Ваяўнічы пацыфіст, ціхі абсурдыст, антыізраільскі габрэй — новы выбар Нобэлеўскага камітэту. Беларускіх кандыдатаў у сьпісе не было.
Швэдзкі нобэлеўскі камітэт даказаў, што аддае перавагу перадусім яркім творцам, незалежна ад таго, якой яны веры і ідэалёгіі. Сёлета прэмія дасталася апантанаму крытыку Амэрыкі і глябалізму, абаронцу ворагаў Вашынгтону. Усё гэта напярэдадні пасьпяховага рэфэрэндуму аб канстытуцыі Іраку, на якім іракцы масава падтрымалі перамены, што адбыліся ў іхнай краіне. Лішне казаць, што такі выбар выклікаў скрыгат у правых колах. Гэтак, Сяргей Навумчык, намесьнік дырэктара радыё «Свабода», абрынуўся на нобэлеўскіх акадэмікаў, якія абралі чалавека, «імя якога нічога ня кажа». Летась у «НН» С.Навумчык крытыкаваў і выбар Елінэк — папраўдзе, яшчэ менш вядомай цэнтральнаэўрапейскай публіцы.
13 кастрычніка Гаральд Пінтэр прачнуўся самым вядомым пацыфістам сучаснасьці. Гэтаму брытанскаму драматургу 75 гадоў. Гэта ўжо адзінаццаты па ліку творца п’есаў, адзначаны Нобэлеўскай прэміяй, — дзясятым быў італьянец Дар’ё Фо (1997), раней узнагарода знаходзіла Бэкета й Пірандэла. Швэдзкая акадэмія ўзнагародзіла Пінтэра як аўтара, «які ў сваіх творах раскрывае бездань, што тоіцца за штодзённай балбатнёй, і высаджвае дзьверы ў зачыненыя падвальныя пакоі».
Гарацыё Энгдаль, сакратар Акадэміі, зазначыў, што вестка пра ўзнагароду засьпела драматурга зьнянацку: «Ён мала што мог вымавіць і быў папросту шчасьлівы». Ужо пасьля абвяшчэньня вэрдыкту Пітэр выйшаў перад журналістамі на парог свайго дому ў Лёндане. «Я ў разгубленасьці, — сказаў ён. — Я мушу ачомацца, перад тым як паеду ў Стакгольм». У Швэцыі 10 сьнежня ён атрымае ўзнагароду і чэк на 1,28 млн даляраў.
Пісьменьнік шматкроп’я
Пінтэр лічыцца прадстаўніком тэатру абсурду (поруч з Бэкетам і Іянэску), стваральнікам так званай камэдыі пагрозы («comedy of menace»), «што агаляе ілюзорнасьць кантакту паміж людзьмі і драматычную бездапаможнасьць чалавека перад абліччам як сьвету, так і ўласнай падсьвядомасьці».
Дзея Пінтэравых п’есаў часта пачынаецца са звычайнай падзеі, потым атмасфэра гусьцее, а рэчаіснасьць ператвараецца ў прывідны кашмар. Адрывістыя, шматзначныя дыялёгі ўзмацняюць адчуваньне навальніцы і напружанага чаканьня. Пінтэр па-майстэрску дазуе напружаньне, нічым не саступаючы ў гэтым кінэматаграфічным дасягненьням Хічкока. Пінтэр па-майстэрску выкарыстоўвае драматургічныя вартасьці цішыні, дыялёгі ў яго нясьпешныя, а спэцыфічнае пачуцьце гумару (ён піша: «Няма вялікай розьніцы паміж рэальным і нерэальным») спрычынілася да таго, што ў англамоўнай культуры сталася звычаем называць пэўныя сытуацыі «пінтэраўскімі», як у нас у Цэнтральнай Эўропе сытуацыі могуць называць «мрожкаўскімі». Невыпадкова Пінтэравы ўлюбёныя сцэнічныя рэмаркі — слова «паўза» або шматкроп’е (зрэшты, ён і сам займаецца тэатральнай рэжысурай).
У 1958 г. Пінтэр напісаў: «Усё, што трэба зрабіць з мастацтвам, ёсьць у мастацтве». Пра сваіх пэрсанажаў, што звычайна таўкуцца ў цеснаце аднаго пакою, ён гаворыць: «Менавіта ў цеснаце яны для мяне як на далоні».
Крытык клікі Буша
Гаральд Пінтэр нарадзіўся 10 кастрычніка 1930 г. у сям’і краўца-габрэя ў бедным лёнданскім раёне. У 1948 г. паступіў у Каралеўскую акадэмію драматычнага мастацтва, далучыўся да тэатральнай трупы «Энью Макмастэр», зь якой выступаў у 1954—1957 г. пад сцэнічным псэўданімам Дэйвід Бэйран. Першыя вершы апублікаваў у 1950 г., хоць сапраўдным дэбютам сам лічыць публікацыю ў 1957 г. аднаактоўкі «Пакой».
Сярод іншых раньніх Пінтэравых твораў — «Дзень нараджэньня», «Падстаўка для закусак», «Вяртаньне дадому». Славу прынесла п’еса «Вартаўнік», пастаўленая ў 1960 г. Да пазьнейшых п’ес належаць «Пэйзаж» (1967), «Цішыня» (1968), «Чарка аглаблёвая» (1984), «Горная мова» (1988).
«Ягоныя творы маюць прыхаваны палітычны зьмест, — мяркуе Рафаэла Рароль, крытык з газэты «Монд». На ейную думку, выбар ляўрэатаў Нобэлеўскай прэміі робіцца «ўсё больш радыкальным». У якасьці прыкладу называецца Дар’ё Фо, а таксама аўстрыйка Эльфрыда Елінэк (2004).
Пінтэр ня толькі пісьменьнік, але й грамадзкі дзеяч. У 1949 г. ён адмовіўся ад вайсковай службы з пацыфісцкіх перакананьняў, у 1980-я крытыкаваў урады Маргарэт Тэтчэр і Рональда Рэйгана, а ў 1996 г. адхіліў ганаровы дваранскі тытул, нададзены прэм’ерам Джонам Мэйджэрам.
Пінтэра ня любяць СМІ, ён трымаецца далёка ад істэблішмэнту.
І ў апошнія гады Пінтэр часьцей бывае на мітынгах, чым на сцэне. Ён заявіў на пасяджэньні брытанскага парлямэнту: «Буш і ягоная кліка хочуць кантраляваць увесь сьвет і яго прыродныя багацьці. І ім начхаць, колькі яны заб’юць людзей, каб дасягнуць гэтай мэты». Атаку на Ірак Пінтэр назваў «законна санкцыянаваным тэрарызмам» і «нагодай для сораму кожнаму брытанцу». Тоні Блэр у вачах нобэлеўскага ляўрэата — паскуда, а Буш — адпеты злачынец. «Тэрарызаваньне іншых — шматгадовая амэрыканская традыцыя», — сказаў Пінтэр у кастрычніку 2002 г. у Палаце грамадаў. У 2003 г. ён напісаў іранічны верш «Божа, захавай Амэрыку» ды п’есу «Новы сусьветны парадак» — 10-хвілінны сатырычны адказ на вайну ў Пэрсыдзкай затоцы.
Палічыўшы ўмяшаньне NATO ў канфлікт у Косаве процізаконным, ініцыяваны суд над Слабаданам Мілошавічам Пінтэр назваў цалкам прадузятым і неаб’ектыўным. У 2001 г. ён уключыўся ў дзейнасьць Міжнароднага камітэту па абароне Мілошавіча. У лютым Пінтэр пагражаў, што парве з кар’ерай драматурга і зоймецца выключна палітыкай: «Я напісаў 29 п’ес. Хіба гэтага ня досыць?» Тым ня менш, ён падрыхтаваў для радыё пастаноўку «Галасы», якой BBC адзначыла яго 75-гадовы юбілей.
Муж Віўен Мэрчэнт
Пінтэр усебакова сьцьвердзіў сябе ў кіно. Ён пісаў як арыгінальныя сцэнары — напрыклад, да фільмаў Джозэфа Лоўзі «Слуга» (1963) і «Здарэньне» (1967), так і адаптацыі чужых твораў — сцэнары да стужак «Пасланец» (1970) паводле Лесьлі Хартлі, «Жанчыны францускага лейтэнанта» (1981) паводле Дж.Фаўлза і «Працэс» (1992) паводле Ф.Кафкі. У 1977 г. выйшаў яго так і не ўвасоблены на экране, але знакаміты сцэнар паводле «Ў пошуках страчанага часу» Марсэля Пруста, напісаны для Лоўзі.
Пінтэр 22 разы выконваў эпізадычныя ролі ў фільмах, сярод апошніх стужак — «Парк Мэнсьфілд» (1999) і «Кравец з Панамы» (2001).
У 1956—1980 г. Пінтэр быў жанаты з актрысай Віўен Мэрчэнт, якая грала ў многіх ягоных п’есах. Ад першага шлюбу мае сына Дэніэла — літаратара і музыку.
На пачатку 1960-х ён фліртаваў з журналісткай Джаан Бэйквэл. Пра гэты трохвугольнік ён расказаў у сцэнары да фільму «Здрада» (1983). У 1980 г. ён ажаніўся зь пісьменьніцай Антоніяй Фрэйзэр, аўтаркай біяграфічнай літаратуры, у тым ліку жыцьцяпісаў Кромвэла і шматлікіх жонак Гэнрыха VIII.
Хобі ў пісьменьніка чыста ангельскае — крыкет.
Трапна, але позна
Нобэлеўская прэмія для Гаральда Пінтэра ня першая. У 1967 г. ён атрымаў брадвэйскую ўзнагароду «Тоні» (1967) за «Вяртаньне дадому», узнагароду Лоўрэнса Олівэра (1996), а таксама прэміі імя Пірандэла і Мальера.
Прысуджэньне ўзнагароды Пінтэру спадабалася леташняй ляўрэатцы Эльфрыдзе Елінэк: «Зноў пісьменьнік зь левага флянгу, і пісьменьнік выдатны». Брытанцы таксама ў захапленьні. «Мне ў галаву не прыходзіць ніхто больш варты гэтай узнагароды», — заявіў драматург Алан Аўкборн.
Прыхільна паставіўся да вэрдыкту швэдзкай акадэміі польскі крытык Марцэль Райх-Раніцкі: «Добрае, слушнае рашэньне», — хоць, на яго думку, узнагарода прыйшла да 75-гадовага пісьменьніка «трохі пазнавата».
Беларускі тэатральны крытык Вячаслаў Ракіцкі захапляецца выбарам Акадэміі. «П’есы Г.Пінтэра надзвычай тэатральныя, яны далі штуршок для разьвіцьця эўрапейскага тэатру», — сказаў ён на хвалях радыё «Свабода». Цешыцца й самы прызнаны зь беларускіх драматургаў Аляксей Дудараў: «Драматургія — гэта самы складаны жанр, і драматургаў ня так багата. А драматургаў такога кшталту, як сёлетні Нобэлеўскі ляўрэат, яшчэ менш».
«Узнагарода для Пінтэра, даўно прызнанага клясыка тэатральнага авангардызму, зьяўляецца трохі запозьненай», — заявіў польскі драматург і празаік Томаш Любеньскі. Ён спадзяваўся на прысуджэньне прэміі больш актуальным на сёньняшні час пісьменьнікам — Амосу Озу, Варгасу Льёсу ці нашаму земляку, польскаму пісьменьніку родам зь Пінску, Рышарду Капусьціньскаму. «Пінтаравы п’есы ўжо не карыстаюцца такой папулярнасьцю і ня ставяцца так часта, як у 1960-я ці 1970-я гады», — кажа Любеньскі, але адразу падкрэсьлівае: «Пінтэр заслужыў Нобэля, бо ён «клясык сучаснасьці, майстар філіграннага дыялёгу і стварэньня напружаньня».
Ніхто зь беларусаў у шорт-лісты швэдзкіх крытыкаў ня трапіў. Чакалася, што прэмія можа дастацца сырыйска-ліванскаму паэту Адонісу або канадзкай пісьменьніцы Маргарэт Этвуд. Нашы суседзі літоўцы й латышы прапануюць на «Нобэля» сваіх паэтаў Сігітаса Гяду й Візму Бэлшавіцу, самыя вядомыя польскія кандыдатуры — рэпартажыст Капусьцінскі і фантаст Станіслаў Лем.
Беларускі ПЭН-цэнтар у верасьні падтрымаў ініцыятыву грамадзкасьці пра вылучэньне на «Нобэля» Народнага паэта Беларусі, усенародна шанаванага Рыгора Барадуліна. Бяда беларусаў у тым, што ў сьвеце амаль няма перакладчыкаў зь беларускай, і ніхто ня дбае пра іхную падрыхтоўку — справу, якая вымагае мільённых капіталаўкладаньняў. Дый папулярызацыя літаратуры стала ў нас справай энтузіязму. У адрозьненьне ад той самай Літвы, дзе праводзяцца маштабныя фэстывалі паэзіі, а літаратурныя выданьні ня душыць ніякая палітычная цэнзура. Таму нашы прэміі яшчэ наперадзе — іх здабудуць вольныя творцы, якіх будзе ўзгадоўваць вольная і сапраўды беларуская дзяржава.
∎
Інфармацыю ў Інтэрнэце пра сёлетняга ляўрэата Нобэлеўскай прэміі па літаратуры Гаральда Пінтэра — драматурга, паэта, актора, рэжысэра, грамадзкага дзеяча — можна знайсьці на многіх сайтах.
Афіцыйны сайт Гаральда Пінтэра — www.haroldpinter.org.
Біяграфія Гаральда Пінтэра, расказы яго біёграфа Майкла Білінгтана — www.bbc.co.uk.
Разгорнутая біяграфічная нататка на сайце, прысьвечаным Нобэлеўскай прэміі — http://nobelprize.org.
Фільмаграфія Гаральда Пінтэра — www.imdb.com.
Пінтэр у «Вікіпэдыі» — http://en.wikipedia.org.
На гэтай старонцы можна таксама пазнаёміцца зь літаратурнай крытыкай твораў Пінтэра: http://www.contemporarywriters.com.
