«НН»: Які працэнт тытульнага насельніцтва жыве на сёньня ў краінах расейскага Паволжа?
Сяргей Чуркін: Тытульнае насельніцтва Мардовіі складае 31%, трэба толькі заўважыць, што няма канкрэтных дадзеных па суадносінах дзьвюх этнакультурных груп, макшы і эрзі. У Чувашыі гэты працэнт складае 68, у Мары Эл — 46, Татарстане — 48, Удмурціі — 34, Башкыртастане — 23. Таксама трэба ўлічваць, што ў Татарстане і Башкартастане дадзеныя аб нацыянальным складзе хаваюцца ўсялякімі шляхамі і скажаюцца рэспубліканскімі элітамі. Гэта неаднакроць станавілася прычынай канфліктных сытуацый ў час перапісу насельніцтва. Так было ў 2002 годзе і ў шэрагу іншых выпадкаў.
«НН»: Ці валодае тытульнае насельніцтва гэтых рэспублік роднай мовай?
СЧ: Дадзеныя аб узроўні валоданьня роднай мовай таксама зьяўляюцца непажаданай тэмай для кіраўніцтва большасьці рэспублік Паволжа, паколькі яны знаходзяць відавочную неэфэктыўнасьць рэгіянальнай палітыкі ў галіне падтрымкі ўласных моваў і культураў. Абрывачныя даступныя дадзеныя дазваляюць сьцьвярджаць, што валоданьне роднай мовай у татараў і башкіраў на ўзроўні разуменьня каля 80—85%. Паўнавартасная мова, чытаньне і пісьмо — у 25%. У чувашаў разуменьне каля 60%, вольнае валоданьне — 20%, у марыйцаў гэтыя лічбы складаюць 30 і 16%, падобная сытуацыя і ва ўдмуртаў. Самая кепская адзначаецца ў мокша‑эрзян — разуменьне каля 20%, паўнавартаснае валоданьне — толькі каля 10%.
«НН»: Ці выходзяць на гэтых мовах газэты, часопісы, інтэрнэт‑выданьні. Ці ёсьць нацыянальнае тэлебачаньне і радыё?
СЧ: Ва ўсіх нацыянальных рэспубліках Паволжа існуе тэлебачаньне, радыё, друкаваныя і электронныя СМІ на мовах тытульных нацыянальнасьцяў. У некаторых выпадках нават існуюць СМІ на мовах буйных дыяспараў іншых народаў. Тое самае датычыць і блізкіх «расейскіх» рэгіёнаў. Наклады газэт у асноўным не перавышаюць 20 тысячаў экзэмпляраў. Рэгіёны распаўсюду тэле‑ і радыёсыгналаў нацыянальных СМІ практычна абмежаваныя межамі рэспублік, тое самае адносіцца і да друкаваных выданьняў. Апошнім часам вялікі рост адзначаецца ў частцы нацыянальных інтэрнэт‑рэсурсаў, у прыватнасьці, налічваецца больш за сотню татарскамоўных сайтаў. Якія, як правіла, характарызуюцца крытычным стаўленьнем да палітыкі Крамля. Адносна жаданьня чытаць на роднай мове, то яно значна больш выражанае ў асяродзьдзі дыяспараў, якія пражываюць у памежных з «маці»‑радзімай рэгіёнах. Паказальным зьяўляецца той факт, што пры правядзеньні алімпіядаў і іншых спаборніцтваў па веданьні роднай мовы прадстаўнікі дыяспары ўстойліва паказваюць лепшыя вынікі, чым жыхары нацыянальных сталіцаў, якія маюць усе ўмовы для вывучэньня моваў.
«НН»: Нацыянальныя мовы вывучаюцца ў школах, вучэльнях, унівэрсытэтах?
СЧ: Выкладаньне на роднай мове найбольш пашыранае ў Татарстане і Башкыртастане (у сярэдніх школах вывучэньне мовы абавязковае для ўсіх, у дзьвюх трацінах агульнаадукацыйных навучальных установах родная мова зьяўляецца асноўнай). Ва ўнівэрсытэтах адукацыю на татарскай і башкірскай мовах атрымліваюць каля траціны студэнтаў. У Чувашыі, Мары Эл, Мардовіі і Ўдмурціі вывучэньне нацыянальнай мовы ў школе абавязковае толькі для прадстаўнікоў тытульнай нацыі, для іншых — факультатыўна. Навучаньне на родных мовах ва ўнівэрсытэтах і сярэднеспэцыяльных навучальных установах абмежаванае філялягічнымі і культурна‑гістарычнымі факультэтамі і спэцыяльнасьцямі. Усяго гэта ня больш, чым некалькі працэнтаў ад агульнай колькасьці навучэнцаў.
«НН»: А што культура? Абмяжоўваецца, па‑ранейшаму, фальклёрам?
СЧ: Стан нацыянальных культур у рэспубліках можна ахарактарызаваць як эклектычны. Побач зь відавочнымі посьпехамі нацыянальнага адраджэньня адзначаецца нарастаньне праблемаў з значным канфліктным патэнцыялам. Статыстыка друкаваньня на нацыянальных мовах маецца толькі згодна дадзеным рэспубліканскіх дзяржаўных выдавецтваў і не ўключае ў сябе прыватныя выдавецкія магчымасьці. Ва ўсіх рэспубліках адзначаецца значны рост выданьняў сучаснай мастацкай літаратуры — прозы і паэзіі на нацыянальных мовах. Актыўна працуюць нацыянальныя тэатры. Як і па папярэдніх пазыцыях, найбольшых посьпехаў у гэтай галіне дасягнулі Татарстан і Башкыртастан. Формы сучаснай мас‑культуры (у тым ліку і рок‑музыка) прадстаўлены ва ўсіх рэгіёнах. Аднак у сілу нацыянальных асаблівасьцяў яна не знаходзіць шырокага распаўсюджваньня. Мусульманскі мэнталітэт татараў і башкіраў цяжка ўспрымае з рокавай музычнай танальнасьцю. У той час нацыянальныя эстрадныя выканаўцы ў стылі поп карыстаюцца вялікім попытам. Фальклёрныя традыцыі і абрады вітаюцца старэйшым пакаленьнем народаў Паволжа, аднак знаходзяць недастатковы водгук сярод моладзі, якая аддае перавагу сучаснай музыцы.
«НН»: Ці існуюць у гэтых народаў нейкія палітычныя рухі і арганізацыі? Якія мэты яны ставяць у сваёй дзейнасьці?
СЧ: Палітычныя рухі аўтахтонных народаў Паволжа ставяць перад сабой задачу абароны рэспубліканскага сувэрэнітэту, моўных і культурных правоў сваіх народаў. Да іх можна аднесьці Сусьветны Татарскі Грамадзкі Цэнтар (ВТОЦ) і яго радыкальнае крыло «Ітыфак», а таксама моладзевую арганізацыю «Азатлык», чуваскую арганізацыю «Тэп Ял Парці» (Партыя нацыянальнага адраджэньня), эрзянскі рух «Эрзян мастор» (Эрзянская зямля). Найбольш шматлікімі, фінансава забясьпечанымі, а таксама структурна і арганізацыйна разь¬вітымі зьяўляюцца ў першую чаргу татарскія і башкірскія арганізацыі. Агульнарасейскія СМІ пэрыядычна паведамляюць аб захопе ці зьнішчэньні татарскіх і башкірскіх дабравольцаў, якія ваююць у Чачні і прылеглых каўкаскіх рэгіёнах у шэрагах ісламісцкага падпольля. Пры гэтым кіраўніцтва нацыянальных рухаў пастаянна адмаўляе факт накіраваньня сваіх пасьлядоўнікаў для ўдзелу ў такіх формах барацьбы.
«НН»: Якая пэрспэктыва чакае гэтыя народы?
СЧ: Бліжэйшая пэрспэктыва гэтых народаў у вялікай ступені залежыць ад нацыянальнай палітыкі Крамля, яго імкненьня пазбавіць нацыянальныя рэспублікі льгот і прэфэрэнцый, дасягнутых у часы кіраваньня Ельцына. У любым выпадку можна прагназаваць працяг радыкальнымі прыхільнікамі татарскай і башкірскай незалежнасьці ўзброенай барацьбы. Можна спрагназаваць большую ці меншую ступень пратэстаў прадстаўнікоў інтэлігенцыі татарскага, башкірскага, марыйскага, удмурцкага, мокша‑эрзянскага (мардва дзеліцца на два досыць адрозныя субэтнасы; мокша суцэльна праваслаўныя і больш русіфікаваныя, а вось эрзя ў вялікай долі лютэране і больш захавалі сваю тоеснасьць), чуваскага народаў. (Пасьлядоўнасьць па ўбываньні інтэнсіўнасьці пратэстаў.) Таксама вялікую ролю будзе граць магчымасьць ці немагчымасьць выбіраць ня толькі кіраўнікоў рэспублік, але і другіх кіраўнікоў дадзеных суб’ектаў.
***
Сяргей Чуркін. Расеяц. Выкладчык нямецкай мовы Ўльянаўскага ўнівэрсытэту. Жанаты з чувашкай, вывучыў чуваскую мову. Актывіст чуваскага руху.
