Старшыня камісіі па адукацыі, культуры, навуцы і навукова-тэхнічным прагрэсе палаты прадстаўнікоў Уладзімір Здановіч быў галоўным распрацоўнікам новага закону аб правапісе.
На мінулым тыдні законапраект аб правілах беларускай артаграфіі і пунктуацыі быў падрыхтаваны камісіяй да разгляду ў другім чытаньні палатаю прадстаўнікоў. У законапраект унесеная адна істотная зьмена – з думкаю менавіта пра «Нашу Ніву», часопіс «ARCHE» і інтэрнэт-сайты, што выходзяць клясычным правапісам — з тэксту праекту выкрасьленыя словы аб выкарыстаньні новай рэдакцыі Правілаў артаграфіі і пунктуацыі ў афіцыйных зносінах. З гэтай зьмены журналіст радыё і пачаў размову з Уладзімірам Здановічам.
— Ці азначае зьмена фармулёўкі ў законапраекце, што па-беларуску можна будзе пісаць толькі паводле тых устанаўленьняў, якія цяпер дапрацоўваюцца і будуць зацьверджаныя разам з законапраектам.
Уладзімір Здановіч: Сапраўды, мы гэтыя словы выключылі з тэксту закона для таго, каб па-першае ўсё-такі не было выключэньняў ні для каго, таму што мы лічым, што закон – ён зьяўляецца адзіным для ўсіх і павінен выконвацца абсалютна ўсімі. А так здарыўся б такі выпадак, напрыклад, калі б мы пісалі закон аб правапарушэньнях і зрабілі б для асобнай катэгорыі грамадзян выключэньне – што яны могуць рабіць гэтыя парушэньні і ім нічога за гэта ня будзе. Як бы да гэтага аднесьліся іншыя людзі? Канешне, дрэнна, і гэта не было б законам. Таму мы выключылі гэтыя словы і акрамя таго зараз нават думаем аб тым, каб унесьці дапаўненьні ў закон, якія б гаварылі аб тым, што асобы без грамадзянства, якія таксама пражываюць на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь, павінны таксама кіравацца правіламі беларускай арфаграфіі і пунктуацыі пры выкарыстаньні беларускай мовы. Закон павінен распаўсюджвацца на ўсіх.
— Чаму, на Вашую думку, сёньня патрэбная менавіта такая строгая рэглямэнтацыя выкарыстаньня пісьмовай літаратурнай беларускай мовы?
Здановіч: Усё большая колькасьць людзей, ня толькі навукоўцаў, а нават звычайных простых людзей, якія карыстаюцца беларускай мовай, прыходзяць да высновы, што калі існуюць некалькі варыянтаў арфаграфіі, то гэта ўсё ж такі прыводзіць у рэшце рэшт да разбурэньня мовы. Гэта можна параўнаць як той біблейскі прыклад, калі людзі будавалі вялікую вежу, каб дабрацца да нябёсаў, а потым Гасподзь паблытаў іхнія мовы і вежа засталася недабудаваная і нават потым разбурылася. Так можа адбыцца і з нашай беларускай мовай. Асабліва негатыўна гэта ўплывае на адносіны да беларускай мовы моладзі, якая толькі пачынае вывучаць гэтую мову. Розныя варыянты напісаньня ў розных выданьнях выклікаюць мешаніну ў галовах нашай моладзі. Таму патрэбна ўсё-такі прыйсьці да адных правілаў напісаньня – да правілаў беларускай арфаграфіі і пунктуацыі. І магчыма вось з гэтай нагоды і ўводзяцца яны з дапамогай закона, а ня проста пастановай ураду.
— Гэта азначае, што аўтары законапраекту фактычна хочуць выступіць супраць суіснаваньня двух беларускіх правапісных стандартаў – існаваньня несымэтрычнага, нераўнапраўнага, аднак суіснаваньня?
Здановіч: Сапраўды, калі мы пойдзем такім чынам, які Вы зараз прапануеце, што вось давайце захаваем і той правапіс, які быў раней, у прыватнасьці “тарашкевіцу”, то калі ісьці такім шляхам, то можна наогул захоўваць усё абсалютна, што недзе адбылося. Калі, напрыклад, 2-3 чалавекі выкарыстоўваюць якуюсь гутарковую мову ці пішуць па-свойму, то яны таксама скажуць – давайце захоўваць і гэта, бо гэта таксама гістарычны набытак нашай краіны... Але тут патрэбна зыходзіць з інтарэсаў усё ж такі большасьці, таму што пераважная большасьць карыстаецца афіцыйнай мовай – так званай “наркамаўкай”, хаця мне гэтая назва ня вельмі падабаецца – звычайнай мовай, якую вучылі мы ў школах, якую вучылі нашы бацькі – чым карыстаецца большасьць. Нейкая жменька, прычым невялічкая, карыстаецца іншай. Але калі ўсё-такі мы хочам, каб мова захавалася, каб пашырылася яе ўжываньне ва ўсіх сферах, то патрэбна пераходзіць на адзіныя правілы правапісу. І я лічу, што калі яны ўступяць у сілу і менавіта ў выглядзе закону, то тады ў нас будзе і менш скаргаў у парламент наконт таго, што нейкія назвы там у метро прыпынкаў ці прыпынкі аўтобусныя няправільна пазначаны, няправільна напісаны беларускай мовай. Ужо можна будзе, маючы закон, патрабаваць, каб ён выконваўся і каб граматна адбываліся нейкія запісы, у тым ліку на вуліцах.
— Ці не закладае законапраект, які рыхтуецца да прыняцьця, дыскрымінацыі беларускай мовы? Чаму я так пытаюся – выходзіць, што пішучы па-беларуску, трэба будзе цьвёрда трымацца таго зводу правілаў, які цяпер дашліфоўваецца. За адступленьне прадугледжваецца адказнасьць. Тым часам не існуе закону, які б прадугледжваў адказнасьць за парушэньне нормаў другой дзяржаўнай у сёньняшняй Беларусі мовы – расейскай. А гэтыя нормы, як мы ведаем, таксама нярэдка парушаюцца. Вось і выходзіць, што спакайней пісаць па-расейску. Парушыш – ніякай адказнасьці, бо не існуе адпаведнага закону.
Здановіч: Гэта вельмі цікавае пытаньне. Але заўважу, што наша камісія зьяўляецца самай мірнай і не разглядае нейкія законы аб нейкіх пакараньнях. Мы працуем над заканадаўствам у галіне адукацыі, культуры і навукі. А пытаньнямі – за што, каму і колькі – займаюцца іншыя людзі. І наогул тэхнічна наш закон складаецца па сутнасьці з адной толькі старонкі, на якой запісана аб зацьвярджэньні правіл, аб абавязковасьці карыстацца правіламі пры ўжываньні беларускай мовы і аб тэрміне ўступленьня дадзенага закона ў сілу. У прыватнасьці – 1 верасьня 2010 года. Вось на гэта мы і скіроўваем сваю ўвагу. І тут аб ніякай дыскрымінацыі беларускай мовы гутарка не ідзе, а наадварот. Бачыце, можна бачыць дыскрымінацыю ў прамым сэнсе – нейкі ўціск, нейкія пакараньні і так далей. А можна бачыць не дыскрымінацыю ў гэтым законе, а наадварот – пасылку да разьвіцьця нашай мовы. Таму што калі правілы будуць аднастайныя, калі яны ня будуць выклікаць нейкія сумненьні, разнабой у напісаньні, то яны выклічуць большую цікавасьць у моладзі да вывучэньня беларускай мовы, а гэта значыць потым у будучыні – да пашырэньня яе ўжываньня ва ўсіх сферах жыцьця нашага народа. Таму што, ну сапраўды, падумайце – калі правілаў нейкай гульні бывае два, тры ці чатыры, дык нават цікавасьць да гэтай гульні траціцца.
— Калі вярнуцца да тэмы магчымай будучай адказнасьці за ігнараваньне нормаў новай рэдакцыі правапісу – чым абернецца прыняцьце закону аб правілах беларускай артаграфіі і пунктуацыі для тых карыстальнікаў беларускай мовы, якія прытрымліваюцца новаклясычнага правапісу (“тарашкевіцы”)?
Здановіч: Ну, Вы, мабыць, маеце на ўвазе два выданьні – гэта газета “Наша ніва” і часопіс “АRCHE” – і яшчэ, магчыма, інтэрнэтную так званую Вікіпедыю, так? Яны лічаць сябе сапраўды “культурным сымбалем”, як яны кажуць, жывой традыцыяй беларусаў і г.д. Калі ў нас усталююцца правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі ў выглядзе закону, то гэта азначае, што ўсе выданьні павінны прытрымлівацца менавіта гэтага правапісу. Вось і ўсё. Якая ж будзе мера адказнасьці за парушэньне – мне цяжка казаць, таму што, я яшчэ раз паўтаруся, наша камісія – самая мірная ў парламенце.
— Хто будзе вызначаць ступень адказнасьці? Якая тут працэдура?
Здановіч: Мы можам толькі ў гэтым выпадку паразважаць, памарыць – як гэта будзе выглядаць. Ёсьць у нас ужо шэраг такіх вось мер пакараньня, спагнаньня для тых асоб, якія парушаюць нейкія правілы, у тым ліку нейкія законы. Канешне, пакуль гутарка не ідзе аб нейкім турэмным зьняволеньні. Калі, напрыклад, мой супрацоўнік ці нейкі іншы супрацоўнік дапусьціў нейкія памылкі, прычым наўмысна, а яшчэ ня дай бог некалькі разоў – то меры спагнаньня канешне будуць пэўныя, нават да звальненьня чалавека з работы, магчыма, нейкія штрафныя пакараньні. Мне пакуль цяжка казаць – як, што і дзе будзе адбывацца, таму што пра гэта павінны падумаць іншыя камісіі, людзі, якія займаюцца заканадаўствам у галіне адказнасьці за правапарушэньні, але я думаю, што яны будуць разумныя.
— Частка навацыяў, у прыватнасьці правядзеньне аканьня ў фіналях запазычаных слоў накшталт лідар, унтар, катар выклікала крытыку часткі рэцэнзэнтаў новай рэдакцыі правапісу. Ці камісія ўлічвала гэтую крытыку?
Здановіч: Канешне, улічыла. Ну яшчэ наогул я заўважыў так, што любое новаўвядзеньне заўсёды падвяргаецца крытыцы, спачатку выказваюцца нейкія палярныя меркаваньні, а потым прыходзяць да залатой сярэдзіны. Таму, канешне, мы таксама спачатку прынялі ў штыкі гэту прапанову – пісаць -эль, -эр як -аль, -ар – а потым у выніку кампрамісных перамоваў з распрацоўшчыкамі прыйшлі да высновы, што ўсё такі няхай яны застаюцца ў выглядзе нязьменным – ненаціскныя фіналі -эль, -эр, калі ідзе гутарка пра ўласныя імёны іншамоўнага паходжаньня. Ну а ва ўсіх астатніх выпадках яны мусілі перайсьці ў -аль, -ар. Таму што такая ўжо ў нас моўная практыка, так вымаўляецца ў краіне.
— Якіх канкрэтна зьменаў трэба чакаць у новай рэдакцыі зводу правілаў і ці лічыце Вы прымальным, што да сёньняшняга дня распрацоўнікі новай рэдакцыі правілаў не апублікавалі ў друку поўнага пераліку навацыяў, якія гэтай рэдакцыяй уводзяцца?
Здановіч: Гэта слушная заўвага. Я магу толькі заверыць усіх слухачоў, што калі гэтыя правілы ўжо будуць накіраваныя на ўзгадненьне зь іншымі арганізацыямі, то пасьля гэтага асабіста я займуся тым, каб у друку зьявіліся ўсе новаўвядзеньні, якія адбываюцца ў гэтых правілах. Гэта будзе надрукавана, у тым ліку, магчыма, нават на інтэрнэце. А пакуль я магу толькі абяцаць, што калі мы яшчэ раз вычытаем гэтыя правілы – гэта справа вельмі цяжкая, таму што нават сёньня я перачытваў ужо амаль гатовы варыянт і знайшоў яшчэ шэраг памылак, якія патрэбна выправіць – калі мы гэта ўсё зробім, тады на наступным тыдні, магчыма ўжо напрыканцы яго, зьявіцца на сайце Міністэрства адукацыі поўны тэкст распрацаваных правілаў беларускай арфаграфіі і пунктуацыі новай рэдакцыі. Таму што зараз сказаць усім – што адбылося, якія зьмены – гэта вельмі цяжка. Зьмен многа, нават у параўнаньні з тым варыянтам, які быў унесены ў палату прадстаўнікоў.
