Калісьці на пачатку 90-х я размаўляў са сваім аднакурсьнікам з факультэту журналістыкі.
«З мовай у нас усё будзе цудоўна. Мы апошняе пераходнае пакаленьне, ужо нашы дзеці будуць гаварыць пераважна на беларускай мове», — казаў мой аднакурсьнік. «Хацеў бы ў гэта верыць, але баюся, што ня ўсё так проста», — адказаў тады я. Вядома, з гледзішча цяперашняга становішча мовы мой тагачасны пэсымізм здаецца натуральным і відавочным, але тады якраз больш рэальным выглядаў аптымістычны прагноз майго прыяцеля. Сапраўды, у Беларусі, якая стала незалежнай, была адна дзяржаўная мова, дзейнічаў закон, паводле якога ўсе ўстановы паступова пераводзіліся на беларускую мову, большасьць школьнікаў хадзілі ў беларускамоўныя школы ці клясы. Здавалася, усё пойдзе цудоўна, але ж — «лёс склаўся так».
Моўнае пытаньне ў нас вечнае, але ў цяперашнім беларускім жыцьці — гэта якраз ці не адзіная сфэра, дзе банальная формула «ўсё залежыць ад нас» мае найбольшае права на існаваньне. Мы ня можам сказаць гэта пра палітыку, пра эканоміку, культуру, але мова — гэта якраз тое, дзе можна цалкам адчуваць сябе «гаспадаром свайго ўласнага лёсу».
І дзіўна, што хапае людзей, якіх даўно ня трэба ні ў чым пераконваць, якія добра валодаюць беларускай мовай, разумеюць яе важнасьць, гатовыя за яе гарою ўстаць, але… напрыклад, пішуць у сваім фэйсбуку па-расейску.
Вось я гэтага шчыра не разумею. Я ж зусім не максымаліст, я не кажу пра публічнае зацятае змаганьне, пра штохвілінную беларускамоўнасьць з кожнай прадаўшчыцай і цырульніцай. Я кажу пра допісы на ўласнай старонцы ў сацыяльнай сетцы, дзе мы «на сваёй тэрыторыі». Ты сам усталёўваеш тут свае правілы, ты запрашаеш да сябе людзей — што табе замінае пісаць тут па-беларуску?
Дарэчы, дзе тыя людзі, якія пасьля пачатку падзеяў ва Ўкраіне ўрачыста абвяшчалі на ўвесь Фэйсбук, што цяпер, на фоне расейскай агрэсіі, будуць пісаць толькі па-беларуску? Колькі яны пратрымаліся — пару тыдняў?
А яшчэ прыкольна, калі чалавек піша беларускамоўныя тэксты, а прэзэнтуе іх на сваёй старонцы ў тым самым Фэйсбуку на расейскай мове. Гэта вось што? Ён думае, што чытачы ягонага беларускамоўнага тэксту не разумеюць беларускай мовы?
Наша беларуская моўная «талерантнасьць» выглядае прыблізна так: кампанія зь некалькіх людзей размаўляе на беларускай мове. Падыходзіць адзін расейскамоўны (не замежнік, а беларус), і ўсе пераключаюцца на расейскую.
Ну, ціпа талерантнасьць. Гэта не талерантнасьць, гэта комплекс віны і непаўнавартасьці. «Ой, прабачце, што мы па-беларуску, мы зараз жа пераключымся». А самае сьмешнае, калі той рускамоўны ім і кажа — «а чаго вы перайшлі на расейскую, гаварыце па-беларуску, мне гэта падабаецца».
Ці яшчэ сытуацыя. Сядзіць творчы калектыў, абмяркоўвае, напрыклад, прэтэндэнтаў на Гедройця, апошнюю прэм’еру ў Купалаўскім ці яшчэ нешта ня менш высокае. А тут у кабінэт уваходзіць сьлесар ці электрык — карацей, «чалавек звонку», «чалавек адтуль». І тут увесь творчы калектыў адразу зь ім па-расейску. Ну як жа ж іначай, «чалавек звонку» апрыёры ня можа гаварыць па-беларуску. Дый для многіх членаў творчага калектыву іхняя беларускамоўнасьць заканчваецца сьценамі працоўнага кабінэту.
Ці выхаваньне дзяцей на беларускай мове.
Пачытаеш некаторыя артыкулы — дык гэты працэс прыроўніваецца ледзь не да подзьвігу, што адразу, натуральна, адпалохвае нерашучых людзей. Ня ведаю, мы выхоўвалі дзіця беларускамоўным зь першай хвіліны ягонага жыцьця і, па шчырасьці, не заўважылі ў гэтым нічога асабліва цяжкага ці гераічнага.
Бывае, чытаеш у Фэйсбуку расейскамоўную дыскусію некалькіх чалавек.
Тут да яе далучаецца нехта на беларускай мове, і раптам («Ой, а чаго гэта мы?») усе ўдзельнікі пераключаюцца на беларускую. Ім проста, як сапраўдным беларусам, патрэбны зьнешні штуршок.
Праўда ў тым, што нават многія беларускамоўныя людзі дагэтуль успрымаюць карыстаньне беларускай мовай як нешта не-нармальнае, не-звычайнае, не-ардынарнае, сытуацыйнае. Трэба проста прыняць, што беларуская мова — гэта норма. І ўсё стане на месца.
