У рукі трапіла некалькі моцных тэкстаў ад аўтараў-беларусаў, што пішуць па-руску. За беларускамоўных творцаў я спакойны — яны знаходзяцца пад абаронай самой мовы. Кожны прыгожы сказ, напісаны па-беларуску цяпер, узбагачае культуру і вядзе да выспявання постсавецкай, новай belles lettres, якую неўзабаве будуць праходзіць у школах. А вось рускамоўныя таленты маюць усе шанцы ці то застацца за спінамі, ці то збочыць на васьміпалосны хайвэй, што вядзе ад беларускага «я» да гасціннага свету рускай ваты. Калі твой голас не чуюць у родным горадзе — пачынаеш шукаць слухачоў там, дзе разумеюць мову, на якой пішаш.
Перш за ўсё хацеў бы звярнуць вашу ўвагу на Аляксандру Прывада — яна амаль не публікавалася пакуль. Пасля кароткай сустрэчы за кавай Аляксандра зрабіла інтэрв’ю з аўтарам гэтых радкоў; інтэрв’ю, якога я не даваў, — ідэя цалкам борхесаўская, як на мой густ. Урэшце яго было вырашана не публікаваць. Да маёй асобы, канечне, яно не мела ніякага дачынення, але энергетыку Прывадзіных тэкстаў мне прадэманстравала вычарпальна. Прачытаўшы яшчэ два прыклады яе творчасці, зразумеў, што хутка і дакладна мы пачуем пра яе, дык сачыце за літаратурнымі навінамі.
Яшчэ адзін чалавек, пра якога хацеў бы згадаць, — Максім Нахват; у яго, як і ў Аляксандры, ёсць фэйсбук, але, у адрозненне ад Аляксандры, на сваёй старонцы Максім, бывае, пакідае нататкі. Ну, напрыклад пра бабулю, якая выходзіць на балкон у трусах, але, калі халодна, чамусьці замотваецца ў фіранкавы цюль. «Мабыць, добрая бабуля. Мабыць, болей бы такіх», — па-філасофску падсумоўвае Макс. Па ягоных жыццяпісах і кароткіх нататках бачна, што складаць словы ў тэксты аўтар умее. Атрымаўшы ад Нахвата апавяданне з просьбай прачытаць, я нават адкрываць баяўся: ну, вы ведаеце, якія тэксты, бывае, дасылаюць на чытанне пісьменнікам. Але гісторыя аказалася захапляльнай, мова — пругкай ды моцнай, а сюжэт — празрыстым і кранальным. Галоўнае: так цяпер тут ніхто не піша. Як і ў выпадку Аляксандры, з Нахватам мы маем прынцыпова новы голас, які, пасля таго як грымне (а яны — грымнуць), дадасць крутое сола ў хор, што ўжо гучыць навокал. Спадзяюся, калегу хопіць уседлівасці стварыць збор вось такіх апавяданняў — чытачы чакаюць, Макс.
Ну і мне крыху няёмка згадваць сярод таленавітых, але яшчэ пакуль невядомых творцаў сапраўдную зорку, чалавека, які выдаецца ў АСТ і пра якога рэцэнзіі пішуць у «Новай газеце». Прычыны, з якіх я гэта раблю, дзве. Першая: мне вельмі спадабалася кніжка, другая: аўтар прыняты і інстытуцыялізаваны ў Маскве, але пра яго не напісана ніводнага сталага і падрабязнага водгуку ў Беларусі. Звычайная карціна, дарэчы. Хаця кніжка такая, што «Кнігу году» на месцы беларускага ПЭНа я б даў у 2016-м менавіта Таццяне Заміроўскай.
Калі б я меў паганую звычку мераць беларускіх геніяў геніямі расійскімі, я б сказаў, што за пяць гадоў, што мінулі з моманту публікацыі першай кніжкі Таццяны («Жыццё без шуму і болю», 2010), яна прайшла шлях ад Змітра Прыгава праз Юрыя Мамлеева да Паўла Пеперштэйна. І сапраўды, калі чытаеш асобныя пасажы з «Вераб’інай ракі», асобныя сюжэтныя хады, кшталту таго, як пасля смерці гераіня трапіла ў вялікую чаргу ў паліклініцы і усё чакала, калі назавуць яе імя, а калі гэта адбылося, устала раптам уся чарга — таму што ніякіх імёнаў пасля смерці няма, дык вось, прачытаўшы ўсё гэта, міжволі згадваеш Пеперштэйна з ягонымі «Ваеннымі апавяданнямі», а таксама «Міфагеннай любоўю каст». Але гэта не праз падабенства ў стылі, гэта хутчэй праз падабенства ў эфекце. І Павел, і Таццяна пакідаюць першым уражаннем тое, быццам яны прыдумлялі сюжэты пад уздзеяннем эксперыментаў у духу Цімаці Ліры (згадайма дакументаваны Пеперштэйнам сусвет лятаючых бутэрбродаў), але хутка ты разумееш, што гэтыя тэксты самі па сабе ёсць эксперыментам у духу Цімаці Ліры — што эфект тут не суб’ектны, а аб’ектны.
Ужо на трэцім прачытаным апавяданні Таццяны разумееш, што Пеперштэйнам тут і не пахне, што ў Заміроўскай свой шлях, свая вобразнасць і свае шкілеты вераб’ёў у шафах. Пеперштэйн нагадвае адно складанае лагічнае практыкаванне. А што было б, каб Другая сусветная вялася не Сталіным і Чырвонай арміяй, а казачнымі істотамі ў рускім лесе? І вось разгортваецца псіхадэлічны шызасюжэт, у якім добра чутно лясканне лагічных шасцерняў. Заміроўская глядзіць туды, дзе шызалогіка спыняецца. Яе апавяданні — не практыкаванні, не ўрокі, а хутчэй бязлітасныя дзіцячыя карцінкі, кшталту тых, што Том Ёрк змяшчае на сваіх дысках.
І яшчэ. Апавяданні Таццяны па-дзявочаму пяшчотныя. Яе голас — быццам голас беларускай ракі, што імкнецца дайсці да мора і баіцца не дайсці, засохнуць, распусціцца ў балоце. Цэнтральнае апавяданне зборніка — пра хворую на рак дзяўчыну, якую сяброўка цягне ўзімку лячыць ляжаннем на дне Вераб’інай ракі. І па выніках аказваецца, што ўсё, што мы разумелі — і пра хваробу, і пра сябровак, і пра рэальнасць як такую, — саступае, калі яна захлынаецца ў зледзянелай вадзе. Яшчэ адно апавяданне — маё любімае — расказвае нам пра жонку, якая аднойчы паказвае свайму мужу, што, калі абняць старую ліпу ў парку (па вутках пазнаем мінскі імя Горкага), адкрыецца дзверка ў чароўны сад. Яны зазіраюць туды, да ліхтарыкаў у кронах, прагульваюцца сярод казачных жывёл, а потым муж сыходзіць у чароўны сад самастойна, адзін і назаўсёды. І жонка ходзіць сярод ліпаў, абдымае іх і не можа знайсці таго, каму сама паказала шлях да ўцёкаў.
Месца Таццяны на полі беларускай літаратуры настолькі своеасаблівае і адметнае, што часам здаецца, нібыта гэта і не месца зусім, а нейкі, напрыклад, экран, які вісіць у куточку — пры тым, што на экране паказваюць кліп Bonnie the cat групы Porcupine tree, так што ўсе абазнаныя ды адораныя густам удзельнікі вечарынкі міжволі заліпаюць на той самы экран.
У апошнія гады беларускіх творцаў цікавяць пераважна пытанні «Хто мы?», «Дзе мы?». І нават «За што нам?». Заміроўская замест гэтых пытанняў здрыгаецца ад змрочнага: «Божа, і хто ператварыў майго ката ў крыштальную піраміду»? Яе героі няўпэўненыя ва ўласных імёнах, яны блытаюць лічбы і ўвесь час здзіўляюцца таму, што пяты год замужам за нейкім Валерам. Ці не, Стасам. З іх шпалераў валяцца чарвякі, іх душам патрэбны рамонт, які ўвесь час адкладаецца таму, што кожны з іх усведамляе: гэтае жыццё — не толькі не апошняе, але нават не самае галоўнае, хутка, праз адну ці дзве смерці, пачнецца тое, дзеля якога і варта было нараджацца. Пагадзіцеся, гэта ўсё занадта нагружана для горада, што ніяк не разбярэцца з нізам піраміды Маслоў, што з задавальненнем жарэ фотачкі ежы і водгукі на кавяранькі ў бложыках.
Але гэта Мінск, гэта Беларусь. Прычым сапраўдная, без фрапэ ды фуд-фестываляў. Заміроўская робіць з нашай краінай тое ж, што Макс Фрай робіць з Вільняй у сваіх казках. Так, рэальнасць, якой аплятае нас Таццяна, — не самае ўтульнае месца, але варта ведаць пра тое, што яна побач, літаральна за крок праз акно на дзявятым паверсе.
