Бывае, у лёсе аднаго чалавека прачытаеш гісторыю цэлай эпохі. Галіна Аляксандраўна Бяганская — такі чалавек-эпоха.
Заслужаная архітэктарка Беларусі, смелая эксперыментатарка, якая на многія гады вызначыла «трэнды» сельскага будаўніцтва нашай краіны, дачка пісьменніцы Ядвігі Бяганскай, якая прайшла высылкі і лагеры, і Аляксандра Сака, беларускага паэта і святара, расстралянага ў 1937-м, яна памятае гісторыю дваццатага стагоддзя такой, якой яна была на самой справе.
— А дачу сваю, Галіна Аляксандраўна, самі праектавалі?
— А-а-а, дача… Знеслі яе ўжо ўсю, дачу (смяецца). Унукі на свой лад перабудоўваюць.
А гэты час цяпер такі, як у Чэхава ў «Вішнёвым садзе», дзелавітыя Лапахіны сякуць старыя сады…
Так, цяпер час Лапахіных (смяецца). Праект новай дачы зрабіў сын. Ён таксама архітэктар. Цяпер яны з сынамі, маімі ўнукамі, перабудоўваюць дом на новы лад.
А так дом бы яшчэ пастаяў, калі б, вядома, не падмурак. Калі домік будавалі, я кажу: давайце возьмем спецыялістаў. Няма! Якія спецыялісты? Цётчын муж з прыяцелем вырашылі будаваць самі.
І вось яны паставілі дом, насцялілі падлогу, паставілі стол, накрылі яго, налілі суп — а суп выліваецца! Горка градусаў у пяць! Там такі ўхіл на ўчастку — ну дык яны, не доўга думаючы, адклалі сорак пяць сантыметраў ад зямлі ўсюды і залілі фундамент.
Тады вышэй за сорак пяць сантыметраў падмуркі рабіць было нельга…
— Што значыць — нельга? На ўласнай дачы нельга?
— Вядома. Тады нічога нельга было: нельга ўцяпляць, нельга падвойныя вокны ставіць, печкі нельга, ды і наогул — плошча шэсць на шэсць, ад столі да канька не больш за паўтара метры, увогуле, цэлая куча абмежаванняў, бо пры Машэраву дачы лічыліся выключна летнімі домікамі — і наогул няма чаго прыватную ўласнасць разводзіць.
Але гэта дэталі — жыццё ж ішло. Будаваліся і тады. Сяк-так, але будаваліся.
Дом гэты, між іншым, сорак пяць гадоў прастаяў — і яшчэ стаяў бы. Але што ты зробіш — моладзь, будуць новае будаваць, ужо па сваім уласным праекце. Той быў мой, а гэты ўжо іх.
Па маім тагачасным праекце, між іншым, палова домікаў у нашым кааператыве пабудаваная.
— Добра было вашым суседзям — такі сур'ёзны спецыяліст па сельскім будаўніцтве пад бокам!
— У сельскае будаўніцтва я трапіла наогул выпадкова. Я магла пайсці працаваць і ў Белпраект, і ў Мінскпраект, але размеркавалі мяне ў Гродна, нягледзячы на тое, што я была ўжо цяжарная. Вінаватая сама — забылася напісаць заяву на Мінск, муж мой вучыўся яшчэ ў медінстытуце, бал залікоўкі — высокі, думала, усё вырашыцца само сабой, а яно не вырашаецца.
І вось сяджу я такая з жывоцікам, без заявы, і ніхто з прысутных не хоча мяне браць. І толькі Сельпраект — а ідзіце да нас.
Потым ужо з іншых мінскіх арганізацый клікалі — але я палічыла няправільным сыходзіць з Сельпраекта, бо яны мяне тады, на размеркаванні, фактычна выратавалі. Хоць Сельпраект лічыўся, вядома, непрэстыжным, ды і я ў час вучобы займалася ў асноўным прамысловым будаўніцтвам. Але ўжо як выйшла, так выйшла.
А потым Інстытут стаў перадавым: пачалі будаваць эксперыментальныя гаспадаркі, Верцялішкі, Леніна, распрацоўваліся новыя рашэнні, шукаліся новыя шляхі…
Вось, скажам, Леніна, пасёлак у Магілёўскай вобласці, якое я праектавала. Трэба было пабудаваць клуб. Тады як было прынята? Сельсавет — адзін домік, пошта — іншы домік, клуб — трэці домік… Ну навошта так драбніць? Прапанавала: а давайце зробім і сельсавет, і клуб, і бібліятэку, і пошту — усё, што трэба, у адным будынку.
У выніку — прыгожы комплекс шматфунуцыянальны, арганізаваная прастора, цікавыя архітэктурныя формы. Цяпер так і будуюць усюды — шмат дробных службаў у адным вялікім цікавым будынку.
Макет забудовы плошчы ў Леніна
З маёй падачы і гандлёвыя цэнтры сталі ўключацца ў вялікія комплексы — з камбінатамі бытавога абслугоўвання, крамамі, сталовымі, цырульнямі. Гэта і людзям зручна, і архітэктару цікава, і будаўніку выгадна.
Або вось мне заўсёды хацелася пабудаваць гмах.
Уяўляеце? Сельпраект — і гмах. Вырашыла ў Леніна паставіць гасцініцу ў пяць паверхаў. Гэта было смела — але для Леніна цалкам апраўдана: там вялікая гаспадарка, музей, гасцей шмат, камандзіровачных. Паставіла. Атрымалася такая прыгожая кропка ў агульным малюнку.
— І складана было такія эксперыменты ўзгадніць?
— Тут, разумееце, галоўнае, каб усе тэхнічныя ўмовы былі выкананыя. І ўзгадніць… Ну ўсё неяк узгаднялі (смяецца).
— Ой, а вось гэтая маленькая дзяўчынка сярод велізарных мужчын — гэта вы?
— Так, гэта я (смяецца). Машэраў неяк сказаў: «Такая маленькая, а столькі пабудавала».
— А вы даўно былі ў «сваіх» гарадах?
— Ой. Нават не хачу туды ездзіць. Вось мне нядаўна расказалі, што гэты клуб у Леніна, які я вылізвала да сантыметра, да каменьчыка, на якім была мармуровая дробка — гэта для будаўнікоў на той час была такая сур'ёзная праблема! — дык вось гэтую натуральную мармуровую дробку ўзялі і пафарбавалі ў ружовы колер. Паверх белага мармуру — ружовы. Не паеду.
Гасцініца ў пасёлку Леніна — той самы гмах
— Напэўна, не ўсё падабаецца ў і сучасным Мінску заслужанаму архітэктару…
— Больш за ўсё мне шкада Маскоўскі аўтавакзал. Дзякуй богу, разумееце, што аўтара яго ўжо няма ў жывых, і ён гэта не бачыць. Будынак быў цікавы, сучасны, функцыянальна добра зроблены, ды і не перашкаджаў ён на самой справе ніякім сучасным будынкам таго ж Газпрама. Навошта яго знеслі?
Але пры ўсім пры гэтым самае вялікае злачынства супраць горада — гэта гатэль Кемпінскі каля цырка. Гэта проста за межамі. Але яго знясуць. Абавязкова знясуць. Не цяпер, не пры маім жыцці, можа, і не пры вашых, але пры маіх праўнуках дакладна знясуць.
— А ці была ў вас нейкая асаблівая архітэктарскія мара?
— Нейкай асаблівай не было. Мне проста заўсёды падабаўся вось гэты момант, калі па тваім праекце пачынаецца будоўля.
Ты там нешта намаляваў — і вось яно ўжо стаіць.
Заўсёды цікава было працаваць са складанымі ландшафтамі — вось як у Ратамцы, напрыклад, гасцініца пры конна-спартыўнай школе, бачылі, напэўна, такі будынак складаны, шмат радасці было яго праектаваць і будаваць. Атрымліваецца цікава.
— А як такой далікатнай жанчыне ўдавалася паўнавартасна камунікаваць з будаўнікамі? Слухаліся яны вас?
— А як жа не слухаліся. З той жа дробкай мармуровай як было. Аказалася ў іх, што ў дробкі — два адценні. Павінна быць уся белая — але недзе дае іншае адценне.
Не параіўшыся, яны паклалі яе як ёсць, уразнабой, а каб колер зраўняць, плямы зафарбавалі пакостам. Уяўляеце?
— Шчыра кажучы, не.
— Але гэта ж жудасна — пакостам па белым мармуры! Прыбягаю — а ў іх мат-перамат на пляцоўцы стаіць, што рабіць, не ведаюць. Убачылі мяне — прыціхлі, вядома. Адбівалі ўсё, перакладалі нанова. Ох, я і лаялася!
— Таксама матам лаяліся?
— Не, я не ўмею матам. Бабуля мая казала, мат да нас з Расіі прыйшоў, да яго страшней, чым «пся крэў», лаянкі ў нас не было.
— А вы сама карэнная мінчанка?
— Ну як карэнная… У маіх прабабулі з прадзядулем па бацьку, Самковічаў, быў хутар там, дзе цяпер па вуліцы Прытыцкага завод нейкі. Там стаяла іх сядзіба. Прадзед працаваў ва ўправе на цяперашняй плошчы Свабоды, дык на працу хадзіў пешшу, хоць была ў іх і брычка, і конь. Прабабуля едзе ў горад у брычцы, а дзед прынцыпова пешшу ідзе. «Можа, пан сядзе ў брычку?» — «Не, пешшу».
А дзед мой, Іосіф Бяганскі, родам з-пад Барысава. Ён быў машыністам, вельмі любіў чыгунку, з'ехаў на заробкі ў Расію — і там сустрэў маю бабулю Браніславу. Браніслава была прыгожай дзяўчынай, але беспасажніцай, уладзіць свой лёс было ёй няпроста, і сваякі яе нагледзелі станоўчага, прыгожага мужчыну-чыгуначніка.
Жылі яны ў мястэчку Верхнявудзенску, але дзед увесь час марыў вярнуцца ў Беларусь.
Вярнуліся, пабудавалі дом — ён стаяў там, дзе цяпер Маскоўскі райвыканкам, у самым пачатку цяперашняй вуліцы Р.Люксембург.
Вуліца была такая «чыгуначная» — дарога побач, работнікі непадалёк і сяліліся. Я таму і кватэру гэтую атрымлівала не гледзячы — хай першы паверх, хай маленькія метры, але ў двух кроках ад дома, дзе я вырасла. Дом стаяў яшчэ — там цётка жыла, якая мяне выгадавала.
Дзядуля пераехаў сюды, і літаральна праз месяц у газеце ўжо з'явілася яго фатаграфія — лепшы чыгуначнік. Вярнуўся на радзіму, так хацелася яму тут працаваць з усіх сіл… А яшчэ праз месяц…
Гэта ўвогуле мой першы дзіцячы ўспамін. Ноч, у мяне баліць вуха, бабуля паклала мне кампрэс, а ў доме ідзе ператрус.
У гэтую ноч — а вуліца была ўся забудавана хаткамі — на нашай вуліцы практычна ва ўсіх дамах зніклі чыгуначнікі. Тады здарылася так: чыгунка павінна была перавозіць раскулачаных. Іх проста саджалі ў таварныя вагоны, гэтых раскулачаных, сем'ямі, з малымі дзецьмі, са старымі, і вывозілі ў тайгу. Там проста высаджвалі пасярод лесу — і цягнік ад'язджаў назад. Зіма, мароз. Ні ежы, ні інструментаў, ні хоць бы паветкі якой пераначаваць. Зразумела, што людзі проста замярзалі.
Мне потым распавядалі: адна сям'я выжыла таму толькі, што гаспадар узяў з сабой чамусьці сякеру і пілу. Сяк-так пабудавалі халупку — і абжываліся, як маглі.
Дык вось хтосьці з нашых мінскіх чыгуначнікаў — не думаю, дарэчы, што мой дзед, але гэта невядома сёння — адмовіўся вазіць раскулачаных. Казалі потым, што знайшліся некалькі такіх, хто адмовіўся. Ах так? І ў тую ж ноч, проста ў шахматным парадку па вуліцы ішлі — і забіралі. Калінін загадаў за гэтую адмову расстраляць дзве тысячы чыгуначнікаў.
Зусім нядаўна я чытала маленькую-маленькую нататачку: у раёне Каменнай Горкі, калі ішло маштабнае будаўніцтва, раскапалі жывёльныя могільнікі, а ў ім — вельмі шмат чалавечых парэшткаў. Журналістка — я не памятаю яе імя, у такім шоку была — падняла дакументы і высветліла: у гэтым жывёльным могільніку ляжалі косткі расстраляных чыгуначнікаў. Іх там і расстралялі.
А мама ж мая, дачка Іосіфа, Ядвіга Бяганская, некалькі месяцаў хадзіла па кабінетах: «Вызваліце майго бацьку, ён ні ў чым не вінаваты».
— Я чытала пра гэта ў Янкі Брыля, як Ядвіга Бяганская спрабавала выратаваць бацьку…
— Так, яна спрабавала, а ёй казалі: «Не хадзі, сама там будзеш», а яна ўсё роўна хадзіла — ну, і «там», вядома, апынулася.
Далі дзесяць гадоў лагераў, Калыма. Вярнулася яна ў 1948-м. У Мінску жыць ёй было нельга, пасялілася ў Рэчыцы. Там і пісаць пачала — нельга было, каб усё гэта памерла, засталося невядомым. Потым ужо, пасля рэабілітацыі, стала можна ўсё гэта друкаваць. Праўда, у Беларусі аповесць «Далёка на поўначы» друкаваць не ўзялі. Яна пераклала на рускую — і надрукавала ў Маскве.
Бацькі, вядома, я зусім не памятаю. Адно толькі: як ён загарнуў мяне ў кажух і катаў на саначках, ведаеце, былі такія саначкі, плеценыя, як кошык. Ні твару яго, ні голасу — нічога не памятаю.
Ужо падчас вайны аднойчы на наш двор ўпала бомба. Не ў дом, але вельмі-вельмі блізка. Развараціла дах, узрыла пясок. І я гляджу — з пяску нейкія паперкі. Раскапала. Архіў бацькі — вершы яго, малюнкі. Мама, калі бацьку арыштавалі — закапала ў пясок.
Гісторыя іх кахання вельмі незвычайная. Аляксандр Сак наогул быў вельмі цікавы чалавек.
Ён быў з сям'і каваля, але бацька хацеў для сына лепшай долі і паслаў яго ў Петраград вучыцца. Там, у Петраградзе, Сак закахаўся ў нейкую паненку. Каханне было неверагоднае. Але, вядома, без перспектыў — ён сын каваля, яна з нейкага зусім іншага асяроддзя. І каб больш ніколі не жаніцца, Сак сыходзіць з Інстытута лясной гаспадаркі, паступае ў каталіцкую акадэмію, заканчвае яе ў 1917-м і становіцца каталіцкім святаром, дае зарок бясшлюбнасці.
Ён служыў ксяндзом у Мазыры, потым у Хойніках, службы адпраўляў па-беларуску, удзельнічаў у з'ездзе беларускіх святароў, тады ж пачаў пісаць вершы — ён часцяком гасціў у Янкі Купалы, сябраваў з Тарашкевічам, з Дубоўкам, атмасфера была паэтычная… Але тут ён сустракае маю маму… Каб звязаць з ёй лёс, трэба было адмовіцца ад духоўнага сану. Прычым публічна. Але Сак публічна не адхрышчваўся.
Я ўвогуле выйшла пазашлюбнай дачкой, таму што мама з бацькам не бралі шлюб, не жаніліся з-за ўсіх гэтых праблем. А потым яго забралі.
— А пра Дубоўку раскажыце.
— Я яго бачыла зусім няшмат. Я тады на першым курсе была. Цётка кажа неяк: увечары прыйдзе стары сябар твайго бацькі. Ён вяртаецца з высылкі, хоча наведаць дачку старога таварыша.
Увечары прыйшоў мужчына. Такі высокі, з блакітнымі-блакітнымі вачыма — у майго бацькі, кажуць, таксама былі блакітныя вочы, і я нарадзілася блакітнавокай, бацька глянуў і кажа: «Ну вось, чалавечыя вочы». Цётка накрыла вячэру, сядзелі доўга, размаўлялі, ён распавядаў пра свае перыпетыі — гэта яшчэ добра, што яго пакуты пачаліся ў трыццатым, таму што ўзялі б у трыццаць сёмым — расстралялі б.
А наогул у гэтым доме заўсёды збіраліся пісьменнікі — разумееце, у доме тры прыгожых дзяўчыны.
Броўка, напрыклад, да цёткі Ніны заляцаўся, Кузьма Чорны — да цёткі Галі, ну, і мама, хоць і замужам ўжо была за бацькам, але таксама кампанія прыемная. А потым бацьку забралі, тады яны ўжо дапамагаць прыходзілі.
Памятаю, цётка Галя бурчыць: «Чаго ты, Кузёмка, ішоў сюды (гэта яны Чорнага Кузёмкой звалі), надвор'е ж жахлівае» — а ён упэўнена адказвае: «Ды выдатнае сёння надвор'е, Галя, проста цудоўнае!»
— А акупацыю перажылі тут, у Мінску?
— Тут, вядома, у тым жа доме ў пачатку вуліцы. Спачатку, калі бамбілі, хадзілі хавацца ў суседні цагляны дом, там добры быў падвал, потым, калі фронт пайшоў, бамбёжкі спыніліся, ужо нікуды не бегалі. Я вучылася ў першай школе — там выкладала мама нашага мастака Цвіркі. Мы вучылі там беларускі гімн «Мы выйдзем шчыльнымі радамі», спявалі песенькі,
«Ад родных ніў, ад роднай хаты» — вучыліся на беларускай. Але потым настаўніца шапнула цётцы маёй, што немцы нібы ходзяць, прыглядаюць дзяцей, кроў для фронту браць, забяры Галю, і цётка забрала мяне, і я ўжо ў школу пры немцах не хадзіла.
Таму па-польску я чытала і пісала нашмат лепш, чым па-беларуску ці па-руску — плод хатняга бабулінага выхавання.
— А як вам жылося потым — маці рэпрэсаваная, бацька — рэпрэсаваны, як вучыцца, як працаваць?
Мяне выхоўвала мая цётка. Святая жанчына. Дзякуючы ёй я скончыла музычную школу, атрымала вышэйшую адукацыю. У школе асабліва пытанняў не было, ды і пры паступленні атрымалася не паказваць, што з бацькамі, але тут неяк — гэта я ўжо вучуся, толькі-толькі ў «Знамени Юности» з'явіўся мой партрэт як выдатніцы вучобы — выклікаюць мяне ў аддзел кадраў.
«На вас паступіў ліст». Кадравік мне нават паказаў, ад каго паступіў гэты ліст. Ад суседа майго насупраць. Маўляў, вось вы тут фатаграфіі выдатнікаў друкуеце, а вы б да яе прыгледзеліся.
Кадравік і пытаецца: а хто ў вас маці, а хто ў вас бацька? Я, вядома, распавяла: бацька расстраляны ў 1937-м, маці — арыштаваны і сасланы ў 1937-м. А ўжо такія часы былі — трыццаць сёмы год ужо не вельмі «лічыўся». Кадравік аж уздыхнуў з палёгкай: дзякуй Богу, я думаў, у вас падчас вайны хтосьці з немцамі супрацоўнічаў. Тады б трэба было меры прымаць. А так — не трэба.
Галіна Аляксандраўна з унукам Стасем Карпавым
— А вы потым не пайшлі да суседа гэтага?
Божа, а навошта? (усміхаецца) Навошта хадзіць? Проста разумееш, хто ёсць хто, ды і ўсё.
Жыццё працягваецца. У мяне вельмі добры сын. Ён таксама стаў архітэктарам, напэўна таму, што разам са мной (я нарадзіла яго адразу пасля абароны) абараняў дыплом.
Малодшы ўнук яшчэ ў дзіцячым садзе, калі ў яго пыталіся: «кім ты хочаш быць», таксама адказваў, што хоча быць архітэктарам і яго мара ў гэтым годзе ажыццявіцца.
Старэйшы ўнук пайшоў па слядах маёй мамы, Ядвігі Бяганскай — піша. Так што жывём, працягваемся.
