 Пётар Лысенка |
Ён змог арганізаваць — ад раскопу ў чыстым полі да будаўніцтва павільёну і фармаваньня экспазыцыі — унікальныя археалягічныя музэі ў Бярэсьці і Тураве. Ён напісаў больш за сотню артыкулаў і дзясяткі кніг. Тыя зь іх, якія ў выходных дадзеных пазначаныя як «навукова‑папулярныя», чытаюцца, як захапляльныя прыгодніцкія раманы. Дзякуючы ягонай працы жыцьцё стражытных гарадоў паўднёвай Беларусі зрабілася для тых, хто ім цікавіцца, значна больш зразумелым. Ды і тых, хто ім цікавіцца, стала значна больш!
Пётар Фёдаравіч падаецца чалавекам, які звык усё рабіць грунтоўна і як мага лепш. Магчыма, у гэтым імкненьні і звычцы рабіць усё належным чынам і крыюцца карані ягоных жыцьцёвых посьпехаў?
Цяпер Пятру Лысенку 76 год. Ён працягвае працаваць у Інстытуце гісторыі НАН РБ, займаецца палявымі дасьледваньнямі, публікуе новыя кнігі. Зь ім побач і ў археалягічным раскопе і на паверхні — вельмі прыгожая і энэргічная жонка Натальля Мікалаеўна Дубіцкая і сын Фёдар, вучань беларускамоўнай 23‑й гімназіі. Менавіта Федзя ў 2004 годдзе на раскопках Турава першым знайшоў унікальны цагляны крыж памерамі 6,95х6,75 мэтраў… Што гэта такое, навошта — загадка дасюль…
Пра загадкі і праблемы беларускай археалёгіі, пра мінулае і сучаснасьць гутарыць зь Пятром Фёдаравічам Лысенкам карэспандэнтка «НН».
Бярэсьце, якога ня ведалі
«НН»: Пётар Фёдаравіч, давайце пачнем з Вашага, на мой погляд, самага эфэктнага тварэньня: археалягічнага музэю «Бярэсьце». Багацьце экспазыцыі ўражвае: сам старажытны горад з вуліцамі і дамамі, шматлікія знаходкі… Такога не даводзілася бачыць нідзе. Рыхтуючыся да размовы з Вамі, у адным са шматлікіх артыкулаў, прысьвечаных Вашым дасьледваньням Бярэсьця, прачытала, што Вам удалося знайсьці Бярэсьце таму, што Вы празорлівец і можаце бачыць празь зямлю. Сапраўды так, Вам была нейкая відзежа?
ПЛ: Ні ў якім разе! Ні ў якім разе! У першы ж мой палявы сэзон у асьпірантуры — гэта было ў 1961 годзе — мы з маім навуковым кіраўніком Валянцінам Васільевічам Сядовым праехалі па ўсіх гарадах старажытнай Тураўскай зямлі, у тым ліку былі і ў Бярэсьці. Тады яшчэ ня быў адчынены мэмарыял Брэскай крэпасьці, а на тое месца, дзе мог бы быць старажытны горад, трапіць было цяжка, бо там разьмяшчалася воінская часьць і пабочным асобам уваход быў забаронены. Тым ня менш, мы трапілі туды, куды нам было трэба, але ў той раз ніякіх сьлядоў старажытных паселішчаў не знайшлі. Я засеў за літаратуру, каб сабраць зьвесткі пра працу маіх папярэднікаў — людзей, якія раней спрабавалі знайсьці старажытнае Бярэсьце, вядомае нам па летапісах. Аказалася, што аўтар выдатнай кнігі «Горадабудаўніцтва Беларусі» Юры Ягораў лічыў, што шукаць яго трэба на адным з астравоў, якія ствараюць рукавы Мухаўца пры ўпадзеньні ў Буг.
«НН»: Але ж, здаецца, там цяпер няма ніякіх астравоў…
ПЛ: Справа ў тым, што за прамінулыя стагодзьдзі ляндшафт вельмі зьмяніўся. Некаторыя астравы зьніклі, некаторыя рукавы перасохлі. Да таго ж, ляндшафт быў вельмі зьменены штучна пры будаўніцтве Брэскай крэпасьці, калі сам горад быў перанесены ў іншае месца. Выдатны дасьледчык археалёгіі Палесься Юры Кухарэнка лічыў, што старажытнае гарадзішча загінула якраз пры будаўніцтве крэпасьці. Таму перш‑наперш я стаў адшукваць пляны і красьлюнкі, якія выкарыстоўваліся пры будаўніцтве крэпасьці, пляніроўкі, дзе было відаць, якія зьмены адбываліся зь ляндшафтам, а таксама сьведчаньні старажытных вандроўнікаў, якія бывалі ў Бярэсьці — Шпілеўскага і іншых. Недзе ў 1964 г. у мяне ўжо склалася пэўнае ўяўленьне, дзе варта шукаць, і я выклаў свае здагадкі і меркаваньні ў навуковай працы. То бок, спачатку Бярэсьце было адкрытае на кончыку асадкі. У гэты ж час праводзіліся земляныя работы ля бастыёнаў на Шпітальным востраве, і мы знайшлі там кераміку XII—XIII стагодзьдзя. Гэта мяне натхніла. Мы заклалі шурфы і знайшлі выдатны культурны слой, які захоўваў нават дрэва. Потым заклалі ўжо раскоп на вялікай плошчы, і тут усялякія сумненьні ўжо зьніклі: мы сапраўды знайшлі старажытнае Бярэсьце.
«НН»: Значыць, справа была не ў яснабачаньні, а ў строгім навуковым разьліку?
ПЛ: Ня толькі ў разьліку… У 1969 годзе мы ўскрылі частку плошчы ля падножжа бастыёнаў. Знаходкі былі вельмі добрыя. Стала зразумела, што трэба шукаць і капаць далей. Але дзе менавіта? Там, на востраве, яшчэ ў мінулым годзе расла такая вялізная таполя. Дык вось, я тады тры дні сядзеў пад гэтай таполяй і ўсё стараўся ўявіць: калі старажытнае гарадзішча было менавіта тут, то як, па якой логіцы, яно магло быць збудаванае? Як маглі ісьці вуліцы, як маглі стаяць дамы? На мяне ўжо сталі нападаць супрацоўнікі, якія прыехалі са мною: маўляў, хопіць сядзець, трэба працаваць, палявы сэзон праходзіць! А я ўсё сядзеў і думаў, сядзеў і імкнуўся ўявіць старажытны горад… Нарэшце выбраў месца, пачалі працаваць. І гэта аказалася вельмі ўдалае месца. Менавіта на ім мы выявілі будынак на 12 вянкоў! А такія будынкі ў археалёгіі і дасюль невядомыя. Ужо нашто выдатны археалягічны помнік ў Ноўгарадзе, там адкапана больш за 1000 будынкаў, але яны на 2—3 вянка. А ў нас аказаліся будынкі і на 8, і на 10, і на 12 вянкоў!
Знаходкі датуюцца XI—XIII стагодзьдзямі.
«НН»: Якім было жыцьцё ў старажытным Бярэсьці? Ці можна сказаць, што гэта быў багаты горад?
ПЛ: Бярэсьце не было вялікім, тут не было раскошы. Гэта быў перыфэрыйны горад з насельніцтвам, у розныя часы, каля 1000—5000 чалавек, дзе людзі жылі штодзённымі патрэбамі. Але гэтае жыцьцё было паўнавартасным: тут абраблялі нівы, пасьвілі быдла, працавалі рамесьнікі, воіны рыхтавалі адмысловую зброю, жанчыны насілі ўпрыгожваньні, дзеці бавіліся з цацкамі… І гэта быў усходне‑славянскі горад дрыгавічоў. Гэта неаправержна даказалі менавіта археалягічныя дасьледаваньні.
Вы бачылі, якімі былі жылыя пабудовы: невялікія, часьцей за ўсё памерам 3,6х3,6 м хаціны, якія разьмешчаныя цесна адна ля адной. У іх жылі людзі, а паміж дамамі трымалі жывёл: кароваў, сьвіней, коней… Калі ў халодную пару году зьяўлялўся прыплод, яго таксама бралі ў хату.
«НН»: А вадаправод, каналізацыя?
ПЛ: (іранічна глядзіць на карэспандэнтку, пасьля паўзы): Вадой забясьпечвалі рэкі, Буг і Мухавец, а што датычна каналізацыі, то было так, як яшчэ нядаўна на вёсках: за хату…
«НН»: Калі знаходзісься ў Бярэсьці і разглядаеш тое, што зьбераглося ў зямлі, міжволі ўяўляеш, што навокал, пад нагамі, дасюль застаюцца яшчэ больш цікавыя знаходкі. Чаму раскопкі Бярэсьця не вядуцца далей?
ПЛ: Археалягічныя работы — складаны працэс. Ня толькі ад археолягаў залежыць, што і дзе капаць. Але раскопкі Бярэсьця працягваюцца. Не далей як летам 2006 году мы праводзілі раскопкі на тэрыторыі цытадэлі крэпасьці, ля гарнізоннай царквы, дзе будаўнікі рыхтавалі катлаван для прыходзкага дому гэтай царквы. І вынікі аказаліся вельмі цікавымі. Нам удалося знайсьці кераміку XI стагодзьдзя, што служыць доказам, што тут, на Цэнтральным востраве, знаходзіўся акольны горад дзяцінца, які быў разьмешчаны там, дзе цяпер археалягічны музэй.
Ніжэй за гэты пласт знайшлі кераміку і некаторыя іншыя рэчы, якія датуюцца Х стагодзьдзем. Значыць, пасяленьне тут узьнікла раней за дзяцінец на Шпітальным востраве! Нам удалося знайсьці глінабітную печ. Звод яе абваліўся, а пад зводам захаваліся кераміка трох гаршчкоў Х стагодзьдзя! Такая знаходка — рэдкасьць. Мы змаглі перавезьці яе цалкам у музэй.
Таім чынам, Бярэсьце стала старажытней на 40—50 год.
Цікавасьць да археалёгіі вырасла, а сродкі здабываць стала цяжэй
«НН»: Скажыце, калі ласка, калі цікавасьць да археалёгіі была вышэй: 20—30 год таму, ці сёньня?
ПЛ: Сёньня. Да археалягічных музэяў у Бярэсьці, у Тураве людзі едуць цэлымі аўтобусамі, прычым ня толькі з нашай краіны, але і з‑за межаў. І паглядзі¬це, якія захопленыя водгукі яны пакідаюць!
«НН»:У сваёй кнізе «Адкрыцьцё Бярэсьця» Вы вельмі маляўніча апісваеце, як з трох праектаў павільёну музею ў міністэрстве выбралі самы танны. З тых часоў нешта зьмянілася? Ужо зьявілася ва ўладных структурах разуменьне таго, што археалёгія вартая таго, каб укладаць сродкі? Сродкі здабываць стала лягчэй?
ПЛ: Нашмат цяжэй! Раней мы мелі фонд, мы мелі сродкі для таго, каб працаваць у экспэдыцыі 3—4 месяцы. Цяпер мы маем сродкі толькі для таго, каб працаваць у полі 2 тыдні без усялякіх сродкаў на найм працоўнай сілы.
«НН»: А як жа Вы працуеце?
ПЛ: У многім за кошт ранейшых накапленьняў. Горка шкадую, што такіх магчымасьцяў, якія былі раней у нас, сёньняшняя археалягічная моладзь ня мае. Суровая рэчаіснасьць яшчэ далёкая ад ідэалу. Вось ужо 48 год я працую ў палявой археалёгіі. У мяне ёсьць што параўноўваць.
«НН»: Дык, магчыма, менавіта гэтым недахопам сродкаў у навуковай археалёгіі тлумачыцца ўсплёск актыўнасьці так званых «чорных» археолягаў?
ПЛ: І гэтым. Аднак ня толькі гэтым. Стымулююць работу «чорных археолягаў» попыт на старажытныя рэчы на «чорным рынку». Аднак галоўнае — слабасьць аховы нашых гістарычна‑культурных помнікаў Міністэрствам культуры РБ і органамі мясцовай улады. У выніку — археалягічныя помнікі аказваюцца безабароннымі перад нашэсьцем «чорных археолягаў», што наносіць страшную страту нашай гістарычнай і культурнай спадчыне. І маральна разбэшчвае наша грамадзтва ў цэлым.
«НН»: А ці ёсьць у беларускіх археолягаў магчымасьць атрымоўваць гранты для дасьледваньняў ад нейкіх міжнародных арганізацыяў, прыватных структураў?
ПЛ: Ёсьць. У найбліжэйшы час, магчыма, у гэтым годзе, магчыма, у наступным павінныя быць вельмі цікавыя работы ў адным з гарадоў… У тым жа Бярэсьці. Калі мы знойдзем сродкі.
«НН»: Бярэсьце ўнесенае ў сьпіс помнікаў ЮНЭСКА?
ПЛ: На зьдзіўленьне, не. Гэта ўнікальны помнік, адзіны ў сьвеце. Тым ня менш, ён не ўваходзіць у сьпіс ЮНЭСКА.
«НН»: Як жа такое магло адбыцца?
ПЛ: Калі Беларусь прапаноўвала свае помнікі для гэтага сьпісу, то займаўся работай адзін чалавек зь Міністэрства культуры, і ён унёс тады той помнік, зь якім працаваў сам. Гэта, увогуле, называецца злоўжываньнем службовым становішчам.
Пра музэй «Бярэсьце»
«НН»: Калі восеньню гэтага году была ў музэі, мяне ўразіла, што там працякаў дах, і ад дажджу супрацоўнікі закрывалі раскоп плёнкай.
ПЛ: Гэта якраз вынік таго, што некалі выбралі самы танны праект. Цяпер сродкі на рамонт даху выдзеленыя. У мінулым сэзоне мы займаліся кансэрвацыяй пабудоваў, паставілі іх на дубовыя лагі.
«НН»: Пры многіх музэях міра існуюць музэй‑шопы: крамы, дзе наведвальнікі могуць набыць дакладныя копіі рэчаў, выстаўленых у музэі. Ці магчыма зьяўленьне такой крамы ў Бярэсьці? Я думаю, многія з задавальненьнем набылі б на памяць ці для выкарыстаньня тыя ж бранзалеты, пярсьцёнкі, фібулы, кілты, рукавічкі, керамічны посуд ды іншае.
ПЛ: Думаю, гэта магчыма і неабходна. Аднак гэта патрабуе клопатаў, арганізацыі. І гэта па‑за межамі нашай кампэтэнцыі і магчымасьцяў.
«НН»: Думаю, кожны берасьцеец удзячны Вам за тое, што Вы адкрылі «адкуль ёсьць пайшла» зямля берасьцейская. Але сярод берасьцейскай інтэлігенцыі карыстаецца папулярнасьцю і ідэя ўзнаўленьня хаця б часткі гораду XVI—XVII стагодзьдзя, часоў яго росквіту, калі ў горадзе было многа прыгожых цэркваў, манастыроў, іншых будынкаў, ад якіх, на жаль, не засталося каменя на камені. Скажыце, калі ласка, як Вы ставіцеся да гэтай ідэі? І дзе, па‑Вашаму, можна было б узьвесьці такі комплекс?
ПЛ: Месца, дзе размяшчаўся горад XVI—XVII стст. кардынальна перабудаванае пры ўзьвядзеньні крэпасьці і стварэньні мэмарыялу. Аднак, магчыма і што‑небудзь зрабіць. Я — за гэта. А як удасца — пакажа час. Патрэбная моцная зацікаўленасьць і падтрымка мясцовых уладаў.
Працавітасьць і ўменьні — ад бацькі
«НН»: Калі я чытала Вашую кнігу «Адкрыцьцё Бярэсьця», мяне ўразіла, як добра Вы разьбіраецеся ў «тэхпрацэсах» старажытных рамёстваў, у тым, што складала паўсядзённае жыцьцё гораду. Вы так апісваеце будаўніцва дамоў, або работу жаронаў, або выплаўленьне жалеза, або працу старажытнага шаўца, што здаецца: дай Вам пэўны інструмэнт, і Вы і дом пабудуеце па старажытнай тэхналёгіі, і боты пашыеце…
ПЛ: А гэта ў мяне ад бацькі Фёдара Кляментавіча. Ён мог і боты пашыць, і туфлікі жаночыя, ён і бондарную працу ўмеў, і сталярную — мэблю рабіў. І каля яго я вучыўся. Ён і сьлясарыў, і ровар мог наладзіць, і матор…
«НН»: Значыць, тое, што Вы з маленства пагружаныя ў гэтае традыцыйнае, аўтэнтычнае жыцьцё рамесьніка, якое многае захавала ад прамінулых стагодзьдзяў, дапамагло Вам потым у прафэсіянальнай працы, ва ўзнаўленьні жыцьця нашых продкаў?
ПЛ: Канечне! Ну і, канечне ж, існуе і спэцыяльная літаратура, якая дапамагае тэарэтычна падкавацца… А тата мой быў ня толькі страшна працавітым, але і фантазэрам, ён мог многае прыдумаць. Не было такой працы, зь якой ён ня мог бы справіцца. Ён мне многае даў. Сваю кнігу «Старажытны Пінск XI—XIII стагодзьдзяў» я прысьвяціў бацькам: Фёдару Кляментавічу і Ганьне Данілаўне, пінчанам.
