***
«НН»: Якія ў Вас уражаньні ад чытаньняў Артура Клінава ў Парыжы?
Віржынія Шыманец: Для нас гэта вельмі важна, таму што вельмі рэдка ёсьць магчымасьць паслухаць беларускую мову ў Парыжы. Цудоўна, што цяпер ёсьць такое месца, як «Дом Эўропы і Ўсходу», якое можа гуртаваць у супольных праектах усе арганізацыі, якія працуюць у Парыжы для Беларусі. Гэта самае галоўнае. Я пачала займацца беларускімі справамі ўжо больш за дзесяць год таму і ўпершыню адчуваю, што ёсьць арганізацыі, асацыяцыі, якія ня хочуць быць канкурэнтамі, а сапраўды хочуць нешта ўяўляць разам.
«НН»: У чым прычына такіх зьменаў?
ВШ: Я думаю, быў вельмі важны момант у самім часе і пасьля прэзыдэнцкіх выбараў. Нашыя людзі пабачылі на тэлеэкранах, які гвалт зьдзяйсьняўся ў Беларусі. Яны пабачылі людзей, якія змагаліся кветкамі, а ня зброяй, супраць цэлай сыстэмы. Многія нашыя сябры былі арыштаваныя. Мы былі ў шоку. І тады нешта здарылася. Мы ўпершыню пачалі размаўляць, раіцца пра тое, што мы можам рабіць разам.
«НН»: То бок, сакавіцкія падзеі 2006 г. значна паўплывалі на ўспрыманьне Беларусі ў Францыі?
ВШ: Ня толькі ў Францыі, але паўсюль у Эўропе. Два дні таму нейкі чалавек, які жыве ў Швайцарыі, хацеў зьвязацца з намі. Людзі зь Нямеччыны, з Бэльгіі шукаюць кантакту. Паглядзім, які плён гэта дасьць у будучыні. У 1996 г., калі мы пачыналі займацца беларускімі справамі ў Парыжы, нас было толькі тры чалавекі. Мы паглядзелі адно аднаму ў вочы і зразумелі: нам гэта цікава. Пачынаем! А цяпер ёсьць іншыя асацыяцыі, якія нарадзіліся, напрыклад — Belprojet, ёсьць нават памяшканьне — «Дом Эўропы і Ўсходу» ў Парыжы, дзе мы можам ладзіць супольныя імпрэзы. Нашыя арганізацыі спрабуюць стаць узаемадапаўняльнымі. Канкурэнцыя — гэта ня тое, чаго мы жадаем. Трэба працаваць разам, каб кожны мог разьвівацца. Але, разам з тым, мы ня будзем ствараць нейкую фэдэрацыю з адным кіраўніком.
«НН»: Як узьнікла вашая асацыяцыя Perspectives Bielorussiennes?
ВШ: Нашая асацыяцыя была створаная больш чым дзесяць год таму. Нас было тры чалавекі, якія жадалі напісаць доктарскія дысэртацыі пра Беларусь. Мы былі ў дзіўнай сытуацыі. Калі мы шукалі інфармацыю, сустракаліся з польскімі людзьмі, яны нам казалі: Беларусь не існуе. Калі мы хацелі шукаць інфармацыю у расейскіх людзей, яны нам казалі: Беларусь не існуе. Мы былі ў вакууме, пакуль ня зьезьдзілі ў Беларусь.
Беларускія асацыяцыі былі ў Францыі і раней. Але гэтыя людзі размаўлялі па‑беларуску, пісалі па‑беларуску, адрасуючы сваю працу толькі беларускамоўным людзям. Гэта было як маленькае гета. Яны казалі: шкада, што нас не ра¬зумеюць. Але ніякі француз ня ўмее размаўляць ці чытаць па‑беларуску. Для таго, каб зьмяніць погляды французаў на Беларусь, трэба таксама пісаць і па‑француску. А стэрэатыпы ў Францыі былі такія, што Вы проста сабе не ўяўляеце. Тое, што Беларусь лічылі часткай Расеі, гэта яшчэ, так бы мовіць, ня самае страшнае. Заўсёды існавала ідэя, што гэтая краіна ўвогуле не існуе. Ёсьць Польшча, Расея, а тут — невядома што. Мы чыталі артыкулы, аўтары якіх з патасам сьцьвярджалі, што на гэтай тэрыторыі заўсёды ідзе дождж, што гэта краіна, дзе няма сонца, дзе людзі сумныя, дзе няма нічога вартага ды цікавага. Але мы адчувалі, што гэта няпраўда.
«НН»: Чым цяпер займаецца Perspectives Bielorussiennes?
ВШ:Раз на тры месяцы выдаем бюлетэнь па‑француску. Спрабуем адаптавацца да новай сытуацыі. Нараджаюцца іншыя асацыяцыі, якія таксама займаюцца беларускімі справамі. Яны жадаюць працаваць па‑сучаснаму, з інтэрнэтам, напрыклад, зьмяшчаць вельмі кароткія навіны. Мы ня будзем працаваць так. У нашай асацыяцыі ёсьць спэцыялісты, якія дасьледуюць палітыку ці мастацтва. Мы таксама пашыраем дзейнасьць у інтэрнэце, але ўжо прысьпеў час альбо стварыць рэальны часопіс, альбо дасьледчыя групы, якія змогуць праводзіць дэтальны аналіз такі зьяваў, як, напрыклад, дзяржаўная ідэалёгія, аўтарытарызм, аналізаваць культурныя фэномэны і г. д. Таму мы шукаем магчымасьці стварыць усё гэта. Надышоў момант, калі расчыняюцца новыя дзьверы.
«НН»: Адкуль Вы так добра ведаеце беларускую мову?
ВШ: Мае дзяды былі беларусамі [Адзін зь дзядоў - Уладзімер Шыманец - мастак, міністар фінансаў у паваенным ўрадзе БНР -- НН]. З Засульля, гэта маленькая вёска недалёка ад Менску. Мой бацька нарадзіўся ў Беларусі. Я заўсёды жыла зь людзьмі, якія жыва цікавіліся, што адбываецца на радзіме. Мае дзяды размаўлялі па‑беларуску, я слухала гэтую мову ўсё дзяцінства. Я не размаўляла зь імі па‑беларуску, а шкада, бо я шмат згубіла. Толькі тады, калі ўпала «жалезная заслона», я здолела прыехаць у Беларусь і спрабавала вывучыць мову. Не магу сказаць, што я вельмі добра размаўляю. Толькі ў Беларусі, зь людзьмі, якія размаўляюць па‑беларуску, я магу практыкавацца, адчуваць, што я ня думаю па‑француску. Але ўвогуле я думаю па‑француску, нават цяпер. Я яшчэ шукаю мой слоўнік, я яшчэ не адчуваю сябе вельмі свабоднай у беларускай мове.
«НН»: Ці складана гэта — размаўляць па‑беларуску ў Беларусі?
ВШ: Калі ты працуеш у архіве і запытваесься нешта па‑беларуску, то чалавек табе кажа: «Хадзем пакурыць у туалет». І толькі там ён пачынае гаварыць па‑беларуску, толькі ў туалетах, у падвале, дзе ніхто ня можа яго падслухаць, бо ён баіцца. Я ня думала, што людзі могуць так баяцца. Але ёсьць і іншы аспэкт: трэба шмат працаваць для таго, каб людзі ў Беларусі зрабіліся сапраўды талерантнымі. Калі я прыяжджала ў Беларусь, то перажыла абсурдныя сытуацыі, як, бадай, кожны, хто жадае вывучыць мову. Вы нічога ня ведаеце, вы ніколі не размаўлялі па‑беларуску, але вы спрабуеце. Вы думаеце: акей, сёньня я нешта скажу па‑беларуску. Вы выходзіце на вуліцу. Вы сустракаецеся з чалавекам. «Добры дзень!» — «Добры дзень!» Вы ведаеце, што вы робіце памылкі, вы не пачуваецеся свабодна, але ўсё‑такі вы спрабуеце. Суразмоўца таксама намагаецца вас зразумець. На разьвітаньне вы кажаце: «Да пабачэньня, сазвонімся». І тады ён падскоквае: «Не, «пазваніць» — гэта па‑расейску! Трэба казаць «патэлефанаваць». Другі чалавек, калі вы разьвітваецеся зь ім словамі «стэлефануемся», крычыць, што «патэлефанаваць» — гэта польская мова, і трэба казаць «пазваніць». Як вывучыць мову ў такой сытуацыі? Гэта антыпэдагагічныя манеры. Таму няма нічога дзіўнага, што людзі так доўга ня могуць навучыцца размаўляць па‑беларуску. У Беларусі людзі ня маюць права на памылку. А гэта самае галоўнае права чалавека — мець права зьмяніцца.
«НН»: Што Вы думаеце наконт магчымага ўвядзеньня новага афіцыйнага правапісу ў Беларусі?
ВШ: Кожная ўлада жадае мець сваю беларускую мову, але вельмі важна разумець, як яна выкарыстоўвае рэформы. Ці людзі ў Беларусі, якія маюць уладу, выкарыстоўваюць мову дзеля таго, каб людзі маглі нармальна, свабодна камунікаваць, альбо яны выкарыстоўваюць тэму мовы дзеля таго, каб ламаць камунікацыі паміж людзьмі, захоўваючы такім чынам той самы аўтарытарны рэжым. Рабіць рэформы — гэта знак улады. Але ў выпадку з мовай вы чапаеце нешта вельмі інтымнае. Тым больш, што моўную рэформу немагчыма правесьці адразу, гэта заўжды плян на будучыню. За моўнымі рэформамі заўсёды хаваецца грамадзкі праект. Праект Тарашкевіча — гэта адно, савецкая беларуская мова — гэта зусім іншае бачаньне грамадзтва. Новая афіцыйная беларуская мова будзе таксама мець свой праект, і мне вельмі цікава пабачыць, які менавіта.
Часта моўныя пытаньні выкарыстоўваюць для таго, каб маніпуляваць людзьмі. Цудоўны прыклад — рэфэрэндум 1995 г., калі паставілі пытаньне мовы толькі для таго, каб адцягнуць увагу людзей ад пытаньня пра зьмены ў канстытуцыі. Вельмі цікава назіраць, як палітыкі выкарыстоўваюць моўнае пытаньне. Мова — гэта важна, культура — таксама важна. Але немагчыма ўсе праблемы вырашыць праз гэта. Трэба таксама ясна і канкрэтна займацца таксама і іншымі праблемамі. Здаецца, я не павінна так казаць, я павінна бараніць мой лягер — тэатральны, культурны. Але пакуль у Беларусі няма палітычных, эканамічных сродкаў, каб рабіць культуру. Якая культура можа быць у аўтарытарным рэжыме, якая мова? Я думаю, што нельга вырашаць праблему наадварот. Я яшчэ ня маю ўсіх ключоў, каб аналізаваць усё гэта, але я працую і спадзяюся, што адшукаю іх.
«НН»: Як даўно Вы былі ў Беларусі апошні раз?
ВШ: Ажно тры гады таму. Я вельмі сумую па Беларусі. Цяпер я займаюся сваім маленькім сынам, дый сродкі для падарожжа адшукаць даволі складана. Таму я спрабую рабіць карысныя рэчы тут, у Францыі, напрыклад, займаюся перакладамі. Мне здаецца, было вельмі важна перакласьці «Тутэйшых» Янкі Купалы на францускую мову. Разам з Ларысай Гіймэ мы два гады працавалі над гэтым тэкстам.
«НН»: Ці складана было перакладаць «Тутэйшых»? Ці магчыма зрабіць гэты твор зразумелым для французаў?
ВШ: Я заўсёды была ўпэўненая, што мы можам знай¬сьці шлях данесьці «Тутэйшых» да францускага чытача. Аднак гэтая п’еса сапраўды вельмі складаная. Беларуская мова 1920‑х гадоў, царкоўнаславянская мова, нямецкая мова, ідыш, польская мова, трасянка… Людзі, якія перакладаюць гэтую п’есу, павінныя імі валодаць. А мы маладыя, нам беларускую мову 1920‑х гадоў вельмі цяжка зразумець. Мы езьдзілі ў Беларусь, каб знайсьці добрыя слоўнікі. Стварылася нефармальная каманда, якая дапамагала, напрыклад, разабрацца, што гэта значыць — «гэрцум‑сролікі». Мы знайшлі чатыры спосабы перакласьці гэтае слова, але не маглі выбраць слушны. Давялося нават праз інтэрнэт шукаць у Ізраілі дасьледчыкаў, якія яшчэ размаўляюць на ідыш, і могуць супаставіць яго зь нямецкай мовай. У Парыжы мы шукалі палякаў, якія тлумачылі нам польскія словы. Гэта была фантастычная праца. Я думаю, што пераклад надта добры, мы ім вельмі задаволеныя. Першы раз людзі таксама гуртаваліся для таго, каб тэкст мог быць апублікаваны па‑француску. Гэта шчасьце!
«НН»: Але ж у Вас атрымаўся ня проста пераклад, а яшчэ і своеасаблівы даведнік для чалавека, які мала знаёмы з часам, у які адбываецца дзеяньне ў «Тутэйшых»…
ВШ: Так, мы зрабілі адмысловую табліцу, у якой тлумачыцца, як трэба правільна вымаўляць беларускія гукі. Інакш французы прачытаюць «Mensk» як «Мэнск». Таксама ў кніжцы пададзена гістарычная храналёгія для таго, каб чытачы маглі ўяўляць, у якой сытуацыі адбываюцца дзеі п’есы. Ёсьць там і разьдзел пра тое, хто быў Купала, і дзе тлумачыцца, чаму мы палічылі важным перакласьці гэты тэкст. Нават у расейскамоўных асяродзьдзях Францыі былі вельмі ўдзячныя за гэтую кніжку. Людзі казалі: «Нарэшце»! Я спадзяюся, што будуць іншыя клясычныя тэксты па‑француску.
«НН»: Што ў Вас у плянах, задумах, марах?
ВШ: Я хачу скончыць маю кнігу пра мову. Гэта самае галоўнае для мяне. Гэта вельмі вялікі кавалак працы, бо я хачу разабрацца, як моўнае пытаньне ўплывала і выкарыстоўвалася ў будаўніцтве ўсходнеславянскіх нацыяў. Трэба апрацаваць агромністы аб’ём дакумэнтаў па‑расейску, па‑беларуску, па‑польску, па‑француску, па‑ангельску, па‑ўкраінску. Я думаю, што я ніколі так не працавала, каб нешта зразумець. А потым, як дапішу, для мяне пачнецца новае жыцьцё… Буду рабіць нешта новае, спакайнейшае, лягчэйшае.
 Віржынія Шыманец - пляменьніца Івонкі Сурвілы, дачка дзеяча ў Францыі Лявона Шыманца |
