У 1975 годзе, на пачатку верасня, нас, навучэнцаў Мінскага архітэктурна-будаўнічага тэхнікума, адправілі на ўборку бульбы — пад Лагойск, у вёску Гайна. Прыгожа там — «Беларуская Швейцарыя», горы.
Размясцілі нас у хатах, па два-тры чалавекі. Сабраліся мы ў цэнтры вёскі і пачалі хваліць свае месцы засялення.
«У нашай бабкі ёсць тэлевізар!»— кажа Галя Сазонава.
«Фігня ваш тэлевізар! А ў нашай бабкі — цэбар самагонкі пад ложкам!» — хваліцца аднагрупнік.
Дык вось у цэнтры вёскі былі ці то руіны, ці то звалка — усё зарасло дзядоўнікам ды чарнобылем.
— А чаму ніхто не прыбірае гэта? — пытаю ў гаспадыні.
— Гэта наш касцёл. Разбурылі ў вайну.
Як я зразумеў, да разбурэння касцёла мелі дачыненне партызаны, але ж гэта была вайна.
Здзівіла мяне тады адна акалічнасць. У тыя гады нам усім убівалі ў галаву: каталік — гэта паляк. А тут мне апавядаюць, што падчас вайны гаспадыня і яе дачка хадзілі ў касцёл Св. Алены і Сымона ў Мінску, і набажэнства там пры немцах вялося на беларускай мове. Яны і малітоўнікі з тых часоў, з вайны захавалі.
Пасля сканчэння тэхнікума па «ўсесаюзным» размеркаванні я трапіў на 15 гадоў у Вентспілс (Латвія), працаваў прарабам і начальнікам участка, вучыўся вячэрне ў Рыжскім політэхнічным інстытуце. Не да краязнаўства было!
У 1993-м, хоць і здаў іспыты па латышскай мове, аднак не схацеў быць эмігрантам, вярнуўся дадому, у Глыбокае.
І вось аднойчы глыбоцкі музей замовіў у мяне мапу Глыбокага на 1930 г. (то бок за «польскім часам»).
Назвы вуліц я ведаў з дзяцінства, як з царскімі, так і з польскімі — сусед 1907 г.н. апавядаў. Аднак, як жа называлася за «польскім часам» вуліца Маякоўскага? Халера! Трэба кагосьці запытацца! Параілі мне спадарыню Ганну Казлоўскую. Завітаў!
— Маякоўскага? Панятоўскага!— паведамляе сп-ня Казлоўская.
І тут яна адчыняе куфар і дастае «плян» сваёй дзялкі, купленай за грошы, што яе браты зарабілі ў Швейцарыі. Чырвоныя пячаткі «мяста Глэмбоке», подпісы каморнікаў і архітэктара… Бачу назовы тагачасных вуліц: Радзівілаўская (цяпер Кірава), Гімназіяльная (частка сённяшняй вул. Дзяржынскага), Каралеўская — але гэтае хіба што ад назвы станцыі Крулеўшчына…
— Па-польску чытаеш?— пытае Ганна Казлоўская. — То бяры, дару кнігу! Ксёндз некалі загадаў ачысціць гарышча касцёла ад старых кніг — іх раздавалі на распалку печаў. І я ўзяла, але паклала ў куфар…
Так я атрымаў «Opisanie powiatu Borysowskiego».
Дома пачаў гартаць пакрытую пацінай часоў кнігу. Яна не тое што цалкам польскамоўная. Ёсць цэлыя тэксты (прымаўкі, народныя песні) па-беларуску, але польскай лацінкай.
Стаў чытаць і натрапіў на запіс пра касцёл у той самай Гайне, дзе я быў студэнтам!
«Парафіяльны касцёл — гэта адзін з сямі касцёлаў, якія Уладзіслаў Ягайла заклаў на Літве. Фундацыю касцёла ў Гайне нашы хранікёры, а менавіта Стрыйкоўскі, Бельскі, Мацей з Мяхова называюць пад 1387 годам. Кромер адносіць да 1386. Першапачаткова ён быў пабудаваны з дрэва. … У 1514 годзе па бітве пад Оршай, Жыгімонт І з Барысава прыйшоў да Гайны як найбліжэйшага касцёла, для складання Богу ўдзячнасці, з войскам, з высокімі панамі і палоннымі. Тры дні кароль тут адпачываў і адбываў жалобнае набажэнства ды пахаванне двух слуг сваіх, Станіслава Арона, і Станіслава Ніскоўскага, целы якіх прывезлі з-пад Оршы; нарэшце надаў плябаніі свае каралеўскія грунты, праз што значна пашырыў разлегласць зямель і павялічыў фундуш касцёла, з абавязкам, каб у памяць таго подзвігу пробашчы штомесяц правілі адну імшу аб Нараджэнні Найсвяцейшай Панны Марыі са згадкай імёнаў двух Станіславаў, што ў бітве палеглі; нарэшце пакінуўшы дары ў касцёле, кароль падаўся да Вільні…».
І так далей, і шмат іншага пра Гайну там пішацца.
Аўтарам «Апісання Барыслаўскага павета» быў граф Яўстах Тышкевіч, кніга выдадзеная ў Вільні ў 1847 годзе.
Што ж, угодкі Аршанскай бітвы — нагода, каб падумаць, як годна ўшанаваць памяць двух Станіславаў.
