Якая пенсійная сістэма дазволіць кожнаму беларускаму пенсіянеру атрымліваць штомесяц на рукі тысячу даляраў — разважае эканаміст, кіраўнік навукова-даследчага цэнтра Мізэса, выканаўчы дырэктар АЦ «Стратэгія» Яраслаў Раманчук.
- Яраслаў, ёсць такі сумны жарт: «добры беларус - гэта той, хто спраўна плаціць усе падаткі, правільна галасуе і памірае ў дзень выхаду на пенсію»…
- Такая канцэпцыя - мара дзяржавы, паколькі вызваляе яе ад галаўнога болю. З іншага боку — наўрад ці з ёй пагодзяцца мільёны пенсіянераў і тых, хто цяпер працуе, каму хацелася б мець сістэму, якая гарантуе пэўны ўзровень дастатку пасля выхаду на пенсію.
Дзяржаўная размеркавальная пенсійная сістэма - гэта наогул сістэма падману. Ты плаціш падаткі, а пасля выхаду на пенсію табе абяцаюць нейкія грашовыя выплаты.
Прычым падаткі — гэта не толькі тыя 34% і 1% адлічэнняў у Фонд сацыяльнай абароны, якія плацяць, адпаведна, працадаўца і працаўнік. Падаткі закладзеныя і ў цэнах на тавары. Іх, у канчатковым выніку, плацяць усе.
Калі б пры існуючай у нас сістэме на аднаго пенсіянера прыпадала сто працуючых, то сітуацыя была б спакойнай. Але сёння суадносіны ў нас — 1,6 працоўнага на кожнага пенсіянера. А да 2020-2025 годзе кожнаму працоўнаму прыйдзецца карміць сябе і адлічаць на ўтрыманне аднаго пенсіянера.
Пры гэтым беларусы ўсё жыццё робяць адлічэнні, нібыта на сваю пенсію. Але яго пенсійных грошай няма, яны нідзе не назапашваюцца. Дзяржава ўсё ўжо праела.
З якой прыбытковасцю працуе дзяржаўны пенсійны фонд? Плюс адзін працэнт? Плюс два? Не. Мінус пятнаццаць-дваццаць адсоткаў. Таму што гэтыя грошы накіроўваюцца на бягучае спажыванне дзяржавы.
- А потым прадстаўнікі тае ж дзяржавы кажуць, што ў сітуацыі, якая склалася, застаецца толькі павышаць пенсійны ўзрост. Такая прапанова гучыць перыядычна з розных паверхаў уладнай піраміды.
- Калі не мяняць фундаментальных правілаў, то выхады два: павышаць пенсійны ўзрост або скарачаць памер выплат. Хоць куды ўжо скарачаць — і так каля 65% сваіх пенсій людзі выдаткоўваюць на харчаванне.
Ну, можна ліквідаваць ільготы для тых, хто выходзіць сёння на пенсію пасля 20 гадоў працы - для шахцёраў, вайскоўцаў, работнікаў МУС. І тое, і другое, і трэцяе - рашэнні непапулярныя. А іншых жа варыянтаў няма.
Можна змяніць саму формулу разліку пенсіі. Спачатку пенсію налічвалі ад заробку за апошнія пяць гадоў працы. Потым — за дзесяць. Можна ўзяць перыяд у дваццаць гадоў, прычым лічыць так, каб было выгадна Фонду сацыяльнай абароны, а не чалавеку. Але і гэта асабліва сітуацыю не выправіць.
Незалежна ад таго, колькі беларус сёння адлічвае падаткаў, памер яго пенсіі будзе вызначацца бягучай сітуацыяй на момант яго выхаду на пенсію: ад таго, як будзе працаваць эканоміка, будзе яна расці або падаць, якая будзе дэмаграфічная сітуацыя.
- Гэта значыць ад таго, на што ўплываць я ніяк і не магу…
- Не можаш. Але з такой дэмаграфічнай сітуацыяй, як у нас, добрай пенсіі пры цяперашняй сістэме і быць не можа. Так што будзем мы з табой атрымліваць свае 200—250 даляраў. У лепшым выпадку.
Дзяржава, зразумелая справа, асцерагаецца пачынаць чысціць гэтыя пенсійныя «аўгіевы стайні», бо Бог яго ведае, што адтуль пасыплецца.
- Ну а калі ўсё ж наважыцца разграбаць? Якое ёсць выйсце пры ўмове, што ўлічваць трэба столькі негатыўных фактараў — і дэмаграфічную сітуацыю, і агульны стан эканомікі?
— У Беларусі не ўдасца зрабіць рэформу, проста скапіяваўшы якую б то ні было сістэму - нямецкую, польскую. Чаму? Таму што ў гэтых сістэмах ёсць абмежаванні. Дапусцім, у Польшчы пенсійныя грошы па законе можна інвеставаць толькі ў нацыянальную эканоміку, у дзяржаўныя каштоўныя паперы. У выніку адбываецца штучнае надзіманне фондавага рынку.
Што рабіць нам? Па-першае, трэба адшукаць рэзервы на выплату пенсій цяперашнім пенсіянерам. Іх каля 2,6 мільёна чалавек, і трэба нам для гэтага парадку 7 мільярдаў даляраў у год. Падыход тут просты - ліквідаваць Фонд сацабароны як незалежную структуру і перавесці пенсійныя выплаты ў разрад несеквеставаных (г. зн. тых, якія не скарачаюцца) выдаткаў рэспубліканскага бюджэту. Грошы на выплату пенсій будуць ісці з агульных паступленняў у бюджэт. Павышаць падаткі на заробкі далей няма куды, паколькі яны — істотная перашкода для развіцця бізнесу, эканамічнай актыўнасці.
Пенсіянеры атрымліваюць грошы з бюджэту. Бюджэт у нас — 31 мільярд даляраў, і знайсці там 7 мільярдаў для пенсіянераў — не была вялікая праблема. Спосабы дастаўкі гэтых грошай могуць быць простыя — скажам, нейкі пенсійны дэпартамент проста механічна рассылае сродкі на рахункі пенсіянераў або пералічвае іх праз пошту. Так што цяперашнія пенсіянеры будуць атрымліваць пенсію з «агульнага катла», і гэта будзе справядліва. Пры гэтым мы памяншаем падаткі на зарплату і не павялічваем пенсійны ўзрост.
Другое - запуск сапраўднай назапашвальнай пенсійнай сістэмы. Важны нюанс тут - магчымасць выбраць аператара, які будзе займацца тваімі грашыма. Грошы збіраюцца ў пул, праводзіцца конкурс на тое, хто гэтымі сродкамі будзе кіраваць - гэта можа быць і беларуская кампанія, калі ў яе ёсць неабходны вопыт, і замежная. Вызначаюцца выдаткі на адміністраванне сістэмы - працэнт або два, дапусцім. Вызначаецца прыбытковасць, спосаб кіравання рызыкамі - нельга, скажам, укладваць больш за 15% ад агульнай сумы ў адзін інструмент на канкрэтным фінансавым рынку. Гэта значыць прадугледжваецца дыверсіфікацыя па інструментах, па надзейнасці інвестыцыйнага рэйтынгу папер. У астатнім - свабода дзеянняў.
Чалавек, якому да пенсіі застаецца 10-15 гадоў, можа адкрыць рахунак у такім пенсійным фондзе і адлічваць туды частку заробку. Для гэтай катэгорыі людзей - гэта добраахвотнае рашэнне. Колькі адлічваць? Гэта можа быць 10% ад заробку, як у Чылі. У некаторых іншых краінах - 8%.Человек атрымлівае індывідуальны назапашвальны рахунак, які перадаецца ў спадчыну, што вельмі важна.
А вось для тых, хто толькі пачынае працаваць, такія адлічэнні варта ўжо зрабіць абавязковымі.
Пры гэтым хай будзе мінімальная дзяржаўная пенсія. Толькі таму, што ты - грамадзянін Беларусі. Усё, што больш - зарабляеш сам. Ты вольны выбіраць кіравальную кампанію. Кампанія гэтая, заўважым, не ўладальнік грошай, то ёсць рызыкі, што яна забірае сродкі і ўцякае, выключаныя. Дзяржава толькі сочыць за працай кіраўнікоў кампаній праз наглядную структуру. Ці кампаніі, калі мы вырашым, што для нашай краіны дастаткова адной кіруючай структуры.
У Чылі сярэдняя прыбытковасць за 30 гадоў была каля 9%. Гэта значыць пасля 20 гадоў знаходжання ў прыватнай пенсійнай сістэме людзі атрымаюць суму працэнтаў, якая перавышае суму штогадовага ўнёску. Такую рэформу рэальна правесці за 25 гадоў. Але каб пенсійная сістэма запрацавала, у краіне павінен дзейнічаць паўнавартасны фінансавы рынак.
- Наколькі рэальна не страціць гэтыя зберажэнні пры нашай інфляцыі?
- У дзяржавы ў асобе ўрада, Мінфіна, Нацбанка якая клопат? Стабільнасць бюджэту, адсутнасць адтоку капіталу, плацежны баланс. Для іх гэта — задача нумар адзін. А задача пенсійных грошай — быць у захаванасці і прырастаць.
Усё залежыць ад таго, якую задачу мы лічым прыярытэтнай. Калі другую, то пенсійны фонд (або фонды) павінен мець права кіраваць грашыма на сусветным рынку. Так мы пазбаўляемся ад рызык інфляцыі, дэвальвацыі. Грошы ж не ў беларускіх рублях. А ўкладзеныя ў акцыі паспяховых кампаній, такіх як Google, Twitter, у іншыя паспяховыя праекты. Пенсійныя зберажэнні - гэта грошы людзей, а не грошы дзяржавы. Амаральна ўводзіць абмежаванні на іх адток з краіны.
- Нам запярэчаць: так беларуская эканоміка, маўляў, губляе кучу грошай. А гэта ж маглі быць інвестыцыі ў айчынную вытворчасць…
- Гэта зноў пункт гледжання ўрада. Але ёсць права ўласнасці чалавека. І яго нельга парушаць. Чалавек можа сам выбраць — укладаць яму ў беларускую эканоміку ці не. Людзі нарэшце стануць фінансава больш пісьменнымі, паколькі ў гэтым будзе рэальная неабходнасць. А беларускія прадпрыемствы зразумеюць, што ёсць магчымасць атрымаць «доўгія» грошы — бо сродкі пенсійных фондаў — гэта «доўгія грошы». Хай імкнуцца іх прыцягнуць, даюць добрыя працэнты, удзельнічаюць у працы фінансавага рынку на агульных падставах.
— Людзі любяць лічбы. Ці можна падлічыць — колькі беларускі пенсіянер меў бы ў месяц пры такой пенсійнай сістэме? Каб параўнаць з цяперашнімі сумамі і ацаніць, скажам так, страчаную выгаду?
— Вельмі проста падлічыць. Гэта чыстая арыфметыка. Калі б наша пенсійная сістэма была такой, як, дапусцім, у Чылі, то пры выхадзе на пенсію ў чалавека было б на рахунку каля 120 тысяч даляраў у ліквідных паперах. У дамове напісана — ты атрымліваеш, скажам, 30 тысяч даляраў за адзін раз, а далей, у залежнасці ад працягласці жыцця, кожны месяц пэўную суму. Прычым грошы ў гэты час працягваюць працаваць. У сярэднім кожны пенсіянер атрымліваў бы на рукі каля 1 тысячы даляраў кожны месяц.
* * *
Як паказалі звесткі нацыянальнага апытання насельніцтва, якое ў рамках праекта «Рефорум» па замове Беларускага інстытута стратэгічных даследаванняў (BISS) правяла ў сакавіку - красавіку 2014 кампанія «САТІО» (апытана 1.350 чалавек ад 16 гадоў і старэйшых), сацыяльнае забеспячэнне ўслед за аховай здароўя лічыцца ў беларускім грамадстве прыярытэтнай сферай рэформаў.
У большасці выпадкаў (55,3% адказаў) беларусы гатовыя былі б трываць негатыўныя наступствы рэформаў на працягу 5—7 гадоў дзеля дабрабыту сваіх дзяцей у будучыні, хоць і на высокі ўзровень жыцця асабіста для сябе таксама многія разлічваюць (47,8%).
