Грузінскія рэформы для грамадства былі электрашокам, а вось пра паліткарэктнасць ніхто не турбаваўся. І што з усяго гэтага выйшла?
Тбілісі сустракае цяплом, сонцам і новым будынкам аэрапорта. Старое, у стылі сталінскага ампіру з традыцыйным шпілем, тут жа, непадалёк. Але з яго рэканструкцыяй вырашылі не звязвацца, і замест гэтага выбудавалі побач новы сучасны аэравакзал. Гэта, як высветлілася пазней, вельмі па-грузінску. Пераробкамі і перапланіроўкай тут не займаюцца. Асноўны падыход – «да асновы, а затым... » – як у знакамітым калісьці гімне. –
Твае ўражанні аб Грузіі будуць залежаць ад таго, хто будзе табе распавядаць пра нашу краіну, – папярэдзіў мяне прафесар Дзяржаўнага ўніверсітэта Іліі Алег Панфілаў. – Калі звольнены з МУС палкоўнік – будзе адна краіна. Калі прыхільнік рэформаў – зусім іншая.
Справядлівасць гэтага сцвярджэння я хутка адчуў на сабе. У Грузіі рэформы прайшлі ў многіх сферах – у дзяржкіраванні, адукацыі, ахове здароўя, МУС, арміі, цэлы комплекс эканамічных рэформаў. І стаўленне да гэтых рэформаў і да саміх рэфарматараў рознае. Нават у экспертнай супольнасці, не кажучы ўжо пра звычайных жыхароў краіны. Судзіць, хто мае рацыю, не мне – мая справа распавесці пра факты і назіранні. Ну а рабіць высновы вы будзеце самі, добра?
Першае ўражанне аб любой сталіцы – аўтамабілі. Аўтапарк на стаянцы перад аэрапортам разнастайны і ў большасці сваёй сучасны. Дарэчы, старых савецкіх аўтамабіляў і цяперашніх расійскіх (рука не падымаецца напісаць слова «сучасных») за чатыры дні на вуліцах Тбілісі я налічыў усяго тры – адну «Волгу» і двое «Жыгулёў». Усё астатняе – цалкам сабе еўрапейскія аўто. Нямала праварульных машын – ці то з Японіі, ці то, што хутчэй, з Вялікабрытаніі. А вось столькі «Мерсэдэсаў» усіх марак і мадыфікацый я не бачыў, мабыць, нідзе. «Мерсэдэс» – мара любога грузінскага аўтамабіліста, гэта вам тут пацвердзіць любы. Машына можа быць не новай, але трохпромневая зорка над радыятарам аўтаматычна падымае ваш статус на парадак. Не, BMW і Audi таксама добрыя машыны, але «Мерсэдэс»... Хоць і новых « Мерсэдэсаў» у грузінскай сталіцы вельмі нават нямала.
Прычына наяўнасці добрага аўтапарка на паверхні: растаможка аўтамабіля 2005 года выпуску з бензінавым рухавіком аб'ёмам 2.0 абыйдзецца ўсяго ў 800 даляраў з афармленнем ўсяго пакета дакументаў, уключаючы нумары.
– Як думаеш, якая асноўны артыкул даходаў Грузіі? – спытаў у мяне Алег Панфілаў, прафесар Дзяржаўнага універсітэта Іліі. Я пачаў лапатаць нешта пра віно і «Баржомі», але быў абсмяяныя. Асноўны артыкул – аўтамабілі. Пры гэтым Грузія іх не вырабляе. – У нас самы вялікі аўтарынак на постсавецкай прасторы, – тлумачыць Алег Панфілаў. – Сюды машыны прыходзяць морам з усіх краін Еўропы і не толькі. Працэс мытнага афармлення займае пятнаццаць хвілін. Створана сістэма аднаго акна, і ўжо праз чвэрць гадзіны ты атрымліваеш нумар і ўсе неабходныя дакументы. Дарэчы, калі вы хочаце купіць адмысловы нумар – з пэўнай камбінацыяй лічбаў, са сваім імем – калі ласка. Набіраеце ў плацежным тэрмінале патрэбную камбінацыю, і, калі нумар вольны, адразу бачыце суму аплаты. Заплаціў – атрымаў. Чыноўнікі не адказваюць за нумары. Як, зрэшты, не адказваюць яны ў гэтай краіне ўжо шмат за што. Ну а закупляюцца на грузінскім аўтарынку ўсе шматлікія суседзі – і армяне, і азербайджанцы, і казахі. Мне ж заставалася толькі ў чарговы раз цяжка ўздыхнуць. З нашымі пошлінамі мы, гадоў праз дзесяць, калі разваліцца і згніе ўсё, завезенае ў краіну да 2010 года, будзем ездзіць, як на Кубе, падстаўляючы замест сядзення скрыню з-пад бананаў. Таксістаў ў Тбілісі цемра. У аэрапорце яны наперабой прапануюць свае паслугі. Таксоўка для многіх – спосаб зарабіць на жыццё.
Беспрацоўе – адна з асноўных грузінскіх праблем. Але ўлады даюць магчымасць займацца падвозам усім жадаючым: каб стаць таксістам у Грузіі, не патрэбныя ні ліцэнзіі, ні любыя іншыя паперкі. Купі сабе плафон з шашачкамі на дах – каштуе ён 2 лары, гэта без пары цэнтаў еўра – і давай на вуліцы горада.
Далей усё ў тваіх руках, хоць канкурэнцыя, вядома, вялікая. Тарыфаў няма, павязуць, «за колькі дамовішся». Танней выклікаць машыну па тэлефоне, загадзя даведаўшыся ў аператара кошт паездкі. Розніца ў кошце паміж машынай па выкліку і злоўленай на вуліцы можа быць вельмі адчувальнай: ад 6 да 30 лары за паездку на адну і тую ж адлегласць. Адразу патлумачу, каб пасля не ўзнікала пытанняў, і вы маглі вылічваць цэны самастойна: курс лары – 1,6 да даляра і 2,2 да еўра. З капейкамі на канцы, якія тут называюцца тэтра. Хоць капейкі гэтыя цалкам сабе хадавыя – 50 тэтра каштуе адна паездка ў маршрутцы або ў метро.
А цяпер лепш прысядзьце, калі чытаеце стоячы.
У Грузіі няма паняцця «абавязковы дзяржтэхагляд аўтатранспарту». Наогул няма. Яго адмянілі ў святле барацьбы з карупцыяй.
Вось так, ні больш, ні менш. Напэўна, можна было вынаходзіць іншыя метады барацьбы – ставіць камеры сачэння на станцыях, заводзіць сістэмы кантролю, але тут да вырашэння праблемы падышлі кардынальна. Мабыць, зразумелі, што ўсё роўна кіроўцы знойдуць магчымасць сунуць ўмоўнаму дзядзьку Рэза на станцыі дзясятку лары, і той заплюшчыць вочы на недахопы. А вось да катастрофы адмена дзяржтэхагляду не прывяла. Наадварот, па статыстыцы колькасць загінулых у ДТЗ у разліку на 1000 аўтамабіляў знізілася з 1,79 у 2003 годзе (да адмены тэхагляду) да 1,05 у 2010 годзе. Машын, якія б развальваліся на хаду, я таксама на вуліцах не бачыў. Хоць з такой цаной на растаможку чаго ім развальвацца... Рух у горадзе мае сваю спецыфіку – паняцця пешаходны пераход тут, здаецца, няма. Наогул, пешаход ў Тбілісі – гэта нікчэмная асоба. Пераадольваць праезную частку ў шэсць палос прыходзіцца хуткім подбегам пасля глыбокага ўдыху. Але да гэтага хутка прызвычайваешся і ўжо на другі-трэці дзень паходы напрасткі тбіліскіх вуліц не выклікаюць асаблівых цяжкасцяў. Паліцыя на бегуноў глядзіць абыякава: ну а што, «тут всэ так ходзят...».
А вось хуткасць перавышаць не прынята – штраф адчувальны, 150 лары.
І адкупіцца ад паліцэйскага вам не ўдасца. Ніяк і ніколі. Паспрабуеце – вам надзенуць кайданкі, так што лепш нават і не спрабуйце.
Гэта – вынік мясцовай рэформы МУС. Праводзілася яна даволі проста.
З паліцыі ўзялі і звольнілі ўсіх, хто там служыў. У адзін момант.
Раз і назаўсёды. Праўда, пры бліжэйшым вывучэнні прадмета высвятляецца, што звольнілі не ўсіх, невялікую частку тэхнічных спецыялістаў, крыміналістаў, усё ж пакінулі. Адсоткаў пяць ад асабістага складу. Астатніх бязлітасна выставілі на вуліцу. І набралі новых. Рэформа МУС таксама была наўпрост звязана з барацьбой з карупцыяй. – У Грузіі вам любы раскажа, што дзясятак гадоў таму карупцыя ў МУС была на ўсіх узроўнях: дарожныя паліцыянты спынялі машыны і ў прамым сэнсе клянчылі па пару лары, – распавядае кіраўнік Інстытута стратэгіі кіравання, экс-кіраўнік апарата Дзяржаўнай канцылярыі Кабінета Міністраў Грузіі Петра Мамрадзе. – Калі ў кіроўцы былі толькі буйныя купюры – бралі свае два лары і давалі рэшту.
За хабар можна было закрыць крымінальную справу, «замяць» ДТЗ, выкупіць затрыманага, на што часам скідаліся ўсёй раднёй...
Увогуле, выгналі з паліцыі ўсіх. Набралі новых, маладых, правялі для іх курс навучання. Далі паліцыянтам новую форму, паднялі заробкі, забяспечылі найноўшымі тэхнічнымі сродкамі. Скажам, у грузінскіх паліцэйскіх няма паняцця «ліміт паліва». Прынцып працы – па схеме, прынятай у ЗША. Гэта калі экіпаж паліцэйскай машыны кантралюе пэўны раён, адказваючы на ўсе выклікі – ад ДТЗ да цяжкіх злачынстваў. Машына ў раёне дзяжурыць, зразумелая справа, не адна. Наогул, паліцыі ў Тбілісі шмат. Адразу напрошваюцца параўнанні з нашай міліцыяй. Але нашы часта чамусьці глядзяць так, нібы ты ўжо нешта «скамуніздзіў» ці рыхтуеш дыверсію. Такога погляду я ў грузінскіх паліцэйскіх не бачыў. Гэтыя падобныя на сярэднявечных рыцараў – столькі ў вачах гонару і адданасці справе. Ну а што – паліцэйская служба тут у вялікай пашане.
Па ўзроўні даверу насельніцтва паліцыя на трэцім месцы пасля царквы і войска.
Але калі вы думаеце, што ўсё зноў набраныя супрацоўнікі не імкнуліся браць хабару, то гэта не так. Сёй-той спрабаваў, вядома. Але для праверкі чысціні шэрагаў да іх падсылалі спецыяльных агентаў, апранутых па-цывільнаму. Агенты прапаноўвалі грошы. А далей усё проста. Узяў хабар? Атрымай дзесяць гадоў турмы. Дзесяць гадоў. За 50 лары хабару. Сурова? Сурова. А правы чалавека, спытаецеся вы? Затое за некалькі хваляў пасадак паліцыя ачысцілася ад хабараў. Цалкам.Вось так. Хоць у любога медаля, як гаворыцца, ёсць два бакі. Вось у таксі вёз мяне былы начальнік аддзела паліцыі аднаго з раёнаў Тбілісі. Кажа, звольнілі яго за тое, што вучыўся ён не ў ЗША, як цяпер модна ў Грузіі, а ў Харкаўскім інстытуце МУС. Зразумелая справа: у яго гады і выбару не было. Што ж, можа, і так. Электрашок, адным словам.
Не менш жорстка разабраліся тут са злодзеямі ў законе. Схема такая: па зладзейскіх паняццях злодзей не можа сказаць, што ён – сумленны чалавек, таму што яго свае ж «раскарануюць». Гэтым і скарысталіся. Прычым паказальна, на тэлекамеру: – Ты злодзей ? – Злодзей. – Тады атрымай тэрмін.
Некалькі дзясяткаў злодзеяў пасадзілі ўсур'ёз і надоўга. Астатнія разбегліся далей ад суровай радзімы. Узмацненнем жорсткасці пакарання тут змагаліся са шматлікімі злачынствамі – саджалі, да прыкладу, у турму не толькі наркагандляроў, але і наркаманаў. У выніку амаль цалкам перамаглі наркаманію – самую страшную грузінскую бяду, якая дасталася ў спадчыну ад позняга СССР і грамадзянскай вайны першых гадоў незалежнасці. Амаль цалкам выкаранілі вулічную злачыннасць – гуляць па Тбілісі стала бяспечна ў любы час сутак. Дарэчы, у Грузіі дзейнічае амерыканская «назапашвальная» сістэма: тэрміны пакарання сумуюцца, так што ў выніку нават па дробязных артыкулах можа выйсці вельмі нямала... За перамогу над злачыннасцю прэзідэнта Міхаіла Саакашвілі тут часам параўноўваюць з Мусаліні – у свой час дучэ практычна тымі ж метадамі супакоіў мафію ў Італіі. Зрэшты, імёны гэтых персанажаў гучаць у Грузіі разам і не толькі таму...
