Эспрэса — кававы напой, які можна выпіць асобна або выкарыстаць як мацунак для іншых напояў з кавы: капучына, латэ, амерыкана і інш. Называецца ён «эспрэса», відаць, таму, што робіцца пад ціскам, а такі спосаб дазваляе выцягнуць з кавы ўвесь яе клёк, і напой выходзіць незвычайна духмяны моцны і выразны. Лацінскі дзеяслоў ex-primo (дзеепрыметнік expressus), што значыць «выціскаць», перайшоў у раманскія мовы часта са значэннем «выражаць». Таму наш напой і называецца espresso — выразны, экспрэсіўны.
Слова гэтае ў нашай мове даволі новае і мы часта не ведаем, як дапасаваць да яго прыметнікі. Падвойны эспрэса, падвойнае эспрэса ці падвойная эспрэса?
Зазвычай нашая мова, калі сустракае іншамоўнае слова адзяе яго ў ніякі род — адно эспрэса. Гэта адлюстраваў наш «Слоўнік беларускай мовы», які падае эспрэса з ніякім родам. Але не толькі. Другі варыянт — жаночы род. Відаць, логіка стваральнікаў слоўніка, што эспрэса, маўляў, гэта кава, а калі кава — «яна мая», то і эспрэса павінна быць «яна мая». Лагічна. І калі мы ўжываем слова «эспрэса» разам са словам «кава», то і праўда інакш як «падвойная кава эспрэса» не скажаш.
Але калі мы зірнём на рэчаіснасць мовы — у інтэрнэт і меню нашых кавярань, то заўважым, што наша слова мае часцей за ўсё мужчынскі род:
«31 снежня яны прачнуліся побач. На адной палічцы кнігарні «Логвінаў». Свежыя як ранішні нумар «Саўбелкі» і выбуховыя як падвойны эспрэса». (Максім Жбанкоў, «Бабкоў/Клінаў. Падвойны партрэт у зоне бязладдзя», nmnby.eu)
Што гэта? З аднаго боку гэта можа быць уплыў мовы арыгіналу: espresso па-італьянску — мужчынскага роду. З другога боку гэта можа быць тая самая логіка, што і ў аўтараў слоўніка: маўляў эспрэса гэта такі напой, напой мужчынскага роду, то і эспрэса мужчынскага роду.
Мы бачым, што мова яшчэ не засвоіла гэтага слова. Яна адно прыглядаецца да яго: дзе б яго прыладзіць і як аздобіць. Калі Вы спытаеце мяне, то я прагназаваў бы, што мужчынскі род пераможа. Дарма, што яго не прызналі яшчэ ў слоўніку.
У выкарыстоўванні моўных з’яў не варта быць першым. Так казаў адзін вельмі заслужоны прафесар. Каб нам не стацца ў чымсьці першымі і незразуметымі — лепш заўсёды зірнуць у слоўнік. Але памятайма, што слоўнік гэта яшчэ не ўся рэчаіснасць мовы і калі Вы кажаце інакш — гэта не заўсёды значыць, што Вы кажаце няправільна. Для новых словаў гэта асабліва актуальна.
А калі Вы папросіце капучына на падвойным мацунку, то тэарэтычна гэта таксама павінна быць зразумелым. Ці не?
