Не гэта мусіць нас узняць…
Не, гэта, вядома, вельмі душэўна-паліткарэктны цырк!
Ну, вельмі-вельмі высакародна і гуманна!
Дзеячы беларускага ПЭН-цэнтра заступіліся за сваіх калегаў, якіх, згодна з табелем аб паліткарэктнасці, называюць «рускамоўнымі».
Вы, вядома, ведаеце, чытач, што ў ЗША і Заходняй Еўропе існуе такое правіла: пры пэўным конкурсе паміж белымі і каляровымі браць на працу перш за ўсё апошніх. Наогул аказваць ім перавагу. Гэта і ёсць паліткарэктнасць.
Вось цяпер у нас прэміі літаратурныя таксама будуць размяркоўвацца паліткарэктна. Паколькі ў нас таксама ёсць свае «каляровыя», якія падвяргаюцца дыскрымінацыі. Гэта рускамоўныя пісьменнікі. Не, безумоўна, справа не дойдзе да пераважнай аддачы «Дэбюту» і «Гедройца» гэтым гнаным. Але нейкі працэнт будзе ўлічвацца. Нешта накшталт працэнтнай нормы па прыёме яўрэяў у гімназіі і ўніверсітэты ў царскія часы.
Я вось думаю, чаму гэты дыскрымінацыйна-прэміяльны шум разгарэўся менавіта цяпер, калі ўласна літаратура і пісьменнікі знаходзяцца, як кажуць палякі, na marginesie. Прасцей — па-за зонай шырокай грамадскай увагі. А таму і разгарэўся, што па-за. Літаратуры, як грамадскай з'явы, няма. І ў Беларусі, і ў Расіі і яшчэ… А вось прэміі ёсць. І іх значна больш, чым было ў часы, калі літаратура была грамадскай з'явай. Кажуць, у Расеі ўжо некалькі соцень літаратурных прэмій.
Увогуле, працэс відавочны, літаратура стала з'явай маргінальнай, а колькасць літаратурных прэмій вырасла. Чаму так? А каштоўнасці, дазвольце спытаць, у грамадстве з гэтага часу якія? Паспяховасць! Бізнэс! Шыкоўная тачка! Шмат грошай! Катэдж-палац!
А як быць у гэтых умовах беднаму пісьменніку, калі ні былых накладаў, ні, адпаведна, ганарараў? Толькі прэміі і застаюцца. Вядома, ёсць прэміі і нематэрыяльныя або маламатэрыяльныя. Але можна і нядрэнны кавалак пры выпадку адарваць. А шлях да гэтага кавалку ляжыць праз фестывальную мітусню, замежныя паездкі, праз удзел у розных «праектах».
Так-так, цяпер літаратурная справа гэта галоўным чынам «праекты». Такія часы. Удзельнічаеш у праектах, прэзентацыях, мітусішся, гранты збіваеш, ездзіш — вось і літаратурная вядомасць якая-ніякая. Сёння канферэнцыя ў Парыжы, заўтра ў Італіі, паслязаўтра ў Варшаве… Завязваюцца сувязі, ты перавёў, цябе перавялі, рэцэнзіі… Увогуле, вядомае ў савецкай літаратуры ўзаемаапыленне, але ўжо на новы, «суверэнны» лад. І вось ты ўжо ў спісе літаратурнай наменклатуры ад сваёй краіны. Таму і прэміі патрэбныя для пацвярджэння наменклатурнасці. Гэта Дастаеўскі мог не ўдзельнічаць у праектах, і неяк ў яго выходзіла. І Максім Багдановіч ні прэміі, ні гранта не атрымаў. І, ведаеце, я нават рады за Максіма. Ну не ўяўляю яго ўкаранаванага прэміяй. І сапраўднага літаратурнага крытыка ў лаўровым вянку не ўяўляю. Ну што гэта за крытык з лаўрамі? Нешта ненатуральнае…
А Пастэрнак наогул павучаў, што «мэта творчасці самааддача, а не шуміха, а не поспех». І ў нобелеўскай сваёй трагедыі ён прапаў, «як звер у загоне». А Талстой проста маліў не вылучаць яго на Нобеля і, можна сказаць, зняў сваю кандыдатуру. Але сёння менавіта шуміха на першым месцы, мільганне тут і там. І прэміі — абавязковы элемент гэтай славалюбнай мітусні. Надрукаваў аўтар у часопісе апавяданне або вершы, а побач даведка: лаўрэат такіх і такіх прэмій. Гэты прэміяльны спіс, верагодна, павінен падказаць чытачу, як варта ацэньваць творчасць аўтара. Свайго роду патэнт.
Але ў нашых «каляровых», то бок «рускамоўных», ёсць яшчэ крыўда: не выдаюць. Можна, вядома, узгадаць словы Мандэльштама, сказаныя ў адказ на такія ж крыўды маладых літаратараў: «А Хрыста выдавалі?». Але гэта калі ўжо вельмі Высокую пазіцыю займаць. Дастаткова ўспомніць Веньяміна Блажэннага.
Што тычыцца небяспечнага слова «дыскрымінацыя»… Тут дзеячы з ПЭН-цэнтра замахнуліся на святое. Гэта пакутніцкае месца ў нас занята. Няўжо незразумела, што цягнуць на яго «рускамоўных» проста блюзнерства? Сяргей Дубавец прыгразіў нават выхадам з ПЭНа. У добры час, Сяргей Іванавіч! Даўно пара здзейсніць які-небудзь учынак ў імя абароны мовы. Вось я асабіста сяброўскія ўнёскі па нейкай для мяне, ва ўсякім выпадку, немалаважнай прычыне не захацеў плаціць, і быццам толькі за гэта адлічаны з пэн-цэнтраўскіх шэрагаў. Праўда, здаць пасведчанне, падпісанае Быкавым, пакуль не запатрабавалі. Далучайцеся, Сяргей Іванавіч. Складзём групу сышоўшых і адлічаных з ПЭНа. Таксама свайго роду тытул.
Але ў Саюз беларускіх пісьменнікаў яшчэ са спрадвечных савецкіх часоў уваходжу. Там пакуль унёскі — у мяне, прынамсі — не патрабуюць. І праблемы «дыскрымінацыі» не ўзнікае. Дарэчы, нагадаю, што, здаецца, да канца 1950-х гадоў існавала ў нашым саюзе секцыя рускіх пісьменнікаў. Потым яе спакойна распусцілі, і рускамоўныя паэты і празаікі ўліліся ў агульныя секцыі паэзіі і прозы. Усё гэта было дастаткова натуральна. Так, некаторым рускамоўным аўтарам было складаней уступіць у саюз. Прыярытэт аддаваўся беларускім стваральнікам. Але гэта цалкам нармальна, паколькі саюз перш за ўсё прэзентуе нацыянальную літаратуру. І ўсё ж галоўнае ў літаратурным прызнанні вызначаў талент, прафесіяналізм. Рускамоўныя аўтары ўспрымаліся тады як частка беларускай культуры ў шырокім плане і ў гэтым выглядзе ўваходзілі ў беларускую літаратуру. Вядома, адбіваўся на сітуацыі і «савецкі інтэрнацыяналізм». Але, увогуле, было спакойна і, дарэчы, па-сяброўску. Калі, зразумела, выключыць звычайныя для творчага асяроддзя асабістыя непрыманні і канфлікты.
Зразумела, што вострая рэакцыя шэрагу беларускіх літаратараў (не забудзем пра палеміку ў інтэрнэце) на абарону «рускіх аўтараў», якія нібыта падвяргаюцца дыскрымінацыі, выклікана драматычным становішчам беларускай мовы. Але ж ПЭН-цэнтр хацеў як лепей. Ён прагне, як высветлілася, «аб'яднаць пісьменнікаў». Праўда, для пачатку было б нядрэнна высветліць, як жывецца ў самым непасрэдным сэнсе пісьменнікам. Але беларускаму ПЭН-цэнтру не да гэтага. У яго высокія задачы. Ну, да прыкладу, вызваліць з «літаратурнага гета» Святлану Алексіевіч. Калегі! Я бачыў, колькі маладых французаў прыйшло на сустрэчу з Алексіевіч у Цэнтры Пампіду ў Парыжы. Вам бы такое гета.
І, нарэшце, можа, хопіць займацца складаннем недарэчных дэфініцый і навешваннем цэтлікаў. Хто мае права называцца беларускім пісьменнікам? Ясная рэч, той, хто піша на беларускай мове. Але ў любой нацыянальнай літаратуры існуюць розныя традыцыі, уплывы. І, у рэшце рэшт, Айтматаў не перастаў быць кыргызскім пісьменнікам ад таго, што пісаў на рускай, як не перасталі быць казахскім Сулейменаў і чукоцкім Рытхэу… І Алесь Адамовіч, які напісаў на рускай сваю партызанскую дылогіі, заўсёды быў беларускім пісьменнікам. І Васіль Быкаў для «Нового міра» не проста перакладаў на рускую свае аповесці, а пераствараў іх на рускай мове. Таму што лічыў, што зробіць гэта лепш за любога перакладчыка.
Напэўна, варта нагадаць, што больш за палову твораў Тараса Шаўчэнкі напісана на рускай мове, у тым ліку амаль уся яго проза. Але ніхто не збіраецца выкідваць аўтара «Кабзара» з нацыянальнага пантэона. Вядомы сучасны ўкраінскі пісьменнік Сяргей Жадан лічыць, што «на тэрыторыі Украіны ствараўся і ствараецца велізарны корпус тэкстаў, які лічыцца часткай рускай літаратуры (гэта значыць літаратура, напісаная па-руску). Але пры жаданні яе можна лічыць таксама часткай украінскай літаратуры, калі адысці ад аднамоўнага разумення самой украінскай літаратуры».
Можна, зразумела, спрачацца з гэтым «адысці», калі бачыць у ім заклік да размывання субстрата нацыянальнай літаратуры. Але ж і гэты факт у наяўнасці: украінскай літаратуры толькі дадалі славы такія «рускамоўныя» (ну не люблю гэтага слова) пісьменнікі як Андрэй Куркоў, Марына і Сяргей Дзячэнка, Аляксандр Кабанаў, Глеб Баброў, Уладзіслаў Кураш… Дарэчы, Нацыянальны саюз пісьменнікаў адзначае лепшыя творы ўкраінскіх пісьменнікаў на рускай мове Гогалеўскай прэміяй.
Заўважце, творы ўкраінскіх пісьменнікаў на рускай мове… Звычайная фармулёўка.
Таму хопіць са стараннасцю следчага вынюхваць, вылічваць долю «праўдзіва нацыянальнага» ў кнігах, у біяграфіі пісьменніка. Бо сказана: вольны дух лунае там, дзе хоча. Пакіньце свае энтамалагічны звычкі прышпільваць матылькоў у літаратурны альбом і забяспечваць надпісамі. Жыццё і творчасць вышэйшыя і складанейшыя за ўбогія стандарты. Што пацвярджаюць і сусветная літаратура, і беларуская культура. Не варта прымервацца да іх з местечковымі ўяўленнямі.
Віктар Марціновіч напісаў нейкія свае раманы на рускай, нейкія на беларускай. І ўсё гэта беларускі літаратурны капітал, які адлюстроўвае шлях пісьменніка. А не тое, каб аўтар усвядоміў, які ён быў «няправільны» і які стаў «правільны». Тады трэба выкінуць рускія вершы з жыцця і кніг Максіма Багдановіча, Якуба Коласа, Адама Гурыновіча… І Някляеў і Казько як быццам не адракаюцца ад сваёй ранняй творчасці на рускай мове. Так, гэта быў пошук сябе, свайго шляху. Але разам з тым трэба памятаць: усё таленавітае, што ствараецца на беларускай зямлі, яно нашае, беларускае, якое робіць багацейшай нашу нацыянальную культуру.
А прэміі… Ну падзяліце вы іх, у рэшце рэшт! Каб да бойкі не дайшло. Але тым, хто прагне «прэміяльнай справядлівасці», усё ж такі не трэба забываць пра словы Пастэрнака: «быць знакамітым непрыгожа, не гэта мусіць нас узняць». Так, крыху пафасна. Але штосьці ў іх ёсць, у гэтых словах…
