Напярэдадні 15-годзьдзя «Віленскага сшытку» карэспандэнт «НН» Зьміцер Бартосік гутарыць зь ягонай аўтаркай Тацянай Дубавец.
Неяк мне патэлефанаваў зь Вільні менскі прыяцель, які паехаў у крывіцкую Мэку на выходныя. «Уяўляеш, — усхвалявана казаў сябра, — уключаю раніцай у гатэлі тэлек. Цікава ж, чым жывуць нашы суседзі. А там — Івонка Сурвілла, Шалкевіч і «Жыве Беларусь». Я падумаў, што ў мяне белая гарачка.
Аднак аказалася, гэта мясцовыя такія штукі вырабляюць». Мяне зьбянтэжыла такая рэакцыя нармальнага беларуса на нармальнае беларускае тэлебачаньне. Без хлусьлівых навін. Як трэба звыкнуцца з убогасьцю, каб некалькі хвілін жывога беларускага этэру здаліся чымсьці нерэальным. Але кожны, хто хоць аднойчы паглядзіць перадачу «Віленскі сшытак», ня будзе казаць, што беларусы ня маюць сваёй тэлевізіі. Хай толькі 15 хвілін на тыдзень. Хай толькі ў Літве. Але і гэтага дастаткова, каб зразумець, якая ў нас магла б быць тэлевізія. Напярэдадні 15-годзьдзя «Віленскага сшытку» карэспандэнт «НН» Зьміцер Бартосік гутарыць зь ягонай аўтаркай Тацянай Дубавец.
Нашы — гэта беларусы
Зьміцер Бартосік: Тацяна, як усё пачыналася?
Тацяна Дубавец: Гэта быў 1990 год — час пералому й разьняволеньня. Усе хацелі адчуць сваю волю. Літоўцы ж, як гаспадары сытуацыі, адчувалі дадатковую эўфарыю ад таго, што нехта побач распраўляе крылы. Бо гэта было падмацаваньнем іхняй вольнасьці, адчуваньня сябе вальнейшымі. У 1990 г. у Літве ўжо былі створаны «Сябрына» і Таварыства беларускай культуры — акрыяўшыя рэшткі беларусаў колішніх і тых беларусаў, якія прыехалі «ў горад». Беларусы заўсёды імкнуліся выехаць у горад. Нехта ў Менск. А вось па гэты бок Маладэчна — астравецкія, ашмянскія, смургонскія беларусы — ехалі ў Вільню. І выйшла, з аднаго боку, беларусы — старыя, якія 50 гадоў проста зьбіраліся па хатах, сьпявалі песьні, захоўваючы ў сабе беларускасьць. З другога боку, хлопцы і дзеўкі, што прыехалі ў горад і якім страшэнна бракавала беларускага. Неяк пытаю прыяцельку: «Адкуль ты такая нацыяналістка?» Кажа: «З дому. Мая мама, звычайная сялянская кабета, казала, што «якія гэта «нашы» гуляюць з канадцамі ў хакей? Нашы — гэта беларусы».
Напрыклад, Валянцін Стэх, арганізатар «Сябрыны», згадваў, што яму «страшна хацелася гаварыць па-беларуску ў Вільні». Потым ён пайшоў на галоўпаштамт і зрабіў сьпіс тых людзей, якія падпісваюцца на «ЛіМ». Разаслаў ім паштоўкі, так і ўтварылася «Сябрына».
ЗБ: І падпісчыкаў было ня дзесяць чалавек…
ТД: Так, шмат людзей прыйшло. Спачатку страшна цешыліся з таго, што разам зьбіраюцца — мы ёсьць, мы можам… Але з часам гэтага зрабілася мала: бо габрэі маюць свой тэатар, палякі — школы і дамы. Беларусам таксама захацелася мець газэту, радыё і... тэлевізію. Стэх, Нюнька, Луцкевіч і Анішчык сабраліся ды пайшлі да другога сакратара ЦК КПЛ Юсьцінаса Палецкіса, што адказваў тады за ідэалёгію. Палецкіс пры іх патэлефанаваў старшыні камітэту па тэлевізіі і радыёвяшчаньні. Першая перадача выйшла 27 траўня 1990 году пад назвай «Запрашае «Сябрына».
А пасьля доблесныя савецкія войскі захапілі тэлевізію. Ехала я на прыгожую працу, а прыехала на захоплены тэлецэнтар. Мы з гэтым не пагадзіліся і сталі рабіць перадачы на касэтах VHS, адвозілі іх у Коўна, і ўжо адтуль церазь перадатчык трансьлявалі на ўсю Літву. Страшэнна «сьняжыла» — амаль нічога не чуваць, не відаць. Але галоўным было тое, што людзі не здаліся, не пайшлі працаваць на тэлевізію акупацыйнай улады ці «касьпервізію», як тады яе называлі па імені шэфа TV палкоўніка Касьпяравічуса.
ЗБ: Цяпер бы такога «сьняжку» сюды… Хоць нашы людзі не літоўцы, адразу пераключаць на іншы канал.
ТД: Цяпер зусім іншая сытуацыя. У Беларусі разумеюць, што па чым, і разумеюць, што глядзяць. На агітацыю-прапаганду глядзяць з прымружэньнем вока, не затупляюць сябе шоў. Вось вясковая інтэлігенцыя кажа — не, я не магу гэта глядзець. Прыгожая студыя, а твары несвабодныя. Навіны глядзяць, але сказанае разварочваюць на 180 градусаў.
Палітыка — катэгорыя эстэтычная
ЗБ: Ці вашы перадачы «дабіваюцца» да Беларусі?
ТД: Так, трэба толькі адпаведным чынам наладзіць антэну. Але зьвярну ўвагу на такую акалічнасьць. Столькі стагодзьдзяў пражылі побач літоўцы і беларусы разам у Вялікім Княстве, а цяпер, седзячы недзе ў Смургонях, можна пачуць, што мы ў Літве — «далёкае замежжа». Гэта страшэнная бздура. Беларусь была б «самейшая» (сама па сабе), калі арыентавалася б і на тую самую Літву, і на Польшчу. А то адным бокам уперлася ў гэтую Расею і сьвету ня бачыць. Гэта ж такое багацьце — межаваць і з латышамі, і зь літоўцамі, з палякамі — столькі моў. І была б тады такая культурная адмысловасьць, самасьць, неймаверная культурная ўзбагачанасьць.
ЗБ: Перадача «Віленскі сшытак» зроблена для нацыянальнай меншасьці і распавядае аб праблемах нацыянальнай меншасьці?
ТД: У прынцыпе, яна мусіць быць такой: адлюстроўваць жыцьцё нацыянальнай меншасьці. Але так не атрымліваецца ў горадзе, у якім зарадзілася сама Беларусь — гэта па-першае, па-другое, калі нідзе ў сьвеце, у тым ліку ў «мэтраполіі», няма беларускай тэлевізіі, проста беларускай, нерусіфікаванай, неідэалягізаванай... Таму я раблю «віленскую Беларусь у пэрсаналіях». І ў мяне няма адназначнага акрэсьленьня — якая яна? Перадача пра культуру, беларускую меншасьць, ці перадача пра сацыяльныя праблемы? «Віленскі сшытак» ня ёсьць шаблённым праектам. Я не люблю палітыкі. Для мяне яна існуе ў эстэтычных катэгорыях. Вось што ёсьць прыгожае, што ёсьць дасканалае, гарманічнае, а што — не. Вось чырвона-зялёнае — дысгарманічнае, непрыгожае. Не гаварыць па-беларуску ў Беларусі — гэта непрыгожа.
ЗБ: Што можна ўбачыць у вашай тэлевізіі, чаго немажліва ўявіць у бэтэшнай «скрыні»?
ТД: Фільм Віктара Корзуна «Васіль Быкаў. Вяртаньне». Але перадача толькі 15 хвілін, таму паказвалі кавалкамі. Літоўцы зацікавіліся, і фільм ужо цалкам паказалі па Літоўскай нацыянальнай тэлевізіі. Былі ў нас прэм’ерныя паказы абодвух фільмаў Алега Дашкевіча — пра Лабковіча і Шыдлоўскага, і стужка пра чарнобыльскіх перасяленцаў «Простыя гісторыі». Музыкаў, літаратараў, мастакоў, на якіх накладзеная забарона на БТ, можна пабачыць у нас. І палітыкаў выслухаць, а не рабіць зь іх карыкатуры. Словам, гэта цэлы жывы беларускі сьвет, які сёньня ў Беларусі — па-за этэрам.
Ад чалавека нельга патрабаваць, каб ён быў героем
ЗБ: А ці кантактуеце з пасольствам РБ?
ТД: Я ня стаўлюся да амбасады кепска. Паказваю так, як ёсьць. Іншая рэч, калі мяне нешта цікавіць, я задаю пытаньне. І калі не адказваюць, я паказваю, што на гэтае пытаньне не адказваюць, альбо адказваюць выкручваючыся, хаваючы інфармацыю. І ўсім робіцца ўсё ясна. І я пачала апошнім часам заўважаць, што, калі амбасада штосьці робіць, мяне проста перасталі інфармаваць. Аднойчы прывезьлі «Настасьсю Слуцкую». Гэта вельмі цяжка — прывезьці такі вялікі праект. Прывезьлі строі, прыехалі акторы. Мне паведамляюць, што прэзэнтацыя будзе, за дзьве гадзіны да яе пачатку. І я разумею, што гэта добрая міна пры кепскай гульні. Мы вам паведамім, ведаючы, што вы ўсё роўна не прыедзеце, не пасьпееце арганізаваць здымку.
ЗБ: І дзе ўсё гэта адбывалася, і ці быў народ?
ТД: Адбывалася ўсё ў Музэі тэатру і кіно, у адным з радзівілаўскіх палацаў. Я патэлефанавала свайму сябру, мастаку Алегу Аблажэю, які вельмі любіць строі. Ён мне пасьля расказаў, што строі добрыя, кіно — абы-што. І публіка была — адзін ён ды яшчэ нейкі страэнькі дзядуля. А ўсе астатнія былі пасольскія людзі ды людзі ў касьцюмах.
ЗБ: Ці з боку калег-літоўцаў няма стаўленьня да беларусаў як да лёсам пакрыўджаных? Ва ўсіх нармальныя дзяржавы, а ёсьць вось такія…
ТД: Іду я, напрыклад, па тэлевізіі. Хто-небудзь бяжыць — «Цёця Таня, кейп юсу Лукашэнка?» («Як ваш Лукашэнка?») Цяпер стала казаць, што Лукашэнка і я нічога супольнага ня маем. Але я разумею, што беларусы асацыююцца зь беларускім прэзыдэнтам. І літоўскія СМІ вольна ці міжвольна фармуюць такі імідж, рэпрэзэнтуючы Беларусь толькі праз Лукашэнку. Я намагаюся сваімі сіламі паказаць, што гэта ня так.
ЗБ: Удаецца?
ТД: Думаю, што ўдаецца, знаходзячы нагоды для сюжэтаў на Віленшчыне. Беларусы Віленшчыны — гэта тое самае, чым будуць беларусы ў Беларусі празь некалькі гадоў, калі ім будзе дадзена свабода. Ад чалавека ж нельга патрабаваць, каб ён быў героем. У Беларусі для таго, каб супраціўляцца ўсёй гэтай машыне, якая штодня цябе прасуе, трэба быць героем. Ня кожнаму гэта дадзена. А ў Літве людзям дадзена свабода не таму, што яны героі. Проста дадзена і ўсё. І тут яна будзе дадзена. Я паглядзела на твары, ходзячы сёньня па вуліцах Менску. Такія прыгожыя людзі, але твары закрытыя.
ЗБ: Ці існуе ў перадачы зваротная сувязь з гледачамі?
ТД: Я зрэдку заходжу на нашу старонку ў Інтэрнэце. Але туды вельмі любяць залазіць сяброўкі. І давай мне пасьля назвоньваць па тэлефоне — ой, Танечка, а табе тут такога ліста напісалі. Маўляў, якая цудоўная перадача, гляджу ахвотней, чым перадачы па-літоўску, хоць па-беларуску ня ўсё разумею. Я кажу — гэта сьцёб. Як аказалася, ня сьцёб. На дзіва, пераважная большасьць лістоў ад літоўцаў. Раяць, каб перадачы ішлі з субтытрамі (з наступнага году ўсе перадачы будуць субтытравацца на літоўскую). Вельмі ім хочацца да самага апошняга слова ўсё разумець. Можа, сапраўды шукаюць вобраз гэтага суседа. І ім інтуітыўна здаецца, што ня можа быць так, каб там толькі Лукашэнка ды Чарнобыль быў.
Віленскі беларускі сьвет
ЗБ: Але ж ты не адна робіш перадачу?
ТД: Вядома, не. Да мяне рабілі перадачу мастачка Крысьціна Балаховіч ды Валянцін Стэх, інжынэр з адукацыі. Тады быў суцэльны энтузіязм. Як прыйшла я, далі ў дапамогу чалавека, якога прыгадваю кожны дзень. Гэта Стасіс Кавалюкас, які памёр летась. Аграменнай душы чалавек. Ён быў акторам, пасьля займаўся шмат пэдагагічнай працай, пасьля працаваў на тэлевізіі як рэжысэр. Але насамрэч гэта быў рэжысэр-пэдагог. Я туды прыехала — мова чужая, чужая краіна, была эканамічная блякада. У мяне былі яшчэ жывыя розныя стэрэатыпы. Прыкладам, што гэта ўсё ж чужаваты народ. І мне было неабходна, каб у пэўны момант нехта падтрымаў, падбадзёрыў. Вось Стасіс мне калісьці сказаў: «Нічога ня бойся, ты вельмі таленавітая». Таленавітая я ці не — няважна. Але ўдыхнуць у мяне ўпэўненасьць у свае сілы мог толькі гэтакі вялікі чалавек. Калі я ў нечым была няўпэўненая, ён мог нейкай гаворкай вывесьці мяне на слушную думку. Я цешылася, калі бачыла, як ён адкрывае для сябе Беларусь. Я спадзяюся, што праз гэтую перадачу, празь «Віленскі сшытак», шмат якім людзям адкрываецца Беларусь. Як яна калісьці адкрылася Стасісу Кавалюкасу. Неяк прыехала ў Вільню акторка Галіна Дзягілева. Ён казаў: «Я б гатоў быў гэтай акторцы маліцца, як боству. Таму што такога таленту ў нас няма». Ён мог гэта адчуваць, як чалавек тэатру.
Перадачу робіць яшчэ апэратарка Наташа Калесьнік, адзіная ў Літве жанчына-апэратарка. Мантажніца Яніна Сабяцкене, зь якой мы размаўляем на ўсіх мовах віленскага сьвету. Як тэлевізійшчыкі ў нашай маленькай перадачы паспрабавала свае сілы аграмадная колькасьць народу. Сяргей Вітушка, які сам прыдумляў шмат сюжэтаў і рубрык. Таня Поклад, Харэўскі Сярожка, Кася экс-Харэўская таксама пэўны час была прыгрэтая нашай перадачай, Кася Камоцкая, Андранік Антанян, выпускнікі катэдры беларусістыкі Віленскага пэдунівэрсытэту... Ды хто толькі сябе не спрабаваў. Я мела такія вялікія спадзяваньні на тое, што пройдзе час — можа быць, больш будзе хвілін у перадачы. Можа, настане такая цудоўная гадзіна, калі на бацькаўшчыне ўсё стане інакш, і гэткая колькасьць народу тэлевізійнага раптам спатрэбіцца ўвадначас.
Зьвяртацца па-людзку
ЗБ: Якімі табе бачацца пэрспэктывы?
ТД: Пэрспэктывы свае мы зьвязваем выключна з нашай радзімай. Калі ў Беларусі будзе ўсё хораша, мы сюды пераедзем і будзем тут займацца тэлебачаньнем. Што тычыцца мяне самой, то я б, напрыклад, з найвялікшым задавальненьнем рабіла старамодную-старамодную перадачу. Без усялякіх наваротаў і заставак просьценькую перадачу зь вёскі. Людзі, іхнія гісторыі, іхнія заняткі. Я паглядзела, як на БТ размаўляюць людзі, — гэта ж кашмар. Гэта ж чалавек, у якога кожная маршчына на твары гаворыць пра тое, што ён — аграмадны чалавек. А ён гаворыць казённай мовай пра пасяўную. Гэта злачынства ў дачыненьні да чалавека — задаваць яму такім кшталтам такія пытаньні, каб ён да такой ступені выступаў супраць сябе самога і закрываўся на ўсе засаўкі.
ЗБ: Ці кантактуеце з калегамі зь Беларусі?
ТД: Прыяжджала да нас нядаўна на стажыроўку з АНТ адна дзяўчына, і яе прышпілілі да мяне. Я паказала ёй гутаркі зь людзьмі памежжа. А ў іх там вельмі балючая рэч: вёска на адным баку — могілкі на другім баку мяжы. Сытуацыя цяжкая неймаверна. Яны там і плачуць, і ўсё на сьвеце. Дзеўка сядзіць і кажа: «Ой, как они хорошо говорят по-белорусски. В деревне же так хорошо не говорят». Канечне, яны проста прыяжджаюць і пачынаюць: «Ой, как тут у вас интересно. Какие у вас здесь проблемы?» І ясна, што бедны чалавек так ламае сябе. Беларускія журналісты ня могуць дапяць, што да чалавека яны мусяць зьвяртацца па-людзку. Гаварыць на мове народу, а не на сваім убогім жаргоне, які прыніжае чалавека. У нас жа ўсе літоўцы памежжа гавораць па-беларуску. Што б мне хацелася? Было б някепска, каб гэтыя перадачы, якія мы робім з маімі калегамі, каб яны хоць у нейкім выглядзе прыйшлі ў Беларусь на асобных касэтах. Цяпер Беларускі інфармацыйны цэнтар заняўся гэтай справай і, відаць, з нагоды 15-годзьдзя будзе нейкая партыя касэт. Тады нас і пабачыце.
