Апоўдні мы сядзім у кавярні ў рэтраўскім стылі, сядзім за кубкам эспрэса, наведнікаў зусім мала. З маім сябрам мы сустракаемся нячаста, дакладней нават сказаць — зусім рэдка, бо жывем у розных краінах, паміж якімі па-ранейшаму калючы дрот. За вакном масыўны бюст стваральніка мовы Эспэранта. У вашым горадзе ён таксама жыў, мэмарыяльна шыльда на запырсканай машынамі сьцяне непадалёк ад турмы паведамляе пра гэта.
Сябра гаворыць: унармаваньне для беларускай мовы было патрэбна, так што апошні дакумэнт — ён да часу, іншая рэч дасканаласьць яго зьместу, акалічнасьці… Але без акалічнасьцяў у такіх справах не абыходзіцца, асабліва калі мова датычыць якраз беларускай. Мы вяртаемся да “тарашкевічыяны”. Дзякуй Браніславу Тарашкевічу, што ён унармаваў, але першая спроба ніколі ня можа быць дасканалай, гэта нерэальна. Словы “а старыны ня рушыць” — яны прыгожыя ў сваім кантэксьце, сёньня ў дачыненьні мовы гэта гучыць наіўна: на вуліцы ня 1918 год.
Ён працягвае: у рэформе 1933-га было болей лёгікі, чымсьці гэта здаецца патрыётам, бо яны ня могуць не зважаць на палітычны момант, на палітычныя мэты. Але гэта ўжо адбылося, трэба паспрабаваць паглядзець на ўсё цьвярозымі вачыма, спакойна, разважліва. Так-так, у беларусаў усё ж існуе вельмі просты, зручны, дэмакратычны прынцып: як гаворым, так пішам, а не наадварот… Просьба пакінуць кпіны наконт трасянкі пры сабе.
Мы набліжаемся да важнай часткі нашай размовы, пра якую мне нічога не было вядома. Сябра гаворыць: тыя некалькі дзясяткаў тысяч, якія на Беласточчыне афіцыйна вызначыліся — “мы — беларусы”, яны на беларускай мове, той, якая існуе ў Беларусі, не размаўляюць, інтэлігенцыя —так, але большасьць, людзі на вёсцы — не. Для мяне гэта не навіна, пагатоў што літаратурная мова і ў беларускай вёсцы, само сабой, гэта — гарадзкая пані. Зрэшты, мне даводзілася бачыць дасланыя ў рэдакцыю лісты беластоцкіх беларусаў, напісаныя па-беларуску правільна, але аўтары вывучалі мову ў школе.
Ты ведаеш, гаворыць ён, падрыхтаваныя да друку правілы падляскай мовы, якою карыстаюцца жыхары Беласточчыны. Гэта, хіба, можна параўнаць з колішнім скандалам з паляшуцкай? Але ж там палітычны момант быў вельмі выразны, тут яго няма. Мне міжволі ўзгадваецца першае ўражаньне: паляшуцкая мова — эпатажны выклік шэрай аднастайнасьці краіны, якая чаплялася за савеччыну, за расейшчыну, не жадала незалежнага існаваньня. Але потым трапіўся на вочы праграмны дакумэнт: мэты кампаніі — далучыць Палесьсе да суседняй Украіны, або, калі не атрымаецца, абвесьціць незалежнасьць. У агульных рысах гэтак захавалася ў памяці, “прыднястроўшчына” у праекце, карацей.
Беластоцкія беларусы, калі гавораць ці пішуць па-беларуску, у іхніх словах адчуваецца і ўплыў польскай мовы, само сабой, і ўплыў народнага маўленьня. Адчуваецца нават іхні характар, іхняя мэнтальнасьць. Жыхары Беларусі, гараджане, перш, прыходзяць да беларускай мовы праз расейскую, праз расейскія думкі. Ідэальна ў беларусаў не бывае, не зважаючы на гэта некаторым падабаецца заставацца вечнымі ідэалістамі.
