kalininhradzkaj vobłaści žyvie 78,1% rasiejcaŭ. Biełarusy składajuć pieršuju pa kolkaści “nacmienšaść” — 7,7%. Niemcaŭ, pavodle aficyjnych źviestak, tolki 0,6%. Praŭda, paniatak “rasiejec” moža chavać pad saboju samyja niečakanyja varyjanty nacyjanalnaściaŭ. Doŭhi čas słova “niemiec” było tut pad niehałosnaj zabaronaj. U paślavajennyja hady biesprytulnikaŭ čaściakom “zrusačvali” ŭ dziciačych damoch.

Leninhrad —
z karalavieckaje cehły

Na vyśpie Knajphof — u histaryčnym centry Karalaŭca, — jakaja ciapier zaviecca vyspaj Kanta, zastalisia adno pareštki Katedry. Tolki mahiła vialikaha filozafa zaścierahła jaje ad poŭnaha źniknieńnia. Sprava ŭ tym, što z ruinaŭ Knajphofa, razburanaha nalotam brytanskaje avijacyi ŭ 1944 h., brali materyjał dla adbudovy Leninhradu — cehła, zroblenaja pa teŭtonskaj technalohii, była vielmi jakasnaja, jak i vuličny bruk. Praz tryccać hadoŭ nie zastałosia nia tolki razburanych, ale j bolš-mienš acalełych budynkaŭ. Vyspu pieratvaryli ŭ dendrapark z sacrealistyčnymi skulpturami. Karalaviecki architektar Ihar Adyncoŭ sa svajoj firmaj na niamieckija hrošy adrestaŭravaŭ sabor, pahladzieć na jaki pryjaždžajuć kala 80 tysiačaŭ turystaŭ štohod. Jon prapanuje taksama adnavić staruju zabudovu miesta, ale savieckaje pakaleńnie mieścičaŭ pracivicca — nie žadaje raźvitvacca sa zvykłym parkam. Ułady trymajucca toj samaj dumki.

Rasiejskaja eŭrapiejskaść

Dziaržaŭnyja čynoŭniki prydumali cikavy termin dla paznačeńnia hieneralnaj linii raźvićcia Kalininhradu — “rasiejskaja eŭrapiejskaść”. To bok, žyć, jak eŭrapiejcy, ale ŭ składzie Rasiejskaj Federacyi. Zrešty, prykładaŭ “eŭrapiejskaha” žyćcia vakoł Karalaŭca šmat. U 2003 h. u Eŭraźviaz ustupaje Polšča, u 2005 — Litva, i Kalinihradzkaja vobłaść budzie z usich bakoŭ atočanaja “sapraŭdnaj Eŭropaj”. Eŭrapiejcy aktyŭna ŭkładajuć hrošy ŭ karalavieckija prajekty — Danija dała kala 10 młn. dalaraŭ, švedy dapamahli 4 miljonami, a voś niemcy achviaravali tolki 1 miljon.

Eŭrakamisija sfarmulavała“Karalavieckuju stratehiju”, jakaja budzie vyznačać upłyŭ pašyreńnia Eŭraźviazu na rehijon. Eŭrapiejcy žachajucca, jak za savietami ŭ Karalaŭcy zaniadbali systemu vodazabieśpiačeńnia dy kanalizacyi, jakaja ciapier zabrudžvaje dobruju častku Bałtyjskaha mora. Na restaŭracyju Eŭrapiejski bank rekanstrukcyi dy raźvićcia razam sa Švecyjaj i Danijaj dajuć 57 młn. dalaraŭ. Jašče adna prablema — adkul Karalaviec budzie brać elektryčnaść, kali Litva, čyje elektrastancyi dajuć jamu tok ciapier, padłučycca da enerhasystemy Centralnaj Eŭropy praz Polšču. Niepakojać Eŭraźviaz i ŚNID dy suchoty, pašyranyja ŭ vobłaści. Isnuje prablema charčavańnia — za savietami była źniščanaja ŭnikalnaja drenažnaja systema tamtejšych paloŭ — kałhasnyja traktary pavyvaročvali z hleby kieramičnyja trubki, jakija asušvali zanadta vilhotnyja paletki. Uschodniaja Prusija, jakaja karmiła ŭsiu Niamieččynu, ciapier zaležyć ad impartu praduktaŭ. A kali Polšča dy Letuva ŭviaduć vizy dla rasiejcaŭ, žychary anklavu ŭvohule zastanucca ŭ izalacyi.

Kalininhradzki hubernatar, były admirał Bałtflotu Ŭładzimier Jahoraŭ vinavacić eŭrapiejskich palitykaŭ, jakija, maŭlaŭ, zhodnyja dapamahčy tolki ŭ tym vypadku, kali vobłaść pačnie praces adłučeńnia ad Rasiei. Jon kaža, što pavodle źviestak aficyjnych apytańniaŭ, 95% kalininhradcaŭ ličać siabie rasiejcami, i vobłaść pavinna być “rasiejskaj i kvitniejučaj”. Cikava, što, pavodle inšych źviestak, 64% studentaŭ Kalininhradzkaha technalahičnaha ŭniversytetu žadajuć novych ekanamičnych volnaściaŭ dla rehijonu, 24% bačać svoj kraj całkam niezaležnym, i tolki 10% ličać, što jon pavinien zastacca ŭ składzie Rasiei.

Anklaŭ
na łancuhu

U Niamieččynie 2001 h. abvieščany hodam Prusii. Praŭda, aficyjna niemcy nie śpiašajucca hołasna kazać pra svaje intaresy na Karalavieččynie — jany duža bajacca abvinavačvańniaŭ u revanšyźmie dy adradžeńni imperskich ambicyj. A voś nieaficyjnyja asoby robiać śmialejšyja zajavy. Naprykład, eks-ministar zamiežnych spravaŭ Klaŭs Kinkiel kaža, što Niamieččyna pavinna prymać aktyŭny ŭdzieł u spravach rehijonu, kab jahonaje nasielnictva nie zhubiła davieru da niemcaŭ. Cikaviacca Karalaŭcom i litoŭcy — jany ŭžo ŭkłali hrošy ci nie ŭ 400 pradpryjemstvaŭ vobłaści. Biełarusy taksama majuć svoj intares u rehijonie. Karalaŭčanie ŭžo naładžvajuć pavietrany kalidor Kalininhrad — Biełaruś. Ale Kramlu nie padabajucca hetkija “zalacańni” susiedziaŭ da administracyi anklavu. Kalininhradzkuju vobłaść planujuć pieratvaryć u 8-ju federalnuju akruhu, ź niepasrednym padparadkavańniem Pucinu. Na samakiravańnie, jakoje raźvivaje pačućcio niezaležnaści, karalaŭčanam daviadziecca zabycca — hubernatara zamienić “połpried”.

Šmat zbroi, mała hrošaj

Karalaviec niabłaha abaronieny — adnych tankaŭ tam 850. “Tut, u rehijonie raźmieščanyja 47 atamnych elektrastancyjaŭ, jakija ja sa svaich karabloŭ mahu parazić zvyčajnaj zbrojaj z dakładnaściu da troch metraŭ”, — chvalicca kamandujučy Bałtyjskim flotam vice-admirał Uładzimier Vałujeŭ. Adnak, kali sa zbrojaj usio vydatna, dyk z ekanomikaj naadvarot. Žyćcio ŭ vobłaści ŭvieś čas horšaje. Tyja try miljardy rubloŭ, jakija Maskva abiacaje dadatkova pakidać Karalaŭcu ź jahonych padatkaŭ, dapamohuć mała. Zdarovy sens padkazvaje žycharam, što niezaležnaść pryniasie dabrabyt, zrobić z pravincyi narmalnuju eŭrapiejskuju krainu. Žycharoŭ Karalaŭca, asabliva moładź, daŭno vabić Eŭropa — jeździć tudy tańniej, dyj niama prablemaŭ z tranzytnymi vizami. Ale ideja adradžeńnia Ŭschodniaj Prusii maje pakul zamała prychilnikaŭ, kab šturchnuć Karalaviec na šlach nabyćcia niezaležnaści prosta zaŭtra. Nasielnictva kraju chutka zrobicca zanadta biednym, kab nadalej mieć žadańnie naležać Rasiei, ale ŭsio-tki zastaniecca zanadta rasiejskim, kab śviadoma nazvacca prusami.

Aleś Kudrycki