Пазнаёміліся мы на курорце Пяцігорск, дзе я тым летам залечваў свае нечаканыя хваробы.
— Павал Гаўрылавіч! — працягнуў ён мне зьверху ўніз, з вышыні свайго амаль двухмэтровага росту, сваю шырокую моцную далонь. — Шахтар з Варкуты. Былы. Цяпер — пэнсіянэр зь Менску.
Зьвесткі былі вельмі сьціплымі, і мусіць толькі праз тыдзень яны дапоўніліся тым, што ён ня проста шахтар, а шахтар заслужаны, стаханавец, горны інжынэр, кандыдат тэхнічных навук. І больш таго — вэтэран вайны, уладальнік ці не паўтузіну розных баявых ордэнаў і мэдалёў.
У адрозьненьне ад мяне яму прызначылі шмат лекавых працэдур, але прымаў ён іх ня вельмі ахвотна.
— Лічу карысным толькі саўну з басэйнам, вечаровы прамэнад, — усьміхаўся ён. — Ды яшчэ, мабыць, сталоўку… Сьмеяцеся? А для мяне сталоўка — гэта найлепшае задавальненьне. Жыў жа я пры сацыялістычным раі, калі нават па кільку былі вялізныя чэргі, а па хлеб, памятаю, мы з матуляй займалі некалі чаргу яшчэ з ночы, каб раніцай атрымаць бохан заўжды жаданага хлеба. І цяпер, успамінаючы дзяцінства, знаходжу ў сябе адчуваньне голаду, жаданьне есьці, пад’есьці, якое было тады мацней за усе іншыя жаданьні…
У тую нядзелю Павал Гаўрылавіч з раніцы пашыбаваў у горад, а калі вярнуўся, выставіў на стол бутэльку хвалёнага армянскага каньяку. На мой, відаць, зьдзіўлены погляд ён адказаў ледзь мільгануўшай нейкай незразумелай усьмешкай.
— Сягоньня ў мяне вельмі памятны, можна сказаць — лёсавызначальны дзень… Дзень, калі я нечакана для самога сябе з падонка, з крымінальнага злачынцы ператварыўся ў нармальнага, як кажуць, законапаслухмянага чалавека, грамадзяніна…
— Вы? З падонка? З злачынцы? — зьдзіўлена ўсклікнуў я. — Шуткуеце, Павал Гаўрылавіч, сьмеяцеся…
— Ды не, дарагі суседзе, — пасур’ёзьнеў ён. — Гэта сьвятая праўда. Жыцьцё такая складаная рэч. Яно можа выкідваць такія каленцы, рабіць такія зыгзагі, што ніякаму фантасту гэта не пад сілу.
— Відаць, — шчыра ўсьміхнуўся Павал Гаўрылавіч, гледзячы на мой усё яшчэ зьдзіўлены твар, — вы ўжо не супакоіцеся, пакуль не пачуеце маю споведзь. Давайце для пачатку кульнем па стапырцы каньяку. Гэта ж ня менскі бальзам, а ўсё‑ткі пяць армянскіх зорачак. А выпіць сапраўды ёсьць за што. Самі потым пераканаецеся…
Ён напоўніў чаркі, прытуліў на міг сваю да маёй і хутка абярнуў яе сабе ў рот.
— Час сёньня ў нас ёсьць. Выходны, — пажаваўшы скрылёк лімона, пачаў Павал Гаўрылавіч. — Пачну, бадай, здалёк. З самага пачатку.
— Мястэчка Журавічы. Гомельшчына. Блаславёны край майго дзяцінства і юнацтва… У мястэчку — вялікі прыгожы касьцёл, сынагога, драўляная праваслаўная царква, вакол якой невялікі зялёны сквэрык. Тут я часта сяджу з кнігай, спрабую ўжо складаць вершы… У той летні дзень, памятаю, чытаў я паэму Якуба Коласа «Сымон‑музыка». Да мяне на траўку нечакана прысаджваюцца два хлапцы зь дзяўчынай. Знаёмяцца, выкладаюць на газэту ці не зь дзясятак пачкаў марозіва.
— Бяры, Паўлік, еж, — запрашаюць мяне.
— Ды не, — бянтэжуся я. — У мяне і грошай цяпер няма…
— Якіх грошай? — сьмяецца дзяўчына. — Дзівак! Еж колькі хочацца…
Яна працягвае мне марозіва, падаўшыся пры гэтым бліжэй да мяне. Дзяўчына вельмі прыгожая і гэта мяне цешыць. Трэба сказаць, што марозіва ці цукерку тады, у адрозьненьне ад сучасных падшыванцаў, я меў ці ня раз у год, па вялікіх сьвятах ці ў кірмашны дзень. Хутка яны адыходзяць, пакінуўшы мне дзьве некранутыя порцыі.
— Багатыя і такія добрыя, — падумаў я.
Сустрэліся мы і ў другі раз. Ужо безь дзяўчыны. Пілі ліманад і піва (мне яно доўга яшчэ не падабалася). Закусвалі сушонымі бычкамі і цукеркамі.
Тыдні праз два сустракаюць яны мяне каля хаты.
— Вазьмі, Паўлік, стакан і прыходзь у сквэрык. У нас пляшка файнага віна.
Зь імі зноў тая ж прыгажуня. Ад яе чароўных усьмешак, лёгкіх зьнянацкіх дакрананьняў, ад выпітага віна ў мяне кружыцца галава. Я вясёлы і шчасьлівы, хвалюся, што пасьля школы пайду ў інстытут, цяпер займаюся ў фотагуртку, люблю і ўмею фатаграфаваць. Можа, выпрашу ў маці грошай і куплю фотакор.
— Навошта ж абіраць маці, — упікаюць яны мяне. — Грошы можам пазычыць мы. А калі разбагацееш — аддасі…
— Ды я і за год не зьбяру столькі грошай, — адхіляю я працягнутыя мне паперкі.
— Гэта залежыць ад цябе, — загадкава глядзіць на мяне дзяўчына. — Захочаш — будзеш мець. Калі, вядома, станеш мужчынам…
— Каму з нас у дурнаватай маладосьці не хацелася шпарчэй стаць дарослым, называцца мужчынам? — паварочвае да мяне голаў Павал Гаўрылавіч, беручы чарговую цыгарэту. — І я ім стаў. Стаў, здаецца, ужо празь месяц…
Выклікаюць мяне аднойчы гэтыя мае новыя прыяцелі і кажуць, што ім тэрмінова спатрэбіліся грошы.
— У мяне цяпер нічога няма, — усхваляваўся я. — Вазьміце фотаапарат…
— На ліха ён нам здаўся? Нам патрэбныя грошы сёньня ж.
— Дзе ж іх знайсьці? — ледзь ня плачу я.
— Знайсьці б можна, — неяк загадкава адказваюць сябры. —Ёсьць у нас адзін плян. Калі б ты дапамог…
— Які плян? Чым я магу дапамагчы? — загарэлася ў мяне надзея.
— Вельмі ўсё лёгка і проста. Трэба пастаяць на стрэме…
— Як гэта? Дзе пастаяць?
— Пасьцерагчы. Пасачыць, пакуль мы будзем дзейнічаць.
Да мяне даходзіць, нарэшце, што яны будуць рабаваць бліжэйшы кіёск.
— Ні за што! Гэта ж злачынства, — рашуча пярэчу я.
— А калі ў лаўцы сядзіць спэкулянт і абірае нас — гэта не злачынства? — асаджваюць яны мяне. — Справа твая. Цябе ж не прымушаюць красьці. Трэба толькі пасьцерагчы дзесяць хвілін і атрымаць за гэта бабкі. Калі табе грошы не патрэбныя, гуляй. А даўжок вернеш сёньня ж.
— Што б вы рабілі на маім месцы? — пытальна глядзіць на мяне Павал Гаўрылавіч. — Грошай у хаце толькі на хлеб, маці хварэе, бацька атрым¬лівае грашы. Вярнуць жа пазычанае — справа гонару.
А тут яшчэ падыходзіць тая ж дзяўчына‑прыгажуня.
— Што вы яго ўгаворваеце! — з сумам кажа яна. — Ён жа баязьлівец, блазьнюк. Я сама вас пасьцерагу. Хай ідзе па грошы.
Гэта ўжо быў, разумееце, удар ніжэй пупа. Мой хлапечы гонар ня мог гэтага вытрымаць.
— Я згодзен! — нечакана для сябе, з выклікам выпендрыўся я. — Кажыце, што і дзе рабіць…
«Апэрацыя» прайшла пасьпяхова. За «дзяжурства на стрэме» мне на другі ж дзень адвалілі жменю мятых рублёвак, а гэта сказалася ўжо мацней за неўсталяванае і ўсхваляванае сумленьне. Я быў ужо завязаны, мной маглі маніпуляваць, уцягваць у новыя авантуры і махлярствы.
Так яно і здарылася. З маім удзелам было абрабавана некалькі кватэр, утварылася маліна. Ведаеце, што гэта такое? Зладзейская шайка, кампанія блатных, павязаных крымінальнымі ўчынкамі і свайго роду прысягамі і клятвамі — «корышы на ўсё жыцьцё». Звонку гэта дэкляравалася наколкамі, нашэньнем на шыі розных ланцужкоў, крыжыкаў, амулетаў, нават адрозьненьнямі ў адзеньні і абутку.
Неўзабаве да нас далучыўся вопытны «пахан» — старэйшына, кіраўнік, аўтарытэт, які сплянаваў ужо даволі буйную «справу»: абабіраньне ювэлірнага магазыну. Мне даручалася ўжо ня толькі стаяць «на стрэме», але і трымаць пад прыцэлам прадаўшчыц магазыну (пістоль, праўда, быў цацачны).
Адразу скажу, што справа ня выгарала. Нехта з прадаўцоў пасьпеў націснуць таемную сыгнальную кнопку, і хутка каля крамы засігналіла міліцэйскае аўто. Мае кампаньнікі пасьпелі ўцячы праз падвальны выхад, мяне ж цёпленькага, схапілі ў саміх дзьвярах.
Было сьледзтва, быў суд. Я як непаўналетні атрымаў толькі год пазбаўленьня волі і быў накіраваны ў «воспитательно‑трудовую колонию» гораду Полацку.
Мушу сказаць, што сваёй назвы «выхаваўчай» ні адна падобная ўстанова на тэрыторыі былога СССР не апраўдвала. Наадварот, усе гэтыя калёніі і лягеры разбэшчвалі асуджаных, судзейнічалі навучаньню і ўдасканаленьню крымінальнага рамяства, з пачаткоўцаў рабілі рэцыдывістаў. Менавіта ў калёніі я ўбачыў і пераканаўся, што крымінальны сьвет сапраўды існуе, што ён мае свае правілы і законы, сваю сымболіку і атрыбутыку, нават сваю мову і паэтыку.
Гэта страшэнна агідны сьвет, сіла і дзейнасьць якога трымаецца на фінцы і рэвальвэры, а жывучасьць на фізыялягічным страху сьмерці. Гэта міжнародны спрут, стогаловая неўміручая зьмяя, пік жыцьця якой — ноч, а пажыўная глеба — турма.
Змагацца з злачынным сьветам сучаснымі гуманнымі сродкамі — бескарысна. Можна запоўніць усе турмы, засьценкі, карцэры — ён будзе жыць. Можна палову насельніцтва апрануць у міліцэйскую форму — крымінал ня зьнікне. Тут хіба змогуць дапамагчы законы Ўсходу ці Афрыкі, дзе за любую кражу сякуць руку. А за разбой ці забойства — галаву.
Калі ж крымінал зрастаецца з уладнымі структурамі, ператвараецца ў карупцыю — ён наагул бесьсмяротны.
У калёніі прабыў я паўгоду. З выпадку якогасьці савецкага сьвята была амністыя, і я выйшаў на волю адным зь першых.
На варотах мяне ўжо чакалі «корышы». Адразу пайшлі папойкі, гулянкі, а неўзабаве і ранейшая «самадзейнасьць». Праўда, для гэтага мы перакачавалі ўжо ў Гомель, дзе мяне прытуліў да сябе адпеты зладзюга на мянушку Скрыпач. Сапраўднага прозьвішча яго я ня ведаю і па сёньняшні час.
Быў ён увесь у татуіроўках, на грудзях красаваўся арол над многімі царкоўнымі купаламі. Гэта сьведчыла аб ягоным найвышэйшым крымінальным званьні — «вор в законе» — і пра ягоныя былыя найцяжэйшыя злачынствы і тэрміны зьняволеньня.
Доўга ён нам (нас ужо была ладная шайка) цягнуць рызіну (жыць беструботна) не дазволіў. Разгульнае беспрацоўнае жыцьцё патрабавала грошай, і мы павінныя былі іх здабываць.
Скрыпач прапанаваў нам вельмі «даходнае дзела». Трэба было «абчысьціць» багатую кватэру бухгальтара Гомсельмашу, дзе, паводле зьвестак наводчыка, дарэчы, пляменьніка гаспадыні кватэры, было шмат каштоўных рэчаў: грошы, золата, калекцыя старадаўніх манэт. Гаспадар быў у камандзіроўцы ў Менску, гаспадыня адна дома. Яе меркавалася добра прыпужнуць, можа нават крыху і «пашчыкатаць», пакуль не аддасьць усе каштоўнасьці, «нагрузіць кашары і драць когці» — ці — напоўніць мяшкі і зьнікнуць уначы. Піць, ідучы на дзела, не дазвалялася, але справа здавалася такой простай і лёгкай, усё было дэталёва прадумана і падрыхтавана, што мы не ўтрымаліся і «прынялі па шклянцы для бадзёрасьці».
Гэта, думаю, і зьявілася прычынаю ўсяго далейшага.
Позна ўначы мы высадзілі шкло, адчынілі вакно на кухні і ўлезьлі ў дом. Яшчэ не пасьпеўшы прыкрыць твары ды ўключыць сьвятло, мы ў цемры выпадкова скінулі з халадзільніка вазу з кветкамі. На грукат разьбітага вазону выбегла гаспадыня і, заўважыўшы цені на кухні, імгненна кінулася да тэлефону. Скрыпач адкінуў яе ад тэлефону, аднак яна схапіла падсьвечнік і ваўчыцай кінулася на злодзея. Маладая, моцная, як высьветлілася потым, спарцмэнка, яна з такой сілай стукнула яго падсьвечнікам, што Скрыпач з усіх капытоў грохнуўся на падлогу. Праўда, не прайшло і хвіліны, як ён апамятаўся, выхапіў фінку і садануў гаспадыні ў грудзі. Нават не выкрыкнуўшы, яна адразу ж павалілася на дыван у перадпакоі.
— Бяжым! — спалохана закрычаў я.
— Страхні пыл з вушэй! — ашчэрыўся Скрыпач. — Справа зроблена. Нічога назад ня вернеш. Бярэм усё, што зможам зьнесьці…
У доме сапраўды было шмат каштоўных рэчаў, і мы пасьпешліва набівалі імі свае торбы. Калі ж Скрыпач адчыніў дзьверы другой спальні і засьвяціў туды ліхтарыкам, пачуўся прарэзьлівы дзіцячы крык: «Мама!»
Аказалася, што там спала дачка гаспадыні, сямі‑ ці васьмігадовая дзяўчынка, спала моцным дзіцячым сном, ня чуючы праз зачыненыя дзьверы нічога, што адбывалася ў сумежных пакоях.
— Маўчаць, гніда! — ступіў у спальню Скрыпач. — Ні гука, бо прырэжу як кураня…
Дзяўчынка забілася ад страху ў гістэрыцы і, калоцячыся ўсім целам, ціха, задыхаючыся, усхліпвала і паскульвала.
— Інашага выйсьця няма, — павярнуўся да нас Скрыпач. — Трэба канчаць і яе… Каб сёньня ж ня трапіць у рукі лягавым. Паўло, дзейнічай. Гэта твой экзамэн.
Што гэта такое, я ўжо ведаў. Так дзейнічаюць у бандыцкім асяродзьдзі заўсёды, вучачы пачаткоўцаў, прыгваздаючы іх да свайго злачыннага рамяства. І што б вы думалі?! Я абурыўся? Узбунтаваўся? Запратэставаў? Кінуўся ўцякаць?
Не! Нібы адубеўшы, чужы самому сабе, з памутнелым розумам і амаль нягнуткімі нагамі я зрабіў крок да дзяўчынкі.
— Бі прама ў сэрца, — пачуў я яшчэ настаўляльны голас Скрыпача.
Павал Гаўрылавіч змоўк і брызнуў сабе ў чарку кроплю каньяку.
— Ня бойцеся. Забойства ня здарылася, — з палёгкай пачуў я таксама ўсхваляваны голас Паўла Гаўрылавіча. — Зьберагло мяне і дзяўчынку нават ня ведаю што… Мусіць, нейкае наканаваньне, боская воля, лёс… Ці яшчэ што. Ня ведаю.
— Я ўбачыў вочы дзяўчынкі. Вялікія. Мокрыя. Спуджаныя. І малельныя…
Яны нагадалі мне вочы маёй сястрычкі, калі пасьля выпадкова разьбітай ёй бутэлькі гарэлкі на яе кінуўся п’яны азьвярэлы бацька. Я тады першы раз у жыцьці ўдарыў яго і скінуў на падлогу. Плачучы і лаючыся ён пагражаў мяне забіць, а я ў той жа дзень сышоў з дому, сышоў назаўсёды, каб пачаць сваё самастойнае распраклятае жыцьцё.
Дык вось, ужо трымаючыся за нож, я адчуў раптам нейкі туман у вачах, боль у сэрцы і як апантаны выскачыў з спальні.
— Не магу! Ня буду… Ня трэба, — зашаптаў я, зьвяртаючыся да сваіх сяброў.
— Ты чаго, чокнуўся, ідыёт! — падаўся да мяне Скрыпач. — Яна ж сёньня выдасьць нас лягавым, а за гэта, — кіўнуў ён на ляжачую ў перадпакоі жанчыну, — нам будзе вышка…
— Яна нас ня бачыла, цёмна ж навокал, — атачыў я нарэшце голас. — Досыць і адной ахвяры.
— Вось ты які, аказваецца, духарык. Хопіць! — ускінуўся Скрыпач. — Адыдзі ў бок…
— Дзяніс, давай ты, — зьвярнуўся ён да напарніка. — І бязь зіпішу. Хутчэй.
— Ня дам! — нечакана для сябе самога закрычаў я, адчуўшы штуршок крыві да галавы. — Яна ж зусім дзіця. Хіба мы зьвяры?
Прыкрыўшы дзьверы спальні, я стаў да яе сьпінай, а ўбачыўшы набліжаўшыхся да мяне нягоднікаў, выхапіў цясак і ўжо пагрозьліва спакойна працадзіў: «Заб’ю. Падыходзьце, гады…»
Гэта падзейнічала выцьверажальна. Ужо праз імгненьне я пачуў ласкава‑прымірэнчы голас Скрыпача:
— Ладна, Паўлік. Пагарачыліся і хопіць. Хай жыве казяўка.
Я з палёгкай уздыхнуў, прыадкрыў дзьверы спальні і калі пасьвяціў туды ліхтарыкам, убачыў… раскрытае акно і пустую койку дзяўчынкі.
Расказчык змоўк і задыміў мо ўжо пятую цыгарэту.
— Хочаце ведаць, што было далей? — памаўчаўшы, спытаў ён. — Беглі мы адтуль, зразумела, з хуткасьцю спуджаных шакалаў. Нават ня ўсё нарабаванае пасьпелі захапіць. На явачнай кватэры перасартавалі дабычу, пакінулі крыху наводчыку і барыгу, а самі ўжо раніцой, як прыстойныя багатыя пасажыры, ехалі ў напрамку Растова. Заўважу, што перад гэтым Скрыпач правёў «лятучку».
— Хоць ніякіх сьлядоў і доказаў мы, здаецца, не пакінулі, тым ня менш магчыма ўсё. У выпадку забурэньня мы адзін другога ня ведаем. Хто пырнуў гаспадыню — невядома. Было цёмна. Калі ж стане невыносна, усё бярэ на сябе Паўло. Ты самы малады, непаўналетні, вялікага тэрміну табе не дадуць, а мы ўсю дарогу бу¬дзем дапамагаць. Чым жа разьлічваюцца за шухер, ты ведаеш.
Так, гэта ўжо ўсё я ведаў. Як ведаў напэўна і тое, што за свой учынак у начной кватэры, за непадпарадкаваньне злодзею ў законе я ўжо прыгавораны і ў любы час магу чакаць кулі ў патыліцу ці нажа ў плечы. Давяраць мне не маглі, значыць, павінныя былі ад мяне пазбавіцца.
Не магу сказаць, што гэта мяне ня страшыла ці не хвалявала, але паверце, літаральна трасло ад думкі, што я толькі што мог стаць забойцам, забойцам дзіцяці, што толькі нейкая хвіліна аддзяляла мяне ад бездані, і як я ўцалеў — невядома.
Калі я не «завяжу» ці ня буду забіты, гэта можа паўтарыцца і тады ўжо на мне можна будзе паставіць крыж.
Трэба было шукаць выйсьце.
Бачылася яно ў адным: бегчы! Бегчы як мага далей ад гэтых месцаў, бегчы ў пустыню, у тундру, куды‑колечы — хоць на край сьвету.
На першым жа прыпынку цягніка я зьняў зь сябе пінжак, кінуў яго на даручаны мне чамадан з рэчамі, кіўнуў паплечнікам: «Выбегу па піва» і сышоў з вагону. Пераканаўшыся, што сачэньня няма, я хутка перабег праз вакзал на другі бок станцыі і ўскочыў у адыходзячы ў адваротным напрамку цягнік. У Бахмачах адразу купіў білет на Маскву, выпіў бутэльку піва і, залезшы на верхнюю лаўку вагону, заснуў непрабудным амаль да Масквы сном: дало сябе адчуць нэрвовае напружаньне апошніх дзён.
Масква сустрэла мяне незвычайным шукам і гамам, гудкамі і сыгналамі незьлічоных машын, званкамі і крыкамі насільшчыкаў, гандляроў, грузчыкаў. Ад перапоўненых людзьмі плошчаў стаяў безупынны гул.
Прыпыняцца тут нават на некалькі гадзін я ня меў намеру.
Экспрэс Масква—Варкута залучыў усе мае грошы. Засталося толькі на сьціплую куртачку ў прывакзальнай лаўцы «Рабочае адзеньне».
— Чаму Варкута? Прыпомніліся паведамленьні ў «Гомельскай праўдзе» пра паўночныя шахты, прызывы і запрашэньні туды працоўных. І сапраўды, ужо адразу на прывакзальнай плошчы вялізны шчыт бялеў аб’явамі тыпу: «Патрабуюцца…», «Прымаюцца…», «Запрашаюцца…».
Пайшоў па першым жа бліжэйшым адрасе. У канторы за сталом сядзеў пажылы мужчына з крыху стомленым тварам.
— Прозьвішча, імя, узрост, адкуль родам, хто бацькі, якое навучаньне? — закідаў ён мяне шматлікімі пытаньнямі.
Пачуўшы адказы, крыху памаўчаў, гледзячы на мяне добрымі вачыма, потым працягнуў ліст паперы і самапіску.
— Пішы. Начальніку шахты №4. Сваё прозьвішча, імя. Прашу прыняць на работу ў якасьці праходчыка. Дата. Подпіс.
— Дакумэнтаў, пэўна, няма, — прымаючы ад мяне заяву ня то пытаў, ня то сьцьвярджаў ён. — Згубіў? — што ж, бывае. Ды гэта не бяда. Зьмесьціш аб’яву ў «Варкуцінскай праўдзе». Гэта і будзе твой першы надзейны дакумэнт.
Зрабіўшы некалькі запісаў у сваіх кнігах, ён працягнуў мне друкаваны лісток паперы.
— Пойдзеш у брыгаду Дарашчука. Ён, дарэчы, твой зямляк, аднекуль зь Беларусі. Будзеш спачатку вучнем. З гэтай паперкай зайдзі ў прафкам. Там табе дадуць накіраваньне ў інтэрнат. Заўтра ў касе атрымаеш аванс.
— Ну, добрых табе посьпехаў, Павал, — працягнуў кадравік мне руку. — Віншую з пачаткам сумленнага працоўнага жыцьця.
Дзіўна. Неверагодна. Фантастычна. За нейкія паўгадзіны, без дакумэнтаў, без анкет і жыцьцяпісаў, характарыстык і накіраваньняў я прыняты на працу, атрымаў жыльлё, празь дзень буду мець аванс.
І гэта — у СССР, краіне хваравітага недаверу і падазрэньняў, уміленьня перад пячаткай і блатам (памятаеце: «без паперкі ты букашка, а з паперкай — чалавек», «блат — вышэй саўнаркаму»).
Пачутая ўсім нутром чалавечнасьць, цеплыня і давер патрабавалі адпаведнай аддачы. Гэта праявілася неяк нават неўсьвядомлена на маёй працы, паводзінах, грамадзкай дзейнасьці. Мяне пачалі прыкмячаць, вылучаць, адзначаць падзякамі, прэміямі, віншаваньнямі. Хутка я ўжо перадавік, стаханавец, ударнік. Накіроўваюся на вучобу. Сярэднюю. Вышэйшую. Займаюся навуковай працай. Абараняю кандыдацкую. Праз год — дэпутат гарадзкога савету. Яшчэ праз чатыры гады — ардэнаносец, кавалер адной з самых прэстыжных узнагарод — Ордэну Працоўнага Чырвонага Сьцягу.
— Бачыце, — неяк іранічна ўсьміхаецца Павал Гаўрылавіч, — суцэльная дывановая дарожка, ганаровая лесьвіца на неба. Піць ужо няма за што… Ды і няма чаго, — шчоўкае ён пазногцем па амаль пустой бутэльцы. — З таго часу ўпэўніўся я, што ў жыцьці кожнага чалавека ёсьць свае сьветлыя і цёмныя палосы, шчасьлівыя і нешчасьлівыя часіны ці пэрыяды. Кожны носіць у сабе дабро і зло, яны нябачныя, нават няведамыя самому чалавеку і праяўляюцца толькі ў выключных выпадках, пры незвычайных абставінах і ўмовах.
Няма бязгрэшных праведнікаў, як няма і злачынцаў ад самой прыроды.
Анёлаў і д’яблаў выдумаў чалавек, каб з чымсьці параноўваць ці чымсьці апраўдваць свае ўчынкі ў тым апакаліпсісе, які называецца жыцьцём.
— Вось і ўся мая споведзь, паважаны калега, — павярнуўся да мяне ўсім сваім крэслам Павал Гаўрылавіч. — Што вы можаце на гэта сказаць? Якое ваша рэзюмэ?
— Мне здаецца, што вы яшчэ нечага не дагаварылі, — заўважыў я. — Ёсьць нейкі працяг…
— Сапраўды, — засьмяяўся ён, — ёсьць, ну, не працяг, а нешта кшталту эпілёгу. Там, у Варкуце, прапанавалі мне неяк пуцёўку ў Ялту, на Чорнае мора. Я даўно ня быў тады ў адпачынку і з задавальненьнем туды накіраваўся. Толькі… апынуўся раптам дзе б выдумалі? У Гомелі! Сам ужо добра ня ведаю, як і чаго я туды павярнуў. Мабыць, мае рацыю сьцьверджаньне, што злачынцу заўжды цягне на месца злачынства. Ну, з маім тагачасным рэпрэзэнтабэльным выглядам ды іканастасам на грудзях я хутка раздабыў патрэбныя мне зьвесткі. Высьветлілася, што бухгальтар даўно ўжо на пэнсіі, гаспадыня абрабаванай намі кватэры засталася жывой: нож Скрыпача прайшоў міма сэрца. Іх адзіную дачку завуць Рэгіна, яна скончыла ўнівэрсытэт і працуе ў цэнтральнай бібліятэцы.
Доўга раздумваць я ня стаў. У магазіне кветак купіў шыкоўны букет руж, прыхаваў у сярэдзіну залаты пярсьцёнак і маленькую паперку «В память о летней ночи 1959 г.» і пайшоў у бібліятэку. Жанчыну, што паліла ў калідоры, папрасіў выклікаць Рэгіну.
Выйшла стройная, прыгожая, нават вельмі прыгожая дзяўчына.
— Вы Рэгіна Станіславаўна? Вам кветкі, — працягнуў я ёй букет руж.
— Мне?! — зрабіла яна зьдзіўленыя вочы. Тыя ж вочы, вялікія, прыгожыя, толькі ўжо ня мокрыя, перапуджаныя, а чыстыя, сьветлыя, зялёныя…
— Так, вам. Прасілі перадаць.
— Хто? Калі?
— Малады прыгожы чалавек, — зманіў я. — Ён не назваўся, сказаў, што вы яго ведаеце. Прыйдзе ў абедзены перапынак.
Хвіліну яна вагалася, але згледзеўшы мае валасы, што пачыналі ўжо сівець, ды зьзяючы золатам ордэн, перамагла сумненьні і ўзяла букет.
— Дзякуй, — пачуў я прыемны мілагучны голас.
— Табе дзякуй, родная, — хацелася мне сказаць, — дзякуй за тое, што ты ёсьць, што была тады, бо менавіта з таго часу пачалося маё новае сумленнае жыцьцё, толькі празь цябе я стаў Чалавекам.
Уладзімер Лялькоў
* * *
Уладзімер Лялькоў жыве ў Менску. Яму 88 гадоў. Ён прайшоў праз савецкія канцэнтрацыйныя лягеры. Ягоны ўнук Ігар дзейнічае ў беларускай апазыцыі.
