 Алег Трусаў |
Нягледзячы на тое, што па Канстытуцыi ў Беларусi дзве мовы (руская i беларуская) з»яўляюцца дзяржаўнымi, у рэальным жыццi адна з iх вiдавочна дамiнуе. Дзiўна, але ў Беларусi большасць насельнiцтва ўжывае не беларускую мову, а «русский язык». Чаму так адбываецца? Над гэтым пытаннем разважае старшыня Таварыства беларускай мовы iмя Францiшка Скарыны Алег Трусаў.
— На мой погляд, можна вызначыць тры перыяды. Першы — 1991‑1995 гг. Тады быў прыняты закон аб адзiнай дзяржаўнай мове. Беларуская мова мела шырокае распаўсюджанне. У 1995 годзе адбыўся сумнавядомы рэферэндум. (Перад гэтым група дэпутатаў, у якую уваходзiў i Алег Трусаў, пачала ў Вярхоўным Савеце галадоўку. Яны пратэставалi супраць планаў Аляксандра Лукашэнкi правесцi рэферэндум па пытаннях iнтэграцыi з Расiяй. Але ўлады разагналi яе. — А. З. ) Змянiлася беларуская гiстарычная сiмволiка, расiйскай мове надалi статус дзяржаўнай… Толькi тады Расiя стала дапамагаць Лукашэнку. Такiм чынам беларускую мову абмянялi на танныя расiйскiя газ i нафту.
1995 — 1999гг. — беларуская мова знаходзiлася ў вялiкiм крызiсе. Адбывалася вялiкае насаджэнне «великого и могучего». Калi я ўзначалiў ТБМ, то на яго рахунку было шмат запазычанасцяў, вiселi вялiзныя штрафы… Але нам усё ж удалося з дапамогай эмiгрантаў гэтыя пытаннi вырашыць. Больш за тое, напярэдаднi перапiсу насельнiцтва мы правялi добрую iнфармацыйную кампанiю, у якой нагадалi людзям пра родную мову. У вынiку аказалася, што нягледзячы на усе перашкоды, 37% беларусаў дома размаўляюць на беларускай мове, 74% беларусаў лiчаць беларускую мову сваёй роднай. Гэтыя лiчбы ўлады хацелi неяк схаваць, але мы дабiлiся, каб iх агучылi. Вось тады я зразумеў, што беларускую нацыю нiколi не знiшчыць.
У апошнiя гады павялiчваецца iнтарэс да беларускай мовы. Аб гэтым сведчыць той факт, што ў гэтым годзе на тэсцiраваннi беларускую мову абралi на 12 тысяч больш абiтурыентаў, чым рускую. Змянiлася ў грамадстве i само стаўленне да беларускай мовы. Калi напрыканцы 80‑х — пачатку 90‑х за гутарку па‑беларуску ў гарадскiм транспарце маглi i па мордзе даць, абазваць нацыяналiстам, то зараз могуць нават бясплатна падвезцi ў таксоўцы.
— Гэта так. Але лiквiдуюць беларускамоўныя школы i класы на вёсцы. Вёска вымiрае, таму i закрываюцца школы. Трэба адзначыць, што раней беларуская мова асацыявалася пераважна з вёскай. У апошнi час наша мова стала больш элiтнай, гарадской. Але менавiта горад вырашае лёс краiны, тое, у якiм накiрунку рухацца ўсёй дзяржаве. Таму я з аптымiзмам гляджу на далейшае развiццё беларускай мовы.
— Беларус размаўляе на мове свайго начальства. Калi прэзiдэнт пачне размаўляць на беларускай мове, то праз паўгода чыноўнiкi нiжэйшага рангу будуць размаўляць таксама на матчынай мове. А праз 2‑3 гады i ўсё насельнiцтва абярэ для зносiн беларускую мову.
У апошнi час я шмат кантактую з чыноўнiкамi ў глыбiнцы. I адчуваю падтрымку. Сёння на мясцовым узроўнi да ўлады прыходзяць маладыя людзi, якiм па 35‑40 гадоў. Яны слаба памятаюць савецкi рэжым, у iх мысленне зусiм iншае.
— Нiякай праблемы цi канфлiкту я не бачу. Такiм чынам моладзь «прыкалваецца». Ну i хай сабе «прыкалваецца»! Толькi б па‑беларуску. Навукоўцы нiколi не будуць гаварыць «плян» або «фiлязофiя».
«Тарашкевiца» — гэта не мова, гэта адзiн з варыянтаў беларускага правапiсу. Для мяне няма асаблiвай рознiцы памiж рознымi вiдамi правапiсу. Усе яны — наша культурная каштоўнасць. На маю думку, з цягам часу мы прыйдзем да адзiнага правапiсу. Але гэта адбудзецца не раней, чым праз 20 гадоў.
Я заўсёды выступаю за рэформу «наркамаўкi». Трэба замянiць рускiя словы на выключна беларускiя. Згодны з тым, што трэба яшчэ з дапамогай мяккага знака дадаць словам мяккасцi. I мы атрымаем мiлагучную беларускую мову!
— Справа ў тым, што гэта адбылося не па iнiцыятыве беларускамоўных людзей. Не яны надалi гэтай з’яве палiтычнае адценне. Улады пакiнулi беларускую мову без падтрымкi, сталi замiнаць яе развiццю i гэтак далей. У людзей узнiк ўнутраны супрацiў.
— Гэты праект закона нi кепскi, нi добры. У «нескладовае» будзе больш ужывацца, камунiстычныя назвы будуць пiсацца праз «а». З вялiкай лiтары трэба будзе пiсаць назвы пасад, дзяржаўнай сiмволiкi. Адны выключэннi замянiлi на другiя. Але мне, на самой справе, усё гэта вельмi смешна. Мне падаецца, што ўлады разгубiлiся i выдалi гэты закон, бо дзяржава нарэшце заўважыла сярод моладзi iнтарэс да беларушчыны. Сваiм законам дзяржава хоча ўнесцi блытанiну ў беларускi правапiс i тым самым адбiць у моладзi ахвоту карыстацца беларускай мовай.
— Нiколi не навязвайце сваю мову. Можна паказаць кiраўнiцтву адпаведныя артыкулы Канстытуцыi i Закона «Аб мовах», можна зрабiць адпаведны запiс аб парушэннi правоў у «Кнiзе скаргаў i прапаноў». Таксама можна звярнуцца з гэтым пытаннем у адпаведную пракуратуру. Але, на мой погляд, у большасцi выпадкаў канфлiкты памiж беларускамоўным супрацойнiкам i кiраўнiцтвам прадпрыемства ўзнiкаюць з‑за асабiстых адносiнаў памiж гэтымi людзьмi, а мова тут выступае толькi як нагода.
— Хтосьцi з выкладчыкаў на першым занятку пытаецца ў студэнтаў, на якой мове iм лепей чытаць лекцыi. Я гэтага нiколi не раблю. Канешне, нехта можа ўстаць i сказаць, што ён не разумее беларускай мовы. Я ў адказ пытаюся: «А ты што, такi неразумны, што не хочаш вывучыць яшчэ адну мову?» Усе: «Га‑га‑га…» Студэнт саромеецца i больш пытанняў не задае. А куды дзецца? Канспект лекцый на беларускай мове…
— Цяжкасцi ёсць у кожнай справе. У нас сiтуацыя на сiтуацыю не падобна. Бывае, усе пытаннi хутка вырашаюцца, а бывае не можам дамовiцца з чыноўнiкамi. Тады падключаем грамадзян, збiраем подпiсы, шукаем падтрымкi. I як правiла, улады задавальняюць нашыя прапановы. Вось, напрыклад, у электрычках усе аб»явы пачалi рабiць па‑беларуску. Але для гэтага нам спатрэбiлася сабраць дзесяткi тысяч подпiсаў, дабiцца рашэння Канстытуцыйныга суда.
Шмат чаго ў першую чаргу залежыць ад самiх людзей. Вось самы апошнi прыклад з Бярозы. Мясцовы жыхар захацеў, каб ягоны сын вучыўся ў беларускамоўным класе. Але на той момант ў Бярозе не было такiх. Зразумела, што чыноўнiкi дзеля аднаго вучня адкрываць асобны клас не будуць. Мiж тым кожны беларус мае канстытуцыйнае права на «свабоду выбару мовы навучання». Таму я параiў чалавеку, куды трэба напiсаць адпаведныя звароты: Генеральная пракуратура, Канстытуцыйны суд… Пасля гэтага на месцы адбыўся пярэпалах, i быў створаны беларускамоўны першы клас. Акрамя таго, ад бацькоў было пададзена яшчэ каля 15 заяваў. Iх заманiлi тым, што акрамя беларускай мовы, iх дзецi будуць вывучаць i англiйскую. Такiм чынам, упершыню за 10 гадоў у Бярозе з»явiўся беларускамоўны клас. Гэты выпадак паказвае, што нягледзячы на ўсе цяжкасцi ў людзей жыве iнтарэс да беларускай мовы.
