Праз многа гадоў беларускія дзеці будуць гуляць у Джэці, чытаючы яе вершы замест лічылак.
Мяркуючы па ўласных малюнках, якімі аформлены ейны першы зборнік «За здаровы лад жыцьця», яна геніяльная, як усе, хто не пераадолеў пяціпрацэнтнага бар’еру выбараў і каму да вывучэньня вершаў Ніла Гілевіча ў сярэдняй школе засталося гады тры.
Джэці — гэта хто? Дзяўчынка ці хлопчык? Дарослы ці дзіця? Мастак ці паэт? А можа, увогуле — яна сьнежны чалавек, ня Джэці, а Еці, што сышоў са скалы, каб даказаць малаверам, што ён — існуе!
Па вялікім рахунку, яе зборнік даказвае, што беларуская паэзія ўсё яшчэ здольна існаваць, што яе не забілі часы позьняга сацрэалізму. Гэта — адкрытая, як пісаў Лермантаў, насьмешка ашуканага сына з транжыра-бацькі:
Паэт (седзячы на ложку сьмяротна хворага Фiнынспэктара, задаволена):
Ў краiне сьветлай, дзе ты ўмiраеш,
Я кнiгу маю, а ты ня маеш.
Фiнынспэктар (памiраючы ад хваробы, сумна):
Ў краiне сьветлай, дзе я ўмiраю,
Ты кнiгу маеш, а я ня маю.
Вось такая «Размова зь фінынспэктарам пра паэзію» — адначасовая пародыя на Маякоўскага і Багдановіча. На Багдановіча настолькі адкрытую пародыю напісаў хіба што Адам Глёбус, чый верш і трапіў у анталёгію «Верш на Свабоду», сур’ёзна прымусіўшы задумацца пра літаратурную якасьць астатніх вершаў зборніка. Але Глёбус — стары літаратурны хуліган, фігура, якая адбылася. А Джэці? Ёй хто даў права так адкрыта зьдзекавацца з усяго сонму нацыянальных і інтэрнацыянальных сьвятыняў?!
Сьмела ў ногу, таварыш Ленiн,
Сьмела ў сэрца, таварыш Сталiн,
Бi фашыстаў, таварыш Жукаў,
Пi гарэлку, Мiхал Сяргеiч.
Вi вяроўкi, таварыш Павiч,
Фрай таварыш i Тэн таварыш…
…Таварыш Качалаў, Калчак i Чкалаў.
Моцны трактар — таварыш Картэр.
Магутны сокал — таварыш Колас.
Вожык бяз рожак — таварыш Мрожак.
Гэта называецца: «І задушыцеся!» Ня ведаю, колькі гадоў Веры Бурлак, але Джэці яўна належыць да «абкормленага пакаленьня» — пакаленьня, якое дасталі ня толькі савецкія прапагандысцкія міты, але і міты культурныя, накшталт «таварыша Павіча» ды «таварыша Мрожака», і міты нацыянальныя, накшталт «таварыша Коласа». Пры гэтым, мяркуючы па наборы імён, выстаўленым на ўсеагульны агляд у цытаваным вышэй вершы, сама Джэці застаецца больш культурнай, чым яе як крытыкі, так і чытачы: Іпаліт Тэн, што патрапіў у надта вясёлы мартыралёг забітых насьмешкай Джэці «таварышаў», у сёньняшнюю эпоху яўна вырадзіўся б у Макса Фрая, што паэтам (паэткай?) і прызнаецца, але да чаго чалавек, не знаёмы з гісторыяй сусьветнай эстэтычнай думкі, проста не датумкае.
Джэці бліскуча гуляе словамі, як жанчыны-лібэрцінкі ў кнігах маркіза дэ Сада гуляюцца мужчынскімі яечкамі, пяшчотна і па-садысцку перабіраючы іх тонкімі, унізанымі дарагімі пярсьцёнкамі пальчыкамі. Верш «Чаканьне», скажам, — увогуле накшталт бахаўскай «Чаконы», музыкальны і пранізьлівы, і гукі яго падмяняюцца адзін другім на вачах (на вушах?) чытача (слухача?).
Цягнiк спазьняецца.
Карэнiна нэрвуецца.
Пэронскi Ўронскi
З гiмназiсткамi цалуецца.
А недзе побач
Парай чмыхаюць вагоны.
Нахабны Ўронскi
Адбывае да Вэроны.
…Вэронскi зьехаў,
Толькi дым
За iм матляецца.
Уронскі-Пэронскі-Вэронскі — як цягнік, што адмовіўся пераяжджаць Ганну Карэніну і застыў на запасным пуці. Ён адмаўляецца выконваць сваю раманную функцыю, зыходзячы са звычайных жыцьцёвых меркаваньняў. На храна яму Ганна, калі ў Вэроне ён стане героем зусім іншага раману, палацавага, зь юнай 14-гадовай Джульетай, дзяўчынкай, кахаць якую герою талстоўскага раману нашмат прыямней, чым гістэрычку Карэніну, што кідаецца пад кожны цягнік! І калі гэтая ўпартая дурніца ўсё-такі перапаўзе на суседні пуць, каб сьлепа выканаць дыктатарскую волю Талстоя, — Уронскі тут прычым?
Але гульня з прозьвішчам, а пазьней, у вершы, прысьвечаным Марату Казею, і гульня з мовамі (беларускай і ангельскай), прыносіць маленькай дзяўчынцы Джэці амаль садысцкую асалоду.
Мабыць, і сэксуальную.
Такога ў беларускай паэзіі не было з часоў Генадзя Бураўкіна, які здолеў узнавіць эмоцыі палавога акту ў пошчаку і прысьвістваньні салаўя. У Бураўкіна, калі вы памятаеце, Цімох трахаў Аўдоцьцю ва ўсе застаўкі, пасьля чаго ўцёк.
Джэці не ўцякае, а наадварот — гераічна застаецца на месцы. Ёй уцякаць няма куды. Свой лёс яна ведае і нават не спрабуе апраўдацца.
МЫ АДНО ЦАЛАВАЛIСЯ,
але ўсiм здавалася,
што мы робiм нешта горшае —
недазволенае i грэшнае;
МЫ АДНО АБДЫМАЛIСЯ,
але ўсе так абуралiся,
быццам мы плявалi
на магiлы тых, хто iм мiлы;
МЫ АДНО КАХАЛIСЯ,
але нас прысудзiлi да расстрэлу.
Напэўна, за тое,
што нас было трое.
Але нават дурніцы Карэнінай Госпад дараваў — бо кахала яна многа. Дык за што ж усе гэтыя старыя пердуны і паўпердуны, цытуючы клясыка сусьветнай літаратуры Гашка Я., праклінаюць новыя пакаленьні? Моладзь — яна ж таксама кахала многа! І бескарысьліва!
Бег, запыхаўся Данка
Са сваёй валянцiнкай.
Ды паслала каханка.
Ды паслала крэтынка.
Каб зашыць тую дзюрку,
Каб забыць тую дзеўку,
Даў бы хабар хiрургу —
Брат, папраў неспадзеўку!
Толькi подлае сэрца
Ўсё згарэла дашчэнту.
I хiрург адкладае
Свае iнструмэнты.
Праз тое, што сэрца прыпадабняецца да «валянцінкі», боль ня робіцца меншым. Проста баліць па-іншаму і ў іншых — у новага пакаленьня. Закаханы вырваў сваё сэрца з грудзей для каханай, а яна падумала, што гэта — усяго толькі кавалачак кардону. Гэта — Горкі, прачытаны тымі, чые бацькі стаміліся сьпяваць Акуджаву («…Ведь был солдат бумажный» — памятаеце?).
І гэтае пакаленьне — пакаленьне людзей, якія мысьляць і шмат чыталі. І ня толькі Горкага, але і Дастаеўскага.
У двары на вулiцы Калiноўскага
Для дзяцей паставiлi шыбенiцу,
Якую сьпiсалi з турмы,
Бо яна састарэла маральна.
I адразу прыбеглi дзецi,
Каб гайдацца на ёй i падцягвацца,
Каб поўзаць па ёй i караскацца
I займацца карыснай гiмнастыкай.
Людзі, што чыталі «Братоў Карамазавых», памятаюць пра сонца, замест якога на арбіту вывелі сякеру, і сякера пачала круціцца вакол зямнога шара, і людзі прывыклі да сякеры настолькі, што нават занесьлі час узыходу ды час захаду сякеры ў каляндар.
Трохі жудасная карціна. Накшталт дзяцей, якія гойсаюць па «маральна састарэлай» шыбеніцы. І бацькі перажываюць,
I крычаць iм: «Хутчэй дахаты!»,
I хвалююцца: што зь iх вырасьце? —
Баючыся вымавiць «шыбенiкi».
Ды, здаецца мне, лепей шыбенiкi,
Так, я думаю — лепей шыбенiкi,
Лепей, лепей дакладна шыбенiкi,
Лепей шыбенiкi,
Чым каты.
Націск, зразумела, на першым складзе — не пра кошак гаворка, а пра карнікаў.
Фантасмагорыя абсалютна жыцьцёвая. Дзеці, што вырастаюць побач з шыбеніцай, ператвараюцца ў Мураўёвых — ці ў тых, хто вешае, ці ў тых, каго вешаюць. А мяркуючы па падручніках пана Трашчанка, рэкамэндаваных да друку яшчэ ў тыя часы, калі міністар Радзькоў быў рэктарам Радзьковым, беларуская дзяржава аддае перавагу «таленавітым адміністратарам», якія ўмеюць добра намыльваць вяроўку.
Але вернемся да Джэці. Дзяўчынка апалітычная і самадастатковая.
Вы чулi, як сьпяваюць коцiкi,
I асаблiва — удваiх?
Iм непатрэбныя наркотыкi,
Iм дастаткова iх самiх.
I сэрца поўнiцца пяшчотаю
Й красою навакольных зьяў,
I мкнецца за кацiнай нотаю,
I разам зь iмi кажа:
МЯЎ!
Гэта маніфэст новага паэтычнага пакаленьня, маніфэст, які для Скоблаў наступнага стагодзьдзя будзе мець значэньне куды большае, чым Багдановічаў «Вянок». Гэтае самае «Мяў!» Джэці — маніфэст паэтаў, якія выступаюць за здаровы лад жыцьця — без наркотыкаў і БРСМ. Яе зборнік — як пояс шагідкі, зь якім паэт (паэтка?!) падкраўся (-лася?!) да поўнага збору твораў Ніла Гілевіча, каб узарваць яго разам з сабой.
Дай божа, выйдзе!
∎
Джэці. За здаровы лад жыцьця. — Менск: Логвінаў, 2003.
