Віктару Мельнікаву
Першымі крокамі маёй шпаркай кар’еры ў Вільні я быў абавязаны добрай пра мяне думцы майго начальніка, калежскага асэсара Міхневіча. А гэтая добрая думка грунтавалася, у немалой ступені, на заўвазе з вуснаў Вацлава Жылінскага, тады яшчэ не біскупа, а каноніка, але чалавека ўжо многімі паважанага. Падзеі ж, якія прывялі да гэтай заўвагі, былі наступныя.
У сакавіку 1844 года адно даручэнне змусіла мяне аб’ехаць ледзь не ўвесь Лідскі павет, нядаўна перададзены ў нашую губерню з Гродзенскай. Быў я зусім малады, шчаслівы сваім чатырнаццатым рангам чыноўнік, з захапленнем браўся нават за найдурнейшую працу і думаў, што ўвесь свет хоча паціснуць мне руку і запрасіць у госці. Трэба згадзіцца, што сустракалі мяне ў мястэчках павета і сапраўды добра і клікалі ў госці нярэдка, а адно запрашэнне было зусім асаблівае. У мястэчку Б. — апошнім, якое я мусіў наведаць перад вяртаннем у Вільню, — мы гаманілі, стоячы на вуліцы, з тамтэйшым чыноўнікам, чыё імя мне цяпер так жа немагчыма згадаць, як і пасаду, калі ўвагу маю прыцягнуў стары, які акурат мінаў нас, пастукваючы кіёчкам. Старасвецкая вопратка, грунтоўнае пуза, абвіслая скура на твары і пукатыя вочы рабілі яго падобным да індыка, але індыка годнага, паважнага і нават прыемнага. Мой суразмоўца таксама яго заўважыў і гукнуў:
— Добры дзень, пане паэце!
Стары павярнуўся да нас, цырымонна нахіліў галаву і збіраўся ўжо ісці далей. Мой суразмоўца, аднак, паспяшаўся да яго:
— Пане паэце, дазвольце вам прадставіць пана... — да майго прозвішча і чыну ён дадаў трохі празмерныя ўхвалы маім здольнасцям і назваў мяне, сярод іншага, пісьменнікам (я абмовіўся яму раней, што спрабую пісаць апавяданні, хоць і без вялікага поспеху). Таго, каго называлі панам паэтам, гэта зацікавіла. Ён зрабіў крок да нас, стаў, абапершыся на кіёк, пракулдыкаў нейкую дарэчную выпадку бессэнсоўнасць, а тады ў сваю чаргу быў прадстаўлены мне як «выдатны тутэйшы паэт». Прозвішча ягонае, вядома, таксама было названае, і я добра яго памятаю, але паўтараць на паперы не буду. Дый вам яно нічога б не сказала, бо слава гэтага слугі Музаў не сягала далей суседніх фальваркаў — і цалкам заслужана. Мы абмяняліся жменяю агульных фраз, і я з нейкай нагоды адгукнуўся прыязна аб вершах Ігнацыя Красіцкага. Гэта зрабіла самае прыемнае ўражанне на старога, і я быў запрошаны ў той жа дзень з ім павячэраць. Я звыкла пагадзіўся і развітаўся да часу з панам паэтам. Чыноўнік, які нас пазнаёміў, стаяў агаломшаны. Калі я спытаў пра прычыну здзіўлення, аказалася, што пан паэт не клікаў нікога ў госці з няўпомных часоў. Хаця трымаўся ён з усімі прыязна, але ў дом ягоны даўно не заходзіў ніхто, апроч яго ды ягонай пакаёўкі, што была разам і кухаркаю.
Увечары, ва ўмоўлены час, пан паэт сустрэў мяне на ганку. Пакой, у якім прыслужніца накрыла нам вячэру, быў поўны ахайна расстаўленай і раскладзенай, але рэдка праціранай ад пылу старызны. Паўсюль, куды падала святло ад свечак, былі нейкія закаханыя пастушкі, засушаныя кветкі, чыесьці сілуэты ў рамках — утульны, кранальны хаос. З бачных мне трох паліцаў буфета ўсяго адна была занятая посудам — на іншых калі і былі нейкія талеркі ці келіхі, то цалкам схаваныя за статуэткамі ды іншым хламам.
Пан паэт гаварыў не змаўкаючы — расказваў мясцовыя анекдоты, разважаў пра літаратуру, але найбольш чытаў свае і чужыя вершы. Я слухаў не без прыемнасці. Расказчык ён быў добры, хоць і з нейкаю вар’ятаватасцю ў манеры, паэзію дэкламаваў няблага, і нават уласныя ягоныя вершы, хоць і не мелі ніякай каштоўнасці, усё ж былі не настолькі жахлівымі, каб сапсаваць мне настрой. Атрымаўшы магчымасць уставіць колькі словаў у размову, я пацікавіўся, ці даўно ён карыстаецца ў мястэчку такою павагаю. Стары, задаволена ўсміхаючыся, адказаў, што суседзі лічылі яго за добрага паэта яшчэ пры канцы мінулага стагоддзя, а з той пары сумняваліся ў ім усяго аднойчы. Пра той адзіны выпадак, працягваў пан паэт, усе памятаюць, так што яму ні разу не выпадала аб ім расказаць. Тут ён змоўк, чакаючы просьбы апавесці, і я, зразумела, папрасіў.
— У жніўні 1812 года, — пачаў пан паэт, — калі французскі імператар быў ужо далёка на ўсход адсюль, праз гэтыя месцы вяртаўся з Варшавы ў войска нейкі Ракіцкі — малады ўлан. Дарогаю ён трапіў у моцную залеву, да нашага мястэчка дабраўся зусім хворы і змушаны быў затрымацца ў аднаго з тутэйшых гасцінных гаспадароў. У першы ж вечар ён згадаў, што піша вершы, і штосьці са свайго прачытаў — цьмяныя рыфмаваныя трызненні па нейкай новай модзе. Але трэба згадаць, мой добры пане, што ён загадкава маўчаў аб тым, з якім даручэннем ездзіў у Варшаву, а да таго ж меў хвацкія вусы. Не дзіва, што паненкі і маладзіцы ўраз вызналі яго за найлепшага вядомага ім паэта і адстойвалі гэтае меркаванне так палка, што астатнія ленаваліся спрачацца. Праз які дзень, калі ўсе паверылі, што да нас завітаў новы Гарацый, гаспадара, у чыім доме жыў Ракіцкі, пераканалі зладзіць у сябе чытанне вершаў. У тым годзе ледзь не штодня хтонебудзь збіраў гасцей — не гатуючы амаль ніякага пачастунку, бо ежу ашчаджалі, а проста каб разагнаць размовамі трывогі. Вось на тым прыёме і дайшло паміж намі да спрэчкі. Калі Ракіцкі прачытаў чарговую сваю песеньку, я сказаў яму ўсё, як ёсць. Сказаў, што такога туману можа напускаць хіба той, што сам не ведае, аб чым піша, а калі б яму давялося апісаць нешта не жартам важнае, то ўраз бы стала бачна, чаго вартая гэтая балбатня побач з прастатою даўнейшых вершаў. Той ёлуп адказаў, што пяцідзесяцігадовыя не могуць зразумець, як вырасла за апошні час паэзія, і яго ўсе падтрымалі. А найбольш мяне абурыў гаспадар дома, які, адклікаўшы мяне ўбок, прасіў не зайздросціць чужому таленту і даць дарогу маладым.
Наступныя два дні ў мястэчку толькі й размоваў было пра перамогу іх новага ўлюбёнца над старым, а на трэці ранак гаварылі ўжо пра іншае, бо здарылася бяда. У часе той вайны, як вы, пэўна, чулі, тут паўсюль лютавалі злодзеі. Іх не было каму ўтаймаваць, і разпораз да нас даносілася пагалоска аб забойствах і рабунках у суседніх вёсках. А тут нягода завітала да нас. На ўскрайку мястэчка жыла старая пані; сваякоў у яе не засталося, але гасцей яна збірала нярэдка, а такія ж старыя суседкі наведвалі яе шторанку. У той дзень, прыйшоўшы да сяброўкі, яны ўбачылі, што акно ў доме выламанае з рамаю. На грукат у дзверы ніхто не адказваў. На лямант спужаных старых збегліся людзі, выбілі дзверы ды знайшлі гаспадыню мёртваю ў ложку з нажом у грудзях. У доме ўсё было перакулена, але што скралі — ніхто дакладна не мог сказаць, бо ніхто не ведаў, што тая жанчына мела. Адзінае, што было пэўна — з гасцінай забралі парцалянавага сабачку, якога старая дужа любіла, бо гэта быў падарунак яе нябожчыкасына. Папярэдняю ноччу ніхто нічога не чуў — быў дождж і шалёны вецер — і шукаць забойцаў не выпадала.
На вуліцах, вядома, цяпер гаварылі толькі аб гэтым. А бліжэй да вечара нехта ўзгадаў пра нашую з Ракіцкім спрэчку і заўважыў, што вось, уласна, і важнае здарэнне, і цяпер паэты могуць памерацца сіламі. Прыдумка імгненна разнеслася па мястэчку і вельмі ўсіх захапіла. Бо паэтычнае спаборніцтва — забава нячастая, а вы ж ведаеце, добры пане, як у правінцыі сумна, — тут пан паэт павярнуў да мяне свой індычыны твар і мацней, чым звычайна, вырачыў вочы, чакаючы згоды. Я, кажучы праўду, быў непрыемна здзіўлены тым, як местачкоўцы зрабілі з забойства свецкую забаўку, не дачакаўшыся нават пахавання, таму прабурчаў нешта няўцямнае. Пан паэт, не зважаючы на выраз майго твару, працягваў:
— На наступны дзень гаспадар дома, дзе спыніўся ўлан, зноў сабраў госці. Нічога не абвяшчалася, але ўсе разумелі, што абодва паэты — то бок я і Ракіцкі — будуць чытаць вершы пра нядаўнюю трагедыю. Малады вісус ізноў склаў няўцяміцу, якая з роўным поспехам магла апісваць і забойства, і няшчаснае каханне. А можа, і не склаў, а выцягнуў з даўнейшых запасаў, бо калі верш ні пра што, няма розніцы, калі ён напісаны. Я ж зрыфмаваў, радок да радка, усё, што ўбачылі тым жахлівым ранкам у разрабаваным доме, — тут пан паэт, вядома, прадэкламаваў свой верш цалкам, але я ад яго памятаю толькі апошюю страфу:
Бяжы, мястэчка, на падворак Баляславы!
З нажом у сэрцы нерухома спіць бядачка.
А ў доме ейным перакуленыя лавы,
І знік з паліцы парцалянавы сабачка.
На мяне гэтыя радкі, як вы разумееце, зрабілі не болей уражання, чым на вас, але ж цалкам дапускаю, што Ракіцкі пісаў яшчэ горш — чаму б не? У кожным разе, я знайшоў для пана паэта нейкія словы ўхвалы, і той, задаволены, з асалодаю перайшоў да фінала:
— Само сабою, — прагаварыў ён, вылучаючы кожнае слова, — ні ў кога не засталося сумневаў, хто перамог. Ракіцкі спрабаваў яшчэ спрачацца, але яго не слухалі. Наступным ранкам ён аб’явіў, што цалкам акрыяў, і з’ехаў далей на ўсход, амаль ні з кім не развітаўшыся. А мяне з той пары ў мястэчку завуць проста «панам паэтам».
Баючыся, што пан паэт зноў запатрабуе ацэнкі свайму вершу, а мне, адпаведна, зноў давядзецца крывадушнічаць, я вырашыў адвесці размову ўбок:
— Цікава ўсё ж, — сказаў я, — нашто забойца забраў парцалянавага сабачку?
Гаспадар дома, абуджаны ад летуценняў пра дзень сваёй славы, паглядзеў на мяне, разгублена адвесіўшы губу:
— Якога сабачку? А, таго?.. — тут ён махнуў рукою ў бок буфета, і я, пашнарыўшы вачамі ў натоўпе статуэтак на цёмнай паліцы, разгледзеў. — Цуцыка гэтага? Дык без яго ж не зрыфмавалася б. Бядачкасабачка, ведаеце, — стары дробна загігікаў. — Між іншым, добры пане, тут немагчыма не прыгадаць адну гісторыю, што здарылася, кажуць, са слаўным вершапісцам Нарушэвічам...
Ён шмат яшчэ расказваў, не памятаю што, а я, напэўна, адказваў нешта ветлівае. Памятаю затое, што быў невыказна шчаслівы, калі нарэшце, адкланяўшыся, апынуўся на ганку і глынуў сырога сакавіцкага паветра.
Хутка пасля вяртання ў Вільню я чакаў у таварыстве двух такіх, як сам, маладых чыноўнікаў пад дзвярыма важнага кабінета. Размова зайшла аб рэлігіі. Мае калегі спаборнічалі ў найноўшых модных думках, а я збольшага маўчаў, бо добры настрой і прага да гутарак яшчэ не паспелі да мяне вярнуцца. Умяшаўся ў размову я ўсяго раз. Калі адзін з калег рытарычна спытаў, узвысіўшы голас, ці можна паверыць, што добры Бог дапускае пекла, я з нечаканаю для сябе самога рэзкасцю сказаў, што ў існаванні пекла сумнявацца не жадаю. Гэтыя словы і пачуў, ідучы паўз нас па калідоры, канонік Жылінскі. У той жа дзень, як расказалі мне пасля, ён паказаў на мяне здалёк майму начальніку, з якім быў у прыяцельстве.
— Гэта ваш падначалены? — спытаў тады Жылінскі. — Прыглядзіцеся да яго. У ім ёсць пэўная цвярозасць. Тое, ведаеце, здароўе духу, якое ў папярэдніх пакаленнях было паўсюдным, а ў цяперашняй моладзі амаль не сустракаецца.
Алена Хрышчановіч
пісьменніца, фіналістка літаратурнага конкурса для маладых пісьменнікаў «Экслібрыс» (2012). Жыве ў Мінску.
