Спачатку колькі фактаў, каб увесці чытачоў у курс справы. У Беларусі працуе 29 дзяржаўных тэатраў (прыватныя – тэма асобнай размовы). Выключна па-беларуску спектаклі ідуць у Купалаўскім тэатры і Тэатры юнага гледача (у Мінску), у Нацыянальным драматычным тэатры імя Коласа і Беларускім тэатры «Лялька» (у Віцебску), амаль усе спектаклі — у Слонімскім дзяржаўным тэатры і Мінскім абласным тэатры лялек «Батлейка» (у Маладзечне). Далейшая гаворка — пра ўсе астатнія калектывы.
Якая сітуацыя назіраецца ў іх рэпертуары? На першы погляд, беларускамоўных спектакляў няма хіба толькі ў рэпертуары Гомельскага маладзёжнага тэатра і Мазырскага драматычнага тэатра імя Мележа. Але колькасць такіх спектакляў у астатніх калектывах можна пералічыць па пальцах адной рукі. У Рускім і Музычным тэатрах ёсць па адной двухмоўнай пастаноўцы (адпаведна, «Пясняр» і «Соф’я Гальшанская»). У рэпертуары Гомельскага і Магілёўскага абласных тэатраў, сталічных Опернага і Маладзёжнага — усяго па адной назве (адпаведна, «Сымон-музыка», «Камедыя», «Сівая легенда» і «Вясёлы кірмаш»). Чаму так адбываецца?
Не паважаем сваё
Доўгія дзесяцігоддзі, а то і стагоддзі існавання пад польскай, расійскай і савецкай уладай адвучылі беларусаў шанаваць сваіх творцаў. Замежная прадукцыя заўжды здаецца ім больш прывабнай, а ўласная – другаснай. Дзеля тлумачэння прывяду прыклад, сведкам якога быў сам. У 2006 годзе будынак Нацыянальнага тэатра оперы і балета закрыўся на рамонт. Тры гады оперная трупа давала свае спектаклі ў Доме афіцэраў, балетная – у Палацы Рэспублікі. Умяшчальнасць апошняга – каля 2 тысяч месцаў. Калі балетная трупа паказвала «Спартака», «Кармэн-сюіту» або «Рамэа і Джульету», зала была поўная. Як толькі ў афішы з’яўлялася нацыянальная класіка – «Ціль Уленшпігель» Глебава або «Рагнеда» Мдывані – шэрагі ззялі прагаламі. Ці былі гэтыя пастаноўкі слабымі? Ні ў якім выпадку! Так, «Рагнеда» у нечым саступала раней названым пастаноўкам, але гэта прадмет спрэчкі для крытыкаў, а не для шараговай публікі. Кажуць, праблемы з наведвальнасцю назіраюцца і з операй «Сівая легенда». Пакуль гледачы не пачнуць паважаць сваё (а для гэтага патрабуецца як доўгая асветніцкая праца, так і паступовая змена псіхалогіі), у Оперным і Музычным тэатрах будуць нячаста ставіць айчынныя творы.
Гледачы не разумеюць?
Амаль кожны беларускамоўны чытач усміхнецца, прачытаўшы такі падзагаловак. Маўляў, як можна не разумець беларускую мову? Сапраўды, нават у рускамоўным чалавеку, які жыве ў Беларусі, яна жыве на генетычным узроўні. За гады назірання за тэатральным працэсам сустракаў усяго некалькі выпадкаў, калі гледачы перакладалі адно аднаму фразу за фразай. Часцей – асобныя словы.
Але гэта сітуацыя ўласцівая Купалаўскаму і РТБД. То бок гледачы загадзя ведаюць, што набываюць квіткі менавіта на беларускамоўны спектакль. А як складзецца сітуацыя з тэатраламі, якія ўсё жыццё чулі са сцэны рускую мову? Часам здаецца, што тут няма ніякай праблемы. Але так думаюць не ўсе. Для прыкладу, цытата з неафіцыйнай групы Музычнага тэатра ў «Кантакце»: «Вчера я побывала на детском спектакле. (…). Как только свет начал гаснуть, все внимание переключилось на сцену. Перед самым началом сказки прозвучало объявление диктора на белорусском языке. И тут я слышу хныкающий и недоумевающий голосок рядом сидящего мальчика, который спросил у своей бабушки: «Ба-а-а-абушка, а что вся сказка будет на том языке, на котором только что говорил этот дяденька?» Для аб’ектыўнасці, аўтар паведамлення якраз прапаноўваў паставіць беларускамоўны спектакль. Але ў кожным тэатры ведаюць пра такія настроі. Таму, на жаль, не хочуць рызыкаваць.
Начальства лічыць грошы
Як вядома, кожны кіраўнік павінен лічыць грошы. Дырэктары тэатраў – не выключэнне. Паспрабуем паглядзець на праблему іх вачыма. «Грошай у тэатры, як заўсёды, няма, – думае дырэктар. – А яны хочуць паставіць спектакль па-беларуску. Дзе ўзяць грошы на перакладчыка (калі гаворка пра замежную драматургію)? Адкуль знайсці аўтарскія сучаснаму драматургу, калі нашмат прасцей паставіць Шэкспіра? Што тады везці на гастролі? Бо гледачы ў Расіі або ў суседнім абласным цэнтры ахвотней пойдуць на рускамоўную пастаноўку. Самае галоўнае, ці пойдуць на спектакль гледачы таго горада, дзе знаходзіцца тэатр. План па запаўняльнасці залы ніхто не адмяняў. А менавіта ён – галоўны крытэрый працы любога мастацкага калектыву.
Між тым, у кожнага тэатра хапае ўнутраных праблем. Напрыклад, калектывы, размешчаныя ў абласных і раённых цэнтрах, маюць план па абслугоўванні свайго рэгіёна. Каб яго выканаць, ім даводзіцца выступаць і ў санаторыях, і ў дзіцячых садках. Карацей кажучы, навошта ствараць сабе лішнюю праблему?
Няма якасных тэкстаў?
Рэжысёры тэатраў любяць скардзіцца, як цяжка знайсці якасны беларускамоўны тэкст. Не буду распачынаць з імі завочную спрэчку пра класікаў мінулага. А вось наконт сучаснасці задам правакацыйнае пытанне: адкуль з’явіцца такім тэкстам?
Уявіце, што вы драматург або лібрэтыст, які прапанаваў свой твор аднаму з айчынных тэатраў. Вам адмовілі. Што рабіць далей? Зразумела, прапаноўваць іншым калектывам. Але каму за межамі рэспублікі патрэбныя тэксты, напісаныя па-беларуску? Здаецца, трэба сядаць за пераклад. Але ўявіце, што ў спектаклі мяркуюцца спевы, а ў тэксце прысутнічаюць вершы. Асабліва калі гаворка пра опернае лібрэта.
У выніку самыя амбіцыйныя творцы пачынаюць адразу пісаць па-руску. Гэта адкрывае ім шлях да рускамоўных тэатраў на ўсёй постсавецкай прасторы, а таксама дае мажлівасць удзельнічаць у шматлікіх конкурсах (пераможцы якіх часта трапляюць на сцэну). А калі дома ўзнікне цікавасць да п’есы, заўсёды можна перакласці яе з рускай на беларускую (напрыклад, рускамоўную п’есу Дзмітрыя Багаслаўскага «Тихий шорох уходящих шагов» увасобілі і ў Купалаўскім, і ў РТБД).
Для дзяцей – казка, для дарослых – Купала з Коласам
Яшчэ ў савецкія часы склалася традыцыя – беларуская мова займае нішу, адведзеную ёй зверху (у выпадку БССР – народная культура і фальклор) і не прэтэндуе на астатнія. У сучаснай Беларусі большасць спектакляў, што ідуць на роднай мове (нагадаю, мы не гаворым пра беларускамоўныя калектывы), можна падзяліць на дзве групы.
Першая – дзіцячыя лялечныя спектаклі, якія ёсць у рэпертуары кожнага адпаведнага тэатра. Другая – творы класікаў (часцей за ўсё Янкі Купалы і Якуба Коласа), якіх не прынята перакладаць на рускую мову. А вось беларускамоўныя творы іх больш маладых калег часта ідуць у перакладзе на рускую («Вечар» Аляксея Дударава, «Мудрамер» Міколы Матукоўскага). Трэцяя група – народныя гумарыстычныя творы (напрыклад, «Камедыя» Рудава).
Рэжысёры прызвычаіліся, што такія спектаклі ідуць па-беларуску. Гэта не выклікае ў іх пратэсту. Для таго каб ставіць па-беларуску іншыя спектаклі, перш за ўсё патрабуецца іх уласнае жаданне. І вось тут хаваецца адна з галоўных праблем. Айчыннае тэатральнае асяроддзе надзвычай касмапалітычнае. Большасць рэжысёраў шчыра не бачыць розніцы паміж пастаноўкай па-руску і па-беларуску! Маўляў, галоўнае, каб спектакль атрымаўся. Таму пакуль тэатры не атрымаюць канкрэтнага загаду зверху, сітуацыя яшчэ доўга застанецца без змен.
