У ХХ стагодзьдзі зь Беларусі выяжджалі ў пошуках лепшай долі ня толькі ейныя сыны і дочкі. Закранула краіну і эміграцыя баброў.
Што праўда, ніхто іх — чорных, эўрапейскіх — не пытаўся: іх сілком вывозілі для расьсяленьня ў Варонеж, Сібір, Літву; самі яны вандравалі на захад, у Польшчу. Беларускімі бабрамі заселена і Эўропа, і Азія (дзе іх раней ніколі й не было). Дасьледаваў Адам Воршыч.
«Бабровы люд упадае ў смутак»
На пачатку ХХ стагодзьдзя бабры захаваліся толькі ў Беларусі. У Эўропе цягам стагодзьдзяў іх мэтадычна вынішчалі — забівалі дзеля футра, бабровага струмяня, мяса. Бабёр шмат часу бавіць у вадзе, таму ў сярэднявеччы лічыўся рыбінай — малюнак скуры на хвасьце дужа нагадвае рыбную луску — і яго дазвалялі есьці ў пост. Але на смак мяса бабра нагадвае зайчаціну, безь ніякага рыбнага прысмаку: бабёр харчуецца толькі расьлінамі. Страва з бабровых хвастоў не абмінула ўвагі Ўладзімера Караткевіча — ён згадвае яе як вялікі далікатэс.
Бабровае футра й струмень сталі ці ня першымі экспартаванымі з нашых земляў таварамі: імі гандлявалі яшчэ старажытныя славяне. Пазьней «бабровыя гоны» (месцы паселішча баброў) трывала ўвайшлі ў дзяржаўныя дакумэнты, а ў Літоўскім статуце 1588 г. нават згадваюцца захады па ахове гэтага зьвера.
Чорныя бабры сустракаліся куды радзей. Зь іх футра шылі шапкі для сэнатараў Рэчы Паспалітай. У сярэднявеччы хадзілі нават легенды, што чорныя ў бабрынай герархіі стаяць вышэй за рудых. У ХV стагодзьдзі італьянец Пампоні Лэт, што наведаў ВКЛ, пераказваў у сваіх нататках нашы легенды. У іх гаварылася, што чорныя бабры пануюць над рудымі, як шляхта над сялянамі: «У баброў тры пароды — сяляне, баяры й магнаты. Яны адрозьніваюцца колерам футра. У сялянаў сьпіна звычайна без валасоў і абдзёртыя вушы; футра іх вельмі таннае. Баяры чорна-рудога колеру; іх футра больш каштоўнае. Ім аздабляюць дзеля раскошы краі вопраткі. Магнаты, якіх ловяць надзвычай рэдка, зусім чорныя… Яны ніколі не выходзяць са сваіх нораў; калі паказваюцца, дык у суправаджэньні цэлага статку: яны раздаюць сабраныя «сялянамі» запасы. Калі магнат трапіць у рукі паляўнічых, просты бабровы люд упадае ў вялікі смутак, які выражае хадой і абліччам».
Беларуская віягра
Не апошняе месца ў вынішчэньні баброў адыграў бабровы струмень, якому прыпісвалі лекавыя магчымасьці. У нашых продкаў ён лічыўся панацэяй ад шматлікіх хвароб: боляў у галаве і вушах, глухаты, ікаўкі, гістэрыі, колік у страўніку, бяссоньніцы і... санлівасьці — ды супрацьядзьдзем ад укусаў скарпіёнаў і сродкам ад блох. Толькі пры канцы ХІХ стагодзьдзя мэдыцына даказала няслушнасьць вераваньняў.
Да нашых дзён дажыло перакананьне, што бабровы струмень — выдатны сродак для павышэньня мужчынскай патэнцыі. Пісьменьнік Алесь Масарэнка знайшоў рэцэпт «бабрыну» (настойкі на бабровым струмені) у старадаўняй кнізе і потым частаваў ім сяброў. Для прыгатаваньня бабрыну струмень трэба высушыць, сьцерці ў парашок, засыпаць у сьпірт і настойваць ня менш за 2—3 тыдні. Сьпірт атрымліваецца густога каньячнага колеру («А смуродзіць чортам», — дадае А.Масарэнка). Калі настой будзе гатовы, зьявіцца жоўты асадак. Прымаць бабрын трэба так: 25 кропляў (прыблізна з дэсэртную лыжку) перад сном.
«Адзін год павесілі ў хаце сушыць, прыходзім — няма: мама ўсё павыкінула, так смуродзіў… Яго куплялі францускія і ангельскія фірмы. Паляўнічаму 250 рублёў давалі за кіляграм высушанага струменю», — прыгадвае пісьменьнік.
Міты й праўда
Алесь Масарэнка ведае пра баброў усё. Па ягоных кнігах вучыліся паляваць на баброў... браканьеры. Так, у Белавескай пушчы затрымалі зладзея, у якога знайшлі затрапаную кнігу «На бабровых тонях». «Я па ёй навучыўся пасткі ставіць», — сказаў браканьер.
Доўгі час у СССР бабры былі пад строгай аховай — з 1920-х іх было забаронена лавіць. І бацька пісьменьніка, Герасім Масарэнка, стаў адным зь першых, хто ў Беларусі адраджаў старадаўняе майстэрства баброўніцтва. Перад адпраўкай баброў кальцавалі.
«Канадзкія бабры падобныя чымсьці да выдры. Наш, эўрапейскі бабёр большай вагі — да 30 кг і больш бываюць. А тыя — у сярэднім па 15 кг».
Масарэнка знаецца на бабрах лепш за якога паляўнічага ці лясьнічага. Нездарма яго запрашалі адлоўліваць баброў ня толькі ў Беларусі, але й Літве. Там ён сутыкнуўся з рознымі паданьнямі. «Тамтэйшая супрацоўніца, доктар навук, расказвала: «Бабры ў Літве запруду робяць так: адзін стаіць камандуе, а астатнія цягаюць дрэвы». Я парырую: «Я бачыў, як яны на хатку гразь цягаюць у нас на балоце — дык там ніхто не камандаваў. Адзін цягне гразь туды, другі палку прыносіць, тыркае, пасьля гразёй замазвае — як людзі…»
Тамсама пачуў Масарэнка гісторыю пра баброў і «лясных братоў». У 1955 годзе прывезьлі нашых баброў у Літву (хоць у іх былі й свае. Гэтак літоўцы дбалі, каб ня страціць папуляцыю). Выпускалі баброў у нейкае балота, а там навукоўцаў абстралялі з кулямётаў «зялёныя браты», якія адседжваліся ў лесе. І давялося навукоўцам перабірацца паўзком. Выпусьцілі баброў, і тыя ўжо самі плёхаліся ў возера.
У Беларусі з Масарэнкам здарылася падобная гісторыя. Ловячы з бацькам баброў на Нёмане ў 1950-х, у адной хатцы знайшлі склад: гранаты, агнястрэльную зброю, кажух… Хуценька сплылі назад — далей ад граху. А ўначы да вогнішча прыйшоў незнаёмец. Пасядзеў пагутарыў, а на разьвітаньне сказаў бацьку: «Тваё шчасьце, Герасім, што ты інвалід, а то плыць бы табе ўначы па Нёмане…»
«Мяккае золата»
У Канадзе XVII—XIX стагодзьдзяў эканоміка была заснаваная на бабровым промысьле. І ў Беларусі бабры давалі немалы прыбытак. Найдаражэйшымі былі бабры-альбіносы. Але іх перабілі — не засталося ніводнага.
Злоўленага бабра карысталі практычна без адкідаў. Высока цаніўся тлушч — за тое, што ніколі не замярзае (нават у цяперашніх халадзільніках). З тоўстай скуры бабровага «гарба» здавён рабілі падэшвы, якім не было зносу. Шэрсьць і пух пры гэтым з «гарба» вычэсвалі й здавалі асобна — на капелюшы. З поўсьці рабілі ніткі, а пух валялі — як на лямец. Касторавыя шапкі (на латыні бабёр — castor) нібыта лекавалі ад галаўнога болю.
А.Масарэнка згадвае пра бацькавага знаёмца — Мэера з Прапойску: ён скупляў бабровыя скуркі, шэрсьць і прадаваў на міжнародным рынку. «Дык яго дыскваліфікавалі і адабралі міжнароднае пасьведчаньне гандляра пушнінай, — прыгадвае пісьменьнік. — Ягоны брат пайшоў на хітрасьць: лавіў чорных катоў, выскубваў пух і мяшаў з бабровым. І яго выкрылі, забралі ліцэнзію…»
Так сурова з махляром абышліся нездарма. «Пушніна — гэта мяккае золата. У Ждановічах і на Камароўцы гандляры прадаюць бабровыя шапкі. Кажуць — зь Літвы… Брэшуць! Калі пачнецца зіма, прайдзіся па праспэкце — кожны трэці ў бабровай шапцы».
Масарэнка лічыць, што дзяржава ня дбае пра ўласны «залаты запас». Не займаецца як сьлед бабрамі. І таму ён прапануе свой варыянт выйсьця: «Цяпер аддалі баброў лясгасам, а гэта ж першыя браканьеры. Дзе зброя — там і браканьерства. Трэба іх аддаць таму ведамству, якое зброі ня мае, — хаця б рачному».
«Плача як бабёр»
Паляваньне на баброў пачыналася позна ўвосень — калі ляжа першы сьнег. «Бабра страляць нельга. Капканамі лавілі. Застрэліш, а ён нырнуў ці куды-небудзь яго аднесла — і дзе шукаць?» — раіць А.Масарэнка.
З паляваньнем зьвязана прыказка «плакаць як бабёр» — гэта значыць зь вялікай скрухай. Кажуць, што бабёр — істота сумленная і разумная — верыць у свой лёс. Калі бачыць пастаўленую на сябе пастку, дык з жалю плача, але ўсё ж лезе ў яе — праз наканаванасьць. Паводле іншага варыянту легенды, у пастку бабёр сам ня лезе, а плача, калі бачыць немагчымасьць уратавацца. Сьлёзы ў бабра насамрэч цякуць — вялікія, як боб…
У А.Масарэнкі больш рацыяналістычнае вытлумачэньне гэтага фэномэну. Плача бабёр, таму што не трывае дзённага сьвятла, празьмерна яркага для яго, — зьвер жа вядзе начны лад жыцьця: «Таму мы, калі зловім бабра, адразу пастку накрываем якім-небудзь брызэнтам. Ён і сьцішваецца».
Тыповы беларус
Ляцеў бабёр цераз двор,
На ём сукенак дзевяць пар,
На ём шапачка баброва,
Загарэлася дуброва…
У фальклёры бабра згадваюць часта. Прымаўка кажа: «Як заб’еш бабра, ня будзеш мець дабра». Магчыма, нашы продкі любілі яго за рысу, блізкую сабе, — працавітасьць.
«Бабёр — самаўпэўнены, як беларус: думае, «вось я ведаю, што прайшоў нядаўна. Я гэты ход сам капаў. А тут нейкая сетка стаіць, ёлкі зялёныя! Я гэтую сетку разьнясу — у мяне ж такія зубы!» І лезе ў гэтую сетку. Залез, а тады бачыць, што ні туды ні сюды, і давай церабіцца. І аж зубы свае крышыць аб яе», — прыгадвае лавецкія прыгоды Масарэнка.
Зрэшты, на сёньня бабровая гісторыя па-ранейшаму застаецца tabula rasa: няма ні адмысловага музэю, ні раскручанага міту. Не лічыць жа адзнакай апошняга двух баброў на колішняй трохрублёвай купюры. Але сапраўдная беларуская бабровая сага яшчэ толькі пачынаецца.
∎
Бабёр можа знаходзіцца пад вадой да 15—20 хвілін, праплываючы пад ёй 700—800 м. У спакойных жа ўмовах сядзіць пад вадой ля дзьвюх хвілін.
Узімку ў сьпячку не кладзецца. Жыве бабёр у норах са шматлікімі хадамі й адноркамі або ў збудаваных хатках.
Сёньня бабра можна ўбачыць у Бярэзінскім запаведніку, на Сажы і Нёмане. Прычым паміж розными групамі ёсьць свае адрозьненьні. Так, у нёманскай папуляцыі часьцей сустракаюцца бабры з чорным футрам, на Бярэзіне і Сажы — з буравата-рудым.
